Ақша жүйесі және қазіргі ақша айналысы

     Металл ақшаның алғашқы  түрі – құйма металл, оның формасы  да әр түрлі болған (шыбық, сым,  табақша және т.б.). Салмақты металл  құймалары айырбаста алып жүруге  және сақтауға өте ыңғайсыз  болғандықтан, сауданың баяу жүруіне әкеп соқтырған.

     Біртіндеп металл  ақшаның түрі де, салмағы да  өзгерген. Мысалы, ертедегі Римде  ақша орнына белгілі бір салмағы  бар формасыз мыс құймасы, ең  соңында екі жағына сурет салынған  массасы 1 немесе 2 фунт болатын  дөңгелек ақша пайда болған. Сөйтіп, металл ақшалардың формасының неше түрлі болып өзгеріп, ақырында дөңгелек түріне келуі тауар – ақша айналымының табиғи даму жолын көрсетеді.

     Қоғамда еңбек бөлінісінің  дамуының жоғары сапасында металдан  монета түрінде ақша құйыла  бастады. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты тауар сатушылардың арасынан көпестер бөлініп шығып, олар тауар айырбасында тек делдалдық кәсіппен шұғылданды. Сонымен, монета деген заң жүзінде құрамындағы белгілі бір металдың салмағын, сыртқы түрін бекіткен тағайынды формадағы ақша белгісі. Мемлекет алтынның сынамасын (проба – монетадағы сап алтынның салмағы), массасын, типін, ремедиумын (заңды түрде бекітілген нақты массасының іс – жүзіндегі массасының ауытқуы), эмиссия ережесін және т.с.с. бекітеді. Монетаның бет жағын – аверс, сыртын – реверс, жиегін – гурт немесе обрез деа атайды.

     Метал ақшалар толық  құнды және толық құны жоқ  (немесе кембағалы) ақша болып  бөлінеді. Толық құнды ақша деп  монетада көретілген құн (номиналы) монета соғуға жұмсалған металдың құнына тең ақшаны айтады. Ондай ақша өзінің пайда боғанынан бастап жалпы құн эквиваленті болады және ақшаның барлық қызметін атқарады. Толық құны жоқ ақша – монетада көрсетілген мұны соғуға жұмсалған металдың құнынан жоғары болатын ақша. Ол толық құнды ақшаның ұсақ бөліктері ретінде кішігірім төлемдерді атқару үшін майда монета түрінде қолданылады. Оны билондық монета деп атайды. Ақша айналысы шапшаң болғандықтан тез ысылып салмағын соған байланысты құнын жоятындықтан майда ақшалар алтын монеталы стандарт кезінде де кембағалы металдардан соғылды. Ол алғашқыда күмістен, бертін келе және қазір металдар қоспасынан (мыс – никель, мыс – мырыш) және алюмийниден соғылады.

     Ақша айналысында  майда ақшаның үлес салмағы  аз. Дегенмен майда ақшаны айналысқа  түсіру мемлекетке пайдалы. Ол пайда монетада көрсетілген құнмен оның құрамындағы металдың нарықтық бағасының айымасына тең.

     ХХ ғ. 70 жылдары алдыңғы  деноминация (көрсеткішін ірілендіру) жүргізілді. Алғашқыда алтын елдің  ішкі ақша айналымында айналыс  және төлем құралы ретінде пайдаланылса, ал 1976 жылдан бастап бұл дүниежүзілік ақша қызметін де орындамайды.   

ІІ  Бөлім. Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері.

2.1. Ақша жүйесі  туралы ұғым. Биметаллизм жүйесі.

     Әрбір мемлекеттің  өзіне тән ақша жүйесі болады. Ақша жүйесі – ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген біртұтас ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі ХVІ – XVII ғғ. Капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген

элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастаған. Капиталистік өндірістің және тауар – ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс еңгізді.

     Ақша жүйесінің типі: ақша – ерекше тауар ретінде  жүруіне, яғни жалпыға ортақ  эквивалент болуына немесе ақша  – құн өлшемі қызметін атқаруына байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің төмендегідей типтері кездеседі:

• металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни толық құнды ақша айналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие ақшалары металға айырбасталады;
• несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына сай, айналыстан толық құнды ақша, яғни алтын біржолата ығыстырып, айналыста тек белгілері жүреді.

     Әрбір мемлекетте  жалпыға ортақ құн эквиваленті  ретінде қабылданған металға байланысты металл ақша жүйесі: биметаллизм және монометаллизм болып бөлінеді.

     Алғашқы  капитал жинау кезінде (XVI –  XVII ғғ.) биметаллизм ақша жүйесі  пайда болып, одан әрі дамыды. Онда ақша айналысын толық  құнды ақшалар қамтамасыз етті. Биметаллизм – ол мемлекет заңды түрде жалпыға ортақ эквивалент ролін алтын мен күміске бекіткен ақша жүйесі. Бұл жүйеде алтын мен күміс құқықты ақша – қос металды валюта, онда екі металдан да кең көлемде монеталар соғылып, айналыста шектеусіз қатар жүрген.

     Биметаллизмнің  үш түрі болған:

1. Қатар жүретін валюта жүйесі – онда алтын мен күміс металдардың арақатынасы стихиялы түрде металдың нарықтық бағасына байланысты бекітілген.
2. Қос валюталы жүйе – онда металдардың сандық арақатынасын мемлекет бекітіп, алтын мен күміс монеталар сол қатынаспен соғылады.
3. “Қосалқы” валюта жүйесі – онда алтын мен күміс монеталар заңды төлем құралы деп саналғанмен іс – жүзінде күміс монета алтынның белгісі ретінде жүрді.

     Биметаллизм  жүйесі Батыс Еуропа мемлекеттерінде  XVI – XVII ғғ. пайда болып, тіпті ХІХ ғ. аяғына дейін кең қолданылды. Ақша ретінде екі металды қолдануақшаның жалпыға ортақ эквивалент қасиетінеқайшы келеді. Алтын мен күмістің арақатынасын айқындағанда да қиындықтар кездесті. Дегенмен 1865 ж. Франция, Белгия, Швейцария және Италия биметаллизмді сақтап қалу мақсатында өзара келісім жүргізе бастады. Нәтижесінде (1865 – 1878 ж.ж.) Латын монеталық одағыконвенциясы бекітіліп. Ол бойынша екі металдан да құны 5 франк және одан да жоғары болатын монеталар соғылып, күміс пен алтынның арақатынасы 1:15,5 тең болды. Бірақ екі валютаның арақатынасы алтын мен күмістің нарықтық құнына сәйкес келмеді.

     Биметаллизм  жүйесі өскелең капиталистік  шаруашылықтың талабын қанағаттандыра  алмады, себебі құн өлшемі ретінде  екі металды қатар қолдану ақшаның бұл қызметіне қайшы келді. Жалпыға бірдей құн өлшемі ретінде тек бір ғана тауар жүреді. Ондай тауар не алтын, не күміс. Оған қоса ХІХ ғ. аяқ шенінде күміс шығарудың арзандауына байланысты күмістің құны кеми бастады. Бұл кезде алтын мен күмістің нарықтық арақатынасы 1:20, 1:22 тең болды. Ал заң жүзінде алтын мен күмістің арақатынасыбұдан әлдеқайда төмен болғандықтан алтын монеталар айналыстан шығып, қазына қорына айналды.  Алтын  ақшаның  айналыстан  шығуы Коперник – Грешем

заңында  айтылған  “жаман  ақша  жақсы  ақшаны  айналыстан  ығыстырады”

деген қағиданың өмірдегі көрінісі. Капиталистік тауарлы өндірістің қарқынды дамуы тұрақты ақшаны, яғни жалпыға бірдей бір эквивалентті қажет етті. Сондықтан биметаллизмнің орнына монометаллизм ақша жүйесі өмірге келді.

2.2. Монометаллизм жүйесі

     Монометаллизм  – ол жалпы эквивалент ретінде  тек бір ғана металл (не алтын,  не күміс) қолданылатын ақша  жүйесі. Айналыстағы құн белгілері  монеталар алтынға немесе күміске  айырбасталды. Күміс монометаллизм Үндістанда 1852 – 1893 жж., Голландияда 1847 – 1875 жж., Ресейде 1843 – 1852 жж. қолданылды.

     Патшалық  Ресейде күміс монометаллизм  1839 – 1875 жж., жүргізілген ақша  реформасының нәтижесінде енгізіліп,  ақша өлшемі болып құрамында  таза күмістің 4 мысқалы (золотник =4,25 гр) 21 бөлігі бар күміс рубль есептелді. Сонымен қатар айныалысқа күміске еркін айырбасталатын несие ақшалары да шығарылды. Дегенмен күміс ақша елдің күйзеліске ұшыраған ақша айналысын түбегейлі ретке келтіре алмады. Себебі бұл кезде басыбайлы шаруашылық (крепостничество) ыдырап, мемлекет  бюджеті мен сыртқы сайда балансының тапшылығы елде жүргізілген ақша реформасын нәтижелі ете алмады. Оған қоса, 1853 – 1856 жж. болған Қырым соғысының шығындарын өтеу мақсатында айналысқа қосымша несие ақшалары шығарылды, іс – жүзінде олар қағаз ақшаға айналды. Сөйтіп Ресейде күміс монометаллизмнің орнына алтын монометаллизмі келді.

     Алғашқыда  алтын монометаллизм ақша жүйесі  ретінде XVIII ғ. аяғында Ұлыбританияда  қалыптасып, ол 1816 ж. заң жүзінде бекітілді. Ал басқа мемлекеттің көпшілігінде ХІХ ғ. соңғы үштігінде: яғни Германияда – 1871 – 1873 жж., Скандинавия мемлекеттерінде (Швеция, Норвегия, Дания) – 1873 ж., Францияда – 1876 – 1878 жж., Австрияда – 1992 ж., Ресей және Жапонияда – 1897 ж., АҚШ-та – 1900 ж. енгізілді.

     Құн белгілерінің  алтынға айырбасталу ерекшеліктеріне  байланысты алтын монометаллизмінің  үш түрі болады:

     Алтын монеталы  стандарт (үлгі) – оған негізгі  төмендегі белгілер тән:

• елдің ішкі айналымында алтын монеталар жүреді және ол қашаның барлық қызметтерін атқарады;
• алтын монеталарды еркін соғу рұқсат етілген;
• айналымдағы несие ақшалары (банкнота, майда металл монеталар) көрсетілген құнымен еркін және шектеусіз алтын монеталарға айырбасталады;
• алтынды, шетел валютасын елден еркін алып шығуға және елге әкелуге, сондай – ақ алтын нарығының еркін жұмыс істеуіне рұқсат берілген.

      Алтын  монеталы стандарт капитализмнің  алғашқы сатысы – еркін бәсеке  кезінде пайда болып, өндірістің, несие жүйесінің, әлемдік сауданың  өркендеуіне және капиталды шетелге шығаруға жол ашты. Алтын елдің ішінде де, сыртқы саудада да еркін жүруі үшін мемлекеттің эмиссиялық банкінде алтынның сақтаудағы (резерв) қоры болуы шарт.

      Бірінші  дүниежүзілік соғыс бюджеттің  тапшылығын арттырды. Оны жабу мақсатында айналысқа шығарған ақша массасы эмиссиялық банктің саудадағы қорынан әлде қайда асып кетті. Сондықтан кембағалы ақшаларды (несие ақшларын) алтын монетаға еркін айырбастау мүмкіндігі жойылды. Осы кезде алтын монеталы ақша стандарты соғысқа қатысқан елдердің барлығында және басқа да көптеген мемлекеттерде жойылды. Банкнотаны алтынға айырбастау тоқталып, алтынды шетелге шығаруға тиым салынды. Алтын монета айналыстан шығып, қор жинау және байлық құру құралына айналды. Алтын монеталы стандарттың орнына алтын құймалы стандарт айналымға тұсті.

      Алтын  құймалы стандарт – оның алтын  монеталы стандарттан айырмашылығы  бұнда алтын монета айналыста  болмайды және оны еркін соғу  жойылды. Алтын құймалы стандартта  банкнотаның белгілі бір сомасы  алтын құймасының белгілі бір салмағына айырбасталады. Мысалы, Ұлыбританияда 12,4 кг стандартты құйма 1700 ф.ст., ал Францияда 12,7 кг – 21,5 мың франкке теңгерілді.

      Алтын  дивизді (алтын валюталы) стандарт  – ол банкнотаның дивиздерге (яғни, белгілі бір шетел валютасына) айырбасталатын ақша жүйесі. Бұл жүйе Австрияда, Германияда, Данияда, Норвегияда және басқа да елдерде жүрді. Бұл кезде алтын монетаның еркін соғылуы жойылып, ол айналстан да алынып тасталды. Міне тек осындай қосалқы жолмен ғана алтын дивизді ақша жүретін елдердің алтынмен байланасы сақталды. Ұлттық валютаның тұрақтылығы бірқалыпта сақтау дивтздік саясат әдісімен, яғни нарықта ұлттық валютаның курсының төмендеуіне немесе жоғарлауына байланысты оған шетел валютасын сатып алу немесе сату арқылы жүзеге асырылды. Сөйтіп, алтын дивизді стандарткезінде бір елдің валютасы басқа бір елдің валютасына тәуелді болады.

      1929 - 1933 жж. әлемдік экономикалық дағдарыс  нәтижесінде барлық мемлекеттерде  әр кездері алтын монометализмнің  барлық формасы жойылды. 

      1944 ж. Бреттон – Вудсте құрылған халықаралық валюта еркін айырбасталатын валютасы бар мемлекеттердің қолдануы үшін мемлекетаралық алтын дивизді стандартты, шын мәнінде алтын долларлы стандартты бекітті. Оның ерекшелігі, яғни алтын долларлы стандарт – тек АҚШ доллары алтынмен байланысын үзген жоқ, себебі бұл стандарт тек орталық банктер мен үкімет мекемелері үшін ғана бекітілді. АҚШ үкіметі өзінің алтын қорның азаюына байланысты 1971 ж. бастап алтын құймаларын долларға сатуды тоқтатты, сондықтан алтын долларлы стандарт та айналыстан шықты.

      1976 –  1978 жж. Ямайка Халықаралық жүйесі  алтынның айналыстан шығуын заң  жүзінде бекітті. Ақша өлшемдерінің  алтын құрамы мен алтын ресми  бағасы жойылды. Халықаралық валюта  қорымен оның мүшелері арасындағы  есеп айырысудан да алтын алынып тасталды. Сөйтіп бүкіл мемлекеттерде алтынға айырбасталмайын несие ақшалары жүйесі орнықты. 

2.3 Банкноталар мен қағаз ақшалар  айналысы жүйесі және оның  сипаттамасы

      Қазіргі  жағдайда бұрын қалыптасқан ақша  жүйесінің мазмұны біраз өзгерді. Себебі металл ақша жүйесінде қлома – қол ақшасыз айалым ақша айналасының аз ғана бөлігін құраған. Ал 30 – жылдарда әлемде алтын айырбасталмайтын несие ақша жүйесі орнықты. Бұл кезде банкнотаны алтынға айырбастау және оны алтынмен қамтамасыз ету барлық капиталистік мемлекеттерде жойылды. Ақша эмиссиясы негізінен мемлекеттік бағалы қағаздармен қамтамасыз етілді. Ол ең алдымен қоғамдық еңбек үнемдеу – жалпы экономикалық заңның әсеріне байланысты еді. Ақша жүйесінің дамуы ақша айналымының шығындарын үнемі қысқартатын, сөйтіп қоғамдық еңбектің де шығындарын азайтатын, еңбір үнемді ақша жүйесінің пайда болуына жеткізеді.

      Қазіргі  қағаз – несие ақшалары жүйесіне  тән өзгерістер мыналар:

• алтынның мемлекеттің ішкі және сыртқы ақша айналымынан шығып, оның қазына қорына құрылуы (ол қор, негізінен, банктерде сақталады);
• банктердің несиелік операцияларының негізінде қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша белгілерін шығаруы;
• қолма – қол ақшасыз айналымының дамуының нәтижесінде қолма – қол ақша айналысының қысқаруы (әлемдік экономикада бұл екі айналымның орташа ара қатынасы 1:3 қатынасына тең);
• мемлекет тарапынан ақша – несиелік реттеу механизмін құру және дамыту.