Ақша жүйесі және қазіргі ақша айналысы

Қазақстан Республикасының  Білім және Ғылым Министрлігі

Ш.Есенов атындағы Ақтау Мемлекеттік  Университеті

 

 

 

 

 

«Экономика» кафедрасы

 

 

 

 

 

 

           Курстық жұмыс

Тақырыбы:«Ақша  жүйесі  және қазіргі ақша айналысы»

 

 

 

 

 

 

 

 

Орындаған:ФК – 03 – 3 тобының

                                                               студенті Аскерова Ж.Ж.

                                                                      Тексерген: Қонысбаева А.А.

 

 

 

 

 

 

Ақтау – 2005 жыл.

                                                  Мазмұны.

Ақша жүйесі және қазіргі  ақша айналысы.

Кіріспе.......................................................................................................................3

І Бөлім. Ақша айналымы және ақша айналысы.

1.1. Ақша айналымы туралы ұғым  және оның құрылымы..................................4

1.2. Қолма – қол ақша айналысы  және қолма – қолсыз ақша  айналымы...........7

1.3. Металл ақша айналысы..................................................................................10

ІІ Бөлім. Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері.

2.1. Ақша жүйесі туралы ұғым. Биметаллизм  жүйесі........................................12

2.2. Монометаллизм жүйесі..................................................................................14

2.3. Банкноталар мен қағаз ақшалар айналысы жүйесі және оның сипаттамасы...........................................................................................................17

ІІІ Бөлім. Ақшаның айналыс теориялары және дамуы.

3.1. Ақшаның металдық  теориясы.......................................................................22

3.2. Ақшаның номиналистік  теориясы және қағаз ақшалар,  олардың айналыс заңдылықтары........................................................................................................24

3.3. Ақшаның сандық теориясы және айналыстағы ақша қаражаттарының құрылымы...............................................................................................................27

 

Қорытынды............................................................................................................30

 

Пайдаланылған әдебиеттер...................................................................................31

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

      Осы  курстық жұмыстың тақырыбы “Ақша  жүйесі және қазіргі ақша айналысы”.  Бұл курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.

     Бірінші  бөлімде “Ақша айналымы”, “ақша  айналысы” ұғымдарының бір –  бірінен айырмашылығы және бір  – бірімен өзара байланысы,  ақша және тауар айналымының  өзара байланысы көрсетілеген. Айналыстағы  қолма – қол және қолма –  қол ақша және қолма – қол емес ақша айналымдарының айналыс шығындарының мөлшері, экономиканың әр түрлі үлгісінің ақша айналымдарындағы ерекшеліктері, қолма – қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру әдістері, инкассалық операциялардың түрлері, аккредитив, оның негізгі түрлері, электронды төлем жүйесінің банктік қызметтері, метал ақшалардың пайда болу себептері, монета ұғымы, толық құнды және толық құны жоқ ақшалардың бір – бірінен айырмашылығы және олардың қолданылуы. Металл ақшадан қағаз ақшаға өтудің себептері.

     Курстық жұмыстың екінші бөлімінде материалдық өндіріс пен ақша айналысы заңдарының бұзылуының салдары ретінде қаралып, ақша реформасының механизмі, оны жүргізудің алғы шаралары, тәртібі ине нәтижесі көрсетілген.

     Курстық  жұмыстың үшінші бөлімінде ақшаның айналыс теориялары және дамуы, ақшаның металдық теориясы және метал ақша айналысы, ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақшалар, олардың айналыс заңдылықтары, ақшаның сандық теориясы және айналыстағы ақша қаражаттарының құрылымы қарастырылады. Сонымен қатар, ақшаның номиналистік теориясы меркантилистердің металлизмге қарсы іс - әрекеті, тауар өндірісі мен айналымының өсуіне байланысты металл монеталарды вексель, банкнот түріндегі несиелік айналыс құралдарына жартылай, ауыстыру қағаз ақшалардың пайда болуы және металл айналысының объективті заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндірістің дамуымен сипатталатын ақша айналымы туралы мәліметтер қарастырылады.    

                                 

І Бөлім. Ақша айналымы.

1.1. Ақша айналымы туралы ұғым және оның құрылымы.

    

     Көптеген  шетел басылымдарында ақша айналымы  деген ұғым кездеспейді. 90 жылдардың  орта шеніне дейін ТМД –  ға мүше елдердің басылымдарында  “ақша айналымы” және “айналысы”  деген ұғымдарға анықтама беріліп,  олар бір – бірінен дәл ажыратылды. Ақша айналымы деп тек қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі бұл ұғымдардың мәні мен құрылымын өзгертпей кейбір ерекшеліктер енгізді.

     Жоспарлы  – орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының ерекшеліктері:

• Қолма – қол ақша да, қолма – қол емес ақша да кәсіпорындардың шығаратын өнімдерін алдын ала бөлуге қызмет атқарады. Барлық қоғамдық өнім өндіріс құралдары және тұтыну заттары (өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды – техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына (жалақы, зейнетақы және т.с.с.) сәйкес мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінеді;
• Мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жұйесіне қызмет атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма – қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, ал қолма – қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал – жабдықтарын бөлуді көрсетті;
• Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі ретінде директивалық заңдармен реттелді;
• Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетті;
• Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте шоғырланып, оған мембанк бақылау жүргізді;
• Қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша белгілерін тек мембанк монополды құқықпен шығарды;
• Мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеу мен көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де шұғылданды.

     КСРО негізінде құрылған ТМД елдерінің нарықтық қатынастарға өту кезінде жүргізген іс – шараларынан кейін (бағаны босату, мүлікті беймемлекеттендіру және т.б.) ақша айналымында айтарлықтай өзгерістер пайда болды. Шын мәнінде ақша айналысы – ақша айналымының тек бір бөлігі, атап айтқанда “қолма – қол ақша айналысы”.

     Нарықтық  экономика үлгісі жағдайындағы  ақша айналымына тән ерекшеліктер:

• ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет жасайды, ол бөлу қатынастарының тек аз ғана бөлшегін қамтиды;
• қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша айналымдарын заңмен ажырату жойылды;
• ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және жеке тұлғалардың жоспарлы болжауының объектісі болып табылады;
• ақша айналымы әр түрлі меншік формасы жағдайында жүреді;
• ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері орталықтанбаған, яғни олар әр түрлі коммерциялық және мемлекеттік банктерде шоғырланған;
• қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша айналымы бір – бірімен тығыз байланыста жүреді;
• қолма - қол  ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма – қол емес ақша белгілері коммерциялық банктер шығарады.

     Сонымен,  ақша айналымы деп қолма –  қол және қолма – қол емес  түрінде үзіліссіз қозғалыста  жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.

     Ал металл  ақша жүйесінде әрі тауар, әрі  ақша айналымы ретінде олардың  құны айналымда жүрді.Себебі металл  монетаның (алтын немесе күміс)  өз құны өзінде көрсетілген  (номинал) құнына сай келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн айналымы тауар айналымы мен ақша айналымын біріктірді.

     Қазіргі  ақша айналымын құн айналымы  деп айтуға болмайды. Оған себеп  – қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша белгілерінің өз құны көрсетілген құнымен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар.

     Айналыста  жүретін тек қолма – қол  ақша, ол ақша айналымының тек бір бөлімі. Демек ақша айналысы деген бір мезгілде қолма – қол ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі. Ал ақша айналымы деген қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың айырысуын қамтмамасыз ететін ақшаның қызметі. Сонымен ақша айналымы екі бөліктен: қолма – қол ақша айналысы және қолма – қол емес ақша айналымынан тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  1.2. Қолма – қол ақша айналысы және қолма – қол емес ақша айналымы.

 

     Айналыста тек қолма – қол ақша жүретіндіктен оны ақша айналысы деп атайды. Айналыс және төлем құралдары ретінде нақты ақша белгілері (банкноталар, қазыналық билеттер/қағаз ақшалар/және ұсақ монеталар) айналыста жүреді. Бұл кез келген мемлекеттің ақша айналымының аз бөлігін құраған мен оның маңызы үлкен. Өйткені қолма –қол ақша халықтың ақшалай табысының басым көп бөлігін алуға және оны жұмсауға қызмет етеді.

     Қазақстан  Республикасында қолма – қол  ақшаны Ұлттық банк банкнота  түрінде эмиссиялайды (ҚР – ның ақша өлшемі – теңге), екінші деңгейдегі банктер оның эквивалентін қолма – қол емес ақша формада төлеп алады. Коммерциялық банктердің операциялық кассасынан қолма – қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге беріледі, яғни клиенттер заңды тұлға болса, ақша кәсіпорындары мен ұйымдардың касасына түседі де, ал клиент жек тұлға болса, ақша тікелей халыққа беріледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасындағы қолма – қол ақшаның аз бөлігі олардың өзара есептесуіне жұмсалса (өзара есептесу, негізінен, қолма – қол емес ақша белгілерімен жүргізеді), ал басым көп бөлігі халыққа әр түрлі ақшалы табыс түрінде (яғни жалақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы, сақтандыру қайтарымы, дивиденттер төлеу мен бағалы қағаздарды сатудан түскен түсім және с.с. түрінде) беріледі.

     Қолма – қол ақша негізінен халықтың ақшалы табысынан және оны жұмсаудан түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігін салық, жарна, сақтандыру төлемін, пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін, қарызды өтеуге, тауар сатып алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы қағаздармен лотерея сатып алуға, жалгерлік ақы, айып пұл және т.с.с. төлеуге жұмсайды.

     Қорыта  айтқанда, ақша  коммерциялық банктердің  төлем – касалық бөлімдерінен  клиенттер арқылы айналысқа түсіп,  белгілі бір мерзімнен кейін  клиенттердің ( негізінен сауда орындары және халыққа қызмет көрсететін орындардың) кассасы арқылы айналыстан шығады. Сөйтіп, қолма – қол ақшаның қайталама айналысы аяқталады.

     Қолма –  қол емес ақша айналымы (төлем  айналымы) – ол банктегі шот  иесінің жазбаша бұйрығы бойынша  шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметін атқаруы. Ол бүкіл ақша айналымының басым бөлігін (99% - ке жуығын) құрайды. Төлем айналымы төлеушілер мен сатып алушылардың банктегі шотта немесе жазу түрінде немесе олардың өзара талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.

     Есеп айырысу  операцияларын жүргізу үшін әр  түрлі шоттар қолданылады. Олардың  арасында кең тарағандар: ағымдағы, есеп айырысу және т.б. шоттары.  Қолма – қол ақшасыз төлем  айналымы: тауарлы операциялар бойынша  және қаржы міндеттемелері бойынша болып екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа тауарлар мен қызметтер үшін қолма – қол ақшасыз есеп айырысу, ал екінші бюджетке төленетін төлемдер (пайда салығы қосымша құн салығы, жеке тұлғадан алынатын табыс салығы және басқа міндетті төлемдер) және бюджеттен тыс қорлар, банктік борышты өтеу, несие үшін өсімді төлеу, сақтандыру компанияларымен есептесу жатады.

     Айналыстағы  ақша алма – кезек біресе  айналыс құралы, біресе төлем  құралы қызметін орындайды. Тауар  сатудан түскен ақша қарыз төлеуге жұмсалуы мүмкін, өз кезегінде қарыз өтеуден түскен ақша тауар сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Қолма – қол ақша және қолма – қол емес ақша айналымдары өзара байланысты және бір – біріне тәуелді. Өйткен ақша үнемі бір айналыс аясынан екіншісіне өтіп, бірақ айналыс аясынан кетей оған одан әрі қызмет жасай береді. Ал банктегі шотқа қаржының аударылуы – қолма – қол ақшаның берілуінің кепілі. Сондықтан қолма – қол ақшасыз төлем айналымы қолма – қол ақша айналысынан ажырағысыз құрылым және екеуі бірігіп мемлекеттің бірыңғай ақша айналымын құрайды.

     Ақша айналымын  реттеудегі маңызды элемент –  қолма – қол ақшаны пайдалану  аясын тарылту. Қазіргі мәселе  елде кәсіпорындар арасындағы  өзара есепке қолма – қол  ақшаны тек төменгі жалақының  төрт еселенген мөлшері көлемінде пайдаланумен және банктегі салым иелерінің бөлшек саудамен есеп айырысу үшін есептесу чектерін енгізумен шектелуде.

     Экономикасы  дамыған мемлекеттерде ақша айналымын  басқаратын экономикалық әдістерді  енгізу процесі кең тараған.  Мысалы, АҚШ – та халықтың барлық төлемдерінің тек төлемдер чектермен, несие карточкаларымен және т.с.с. жүргізіледі. Қолма – қолсыз ақшаны есептеуді жетілдірудің қаржының айналмалылығын жеделдетуге айналыстағы қолма – қол ақшаны қысқартуға және айналым шығындарын азайтуға тигізер экономикалық маңызы зор.

     Қолма –  қол ақшасыз есеп айрысуды  ұйымдастыруға әр елдің тарихи  және экономикалық дамуының ерекшеліктері  әсер етеді. Мысалы, ең алғаш  1775 жылы Ұлыбритания чекті, вексельді,  кейін АҚШ чекті қолдана бастаған, ал Германия – жирошотты, ТМД – ға мүше - мемлекеттер есеп айырысу шоттарын қолданады. Қазіргі кезде пластикалық карточкаларды қолдану қолма – қол ақшасыз есеп айырсуды ұйымдастыруда ең бір прогрессивтік құрал екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеді. Олардың көптеген түрлерінің ішінде, негізінен, магнитті жолағы бары кең қолданылады. Өркениетті мемлекеттерде жоғары қорғалу дәрежесі бар микропроцессорлы карточканы айналымға енгізу үшін белсенді жұмыс жүргізілуде.

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3. Металл ақша айналысы.

    

    Ақша өзінің материалдық – заттық құрылымы жөнінен металл ақшалар және қазыналық билеттер (қағаз және несие ақшалары) болып екіге бөлінеді. Екінші ірі қоғамдық еңбек бөлінісінің нәтижесі – егіншіліктен қол өнер кәсібінің бөлініп шығуына байланысты тауар өндірісі қалыптасып, айырбас нақтылы үздіксіз құбылысқа айналғанда ақшаның ролін орындайтын салмақты металл заттар жүре бастады. Металл ақшаның пайда болуына байланысты ақша белгісінің салмағын өлшеу жүйесі де пайда болды. Алдымен белгілі бір массасы көрсетілген бірақ формасы жоқ металл сынықтарының орнына әр түрлі массалы металл кесектері айналымға түскен. Дегенмен, жаңа дәуірге дейінгі ХІІІ ғасырда кейбір елдерде массасы көрсетілген металл құймалар айналыста болыпты. Осыған байланысты қазіргі уақытта да көптеген ақша өлшемінің атауы оның салмақ атауымен бірдей, мысалы, фунт стерлинг, ливр, марка – “жарты фунт” деген ұғым. Ал фунт – қадақ – орыстың бұрынғы 409,5 грамдық өлшеміне тең екен. Киев Русіндегі ақша өлшемі гривна күмістің фунты деген мағынаны көрсеткен, ал оның тең жартысы рубль деп аталған.