Қаржының объективті қажеттілігі және оның қоғамдық дамудағы рөлі

   Қаржылық реттеу кезіндегі ең  басты мақсат макро және микродеңгейдегі  қоғамның қажеттіліктерін максималды  түрде қанағаттандыратын жинақтардың  дұрыс бөлінуін қамтамасыз етумен  байланысты. Бұл жеке, ұжымдық және  қоғамдық қызығушылықтардың, құндылықтардың  бірлігін қалыптастырып, тиімді  жұмыс істейтін нарық механизмін  құруға көмектеседі. [2]

   Мемлекеттің қолындағы қаржы экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешудің, тұрақтылықты қамтамасыз етудің, дағдарыстық ситуацияға қарсылықтың, экономикалық өсу мен рыноктық қатынастарды дамытудың маңызды құралына айналады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қолындағы қаржы өндірісті, кәсіпкерлікті, инновацияларды дамыту, шығынсыз, рентабельді қызметті қамсыздандыру, рыноктық бәсекеге төтеп беру қаруы болып табылады. Сонымен бірге қаржы экономикалық стратегияны, қаржылық саясатты табиғи-экологиялық, экономикалық факторларды ескере отырып, біртұтас экономикалық стратегия бағдарламасы шеңберінде пайдалану жағдайында ғана өз жемісін береді. Қарсы жағдайларда қаржы тек қана қаржылық емес, сонымен бірге экономикалық, саяси түйткілдер мен шиеленістер ошағына айналуы әбден мүмкін.

   Қаржыны реттеу – бұл тепе-теңдікке қол жеткізу және оны ұстап тұру, қаржылық және экономикалық жүйені орнықтыру, табыс, пайда алу, экономикалық және әлеуметтік түйткілдерін шешуді қамсыздандыру мақсатында басқару органдарының, елдің, аймақтардың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, сондай-ақ қаржылық үдерістер, қаржылық қызмет, қаржы ресурстарына саналы әсері. Тиісінше, қаржыны мемлекеттік реттеу мемлекеттің қарамағындағы қаржыны мемлекеттік органдар тарапынан басқарып, реттеу болып табылады. Мұнда реттеу объектілеріне мемлекеттік, аймақтық, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын реттеу жатады.  

   Реттеу субъектілері ретінде  қаржы туралы заңдар қабылдайтын  заң шығарушы органдар, мемлекеттік,  аймақтық, жергілікті деңгейде қаржылық  үдерістерді бағыттайтын, реттейтін,  қадағалайтын атқарушы органдар  саналады.

   ҚР қаржыны реттеуші мемлекеттік  атқару органдарына Қаржы министрлігі  және оның аймақтық органдары,  мемлекеттік салық қызметі, мемлекеттік  бюджет атқарылуын қадағалау  қызметі, кеден қызметі, қаржы,  бағалы қағаздар рыноктарын бақылаушы  қызметтер, мемлекеттік қазынашылық жатады. [3]

   Қаржы – шаруашылық қызметті  сараптау қаржы саласында қажетті  шешімдер қабылдау үшін қажетті  ақпаратты қалыптастырады. Сараптама  бюджеттік, баланстық, бухгалтерлік, статистикалық және ағымдағы  құжаттарға негізделеді. Қаржылық  сараптау барысында аудит әдістері  кеңінен қолданылады.

   Қаржылық ресурстар мен қаржылық  қызметті жоспарлау мемлекеттік  қаржы жүйесінің алдағы жағдайының  параметрлерін, қаржы ресурстарын  алу көлемі мен көздерін және  оны жұмсау арналарын, түсімдер  мен шығындардың сәйкестігі деңгейін, ресурстар тапшылығы дәрежесін  анықтайды.

   Қаржыны ағымдағы реттеу қалыптасқан  ситуацияны қаперге алу, бюджетті түзету, баланстар мен қаржылық жоспарларды дәлдеу, сондай-ақ қайта бөлу мақсатында жүргізіледі.

   Қаржы жағдайын бақылау мен  қадағалай реттеу тізбегіндегі  кері байланыс буыны қызметін  атқарады, яғни заңдық ережелердің,  нормалардың сақталуы туралы  ақпаратты жеткізеді. Қаржылық  бақылаудың негізгі элементі  аудиторлық тексеру болып табылады.

   Әлемдік шаруашылық жүйесінің  дамуы дүниежүзілік қаржы жүйесін  қалыптастырады, нәтижесінде халықаралық  қаржыны реттеу қажеттігі туындайды.  Бұл функцияны Біріккен Ұлттар  Ұйымы, Халықаралық Валюта Қоры  және басқа да халықаралық  қаржылық ұйымдар атқарады.

   Қазақстанда қаржылық жағдайды  бақылап отыратын орган бар.  Ол – Қаржылық Бақылау Комитеті. 2003 жылы шілде айында қабылданған «Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» ҚР заңына сәйкес, елімізде банктік қадағалауды 2011 жылдың сәуіріне дейін – Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі ҚР Агенттігі жүзеге асырып келді. 2011 жылдың сәуір айынан бастап, Қаржылық бақылау агенттігі мен Алматы өңірлік қаржы орталығы Ұлттық банктің құрамына кірді. Қаржылық Бақылау Агенттігі – Қаржылық Бақылау Комитеті болып құрылды. 

   Қаржылық Бақылау Комитетінің  Төрағасы Қуат Қожахметов өзінің  берген сұхбатында Қаржылық Бақылау  Агенттігі мен Алматы өңірлік  қаржы орталығының Ұлттық банктің  құрамына кіру себебін атап  өтті. Олар өздеріне жүктелген  міндеттерді тиісті дәрежеде  атқара алмаған болса керек. 

    Комитет құрыла салып, өз жұмысына  кірісті. Оның алғашқы қадамы  – 4 қазақстандық банктерді –  «Сенім», ТАИБ Қазақ банкі», «Al Hilal», «Кредит Алтын» уақытша  лицезияларынан айырды. [10] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.   Қаржының қоғамдық  дамудағы рөлі.

   Қаржының қоғамдағы атқаратын рөлі өте үлкен және маңызды болып табылады. Олардың көмегімен өсудің қарқындылығы, салалардағы технологияның жетістігі, ауыл шаруашылығындағы, құрылыстағы және ұлттық шаруашылықтың басқа салаларындағы жетістіктер қамтамасыз етіледі. Олар өндірістің негізгі күші – жұмысшыларды қалыптастыруға және сапалы өзгертуге қатысады.

   Қаржы өндіргіш күштердің қарқынды  дамуына әсерін тигізеді, қоғамдық  өндірістің құрылымын өзгертуге,  оны күшейтуге және капиталды  орталықтандыруды күшейтуге көмектеседі.  Жұмыс күші жаңа сипатқа, жағдайға  ие болады: оның квалификациясы  өзгереді, құрылымы және қажетіліктері  өзгереді.

   Өндіріс сферасындағы және оның  кадрлық құрамындағы өзгерістер  қаржының үлкен рөлі туралы  айтып отыр. Яғни, қаржылар адам  өмірінің экономикалық және әлеуметтік  құрылымының жаңа қоғамдық формасына  өту кезіндегі қажетті өндіргіш  күштердің деңгейімен қамтамасыз  ете алады. Мұндайда қаржылар  басқа қоғамға өтуге материалды  мүмкіндіктер береді. [5]

   Қаржының мәні мен рөлі қоғамдық  дамудың түрлі сатыларында өзгеріске  ұшырап отырды.

   Қазіргі уақыттағы қоғамның әлеуметтік-экономикалық  дамуындағы қаржының рөлі келесі  бағыттардан көрінеді:

• Отандық капиталды жинақтау саясатын белсендендіру;
• Экономиканы дамыту және күшейту мақсатындағы бюджеттік және салық саясаттарының қолданылуы;
• Мемлекеттің ғылыми-техникалық мүмкіндіктерінің дамуын мен сақталуын қамтамасыз ететін бағдарламаларды мемлекеттік қолдау;
• Өндірістік инвестициялау мақсатында қаржы нарығының мүмкіндіктерін пайдалану;
• Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік бағытын күшейту;
• Қоғамдағы әр түрлі топтарға байланысты әлеуметтік әділеттілікке жету. [6]

   Мемлекет қаржыны шаруашылықтың  қоғамдық нысандарын қолдау үшін  пайдаланады: мемлекеттің экономикалық  секторын дамыту үшін; білім беру, денсаулық сақтау салаларын дамыту үшін; көптеген әлеуметтік, экономикалық бағдарламалады жүзеге асыру үшін.

   Қаржысыз кеңейтілген негізде  өндірістік капиталдардың жеке  және қоғамдық толық айналымын  қамтамасыз ету, экономиканың  салалық және аумақтық құрылымын  реттеу, ғылыми-техникалық жетістіктерді  тезірек енгізуді ынталандыру,  басқа қоғамдық қажеттіліктерді  қанағаттандыру мүмкін емес.

   Елде жергілікті мәні бар міндеттерді  шешуге бейімделген жергілікті  өзін-өзі басқарудың дамуы да  тиісті қаржымен қамтамасыз етуді,  муниципалдық құрылымдар қаржысының  жұмыс істеуін талап етеді.  Сондықтан өтпелі кезеңде шаруашылық  жүргізудің төменгі буындары  мен өңірлерге ерекше көңіл  аударылып, оларға қаржылық ресурстарды  қалыптастыруда үлкен құқық пен дербестік беріліп отыр. Тек бұл ресурстар орталықтың, өңірлердің, шаруашылық жүргізудің төменгі буындарының арасында ұтымды, ғылыми негізде бөлінген кезде ғана жоғары қайтарымы және пайдаланылатын қаражаттардың үлкен көлемде жаңғыруы болуы мүмкін.

   Мемлекеттік сектордың қызметімен  байланысты қаржылық қатынастар  елеулі дәрежеде «қоғамдық тауарлар»  деп аталынатындарды – мемлекет  қаржыландыратын және бірлесіп  тұтынылатын материалдық, сонымен  бірге материалдық емес сипаттағы  игіліктер мен қызметтер көрсетуді  өндіру мен бөлуді қамтамасыз  етуге бағытталған. Бұған қалалар  мен елді мекендердегі абаттандыру  объектілері, жол торабы, мемлекеттік  биліктің, басқарудың, құқықтық тәртіпті  қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған  ортаны қорғаудың,қорғаныстың, қоршаған ортаны қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау, білім беру және денсаулық сақтау жатады.

   Қаржы   мемлекеттік шаруашылық субъектілерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған ақшалай қорлар мен кірістердің қалыптасуымен, қоғамдық өнімді бөлістірумен байланысты экономикалық қатынастарды  береді. 
   Кәсіпорынның қажеттілігін қанағаттандыра отырып қаржы құнның санаттарын(ақшалай және тауарлы түрдегі) ауыстыру үрдісін қамтамасыз етеді.  Тек тауарлардың қозғалысының құндылықты санаты(категориясы) ғана ақша айналымы мен бөлістірушілік сипаттағы экономикалық қатынастарды туындатады.

    Қаржы қоғамдық өнімді бөлумен және осының негізінде ақшалай қорланымдарды, табыстарды және қорларды жасаумен, оларды үлғаймалы ұдайы өндірістің мақсаттарына және қоғамдық дамудың қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қаржы туралы ғылымның мағынасы  болып табылады.

   Қаржы ұлттық табыс құрамындағы бастапқы табыстарды да, түпкілікті табыстарды да қалыптастыру мен пайдалануды ортақтастырып, жүзеге асырады. Қаржының көмегімен қорытындысында қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының нақтылы еңбек үлесі мен қоғамдық өндіріске қатысу дәрежесі ескеріле отырып, олардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылуы тиіс. [7] 

                     III Нарықтық экономикадағы қаржының рөлі. 

   Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы — нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатгы жүзеге асырудың кұралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-эрекет етуінің ерекшеліктерін терең үғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғүрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор.

   Қаржы  бұл ақша қатынастарының құрамдас бөлігі болып табылады. Олардың атқаратын ролі экономикалық қатынастар жағдайындағы ақша қатынастарының орнына байланысты болып табылады. Бірақ барлық ақша қатынастары қаржылық қатынастарды сипаттамайды.  Қаржылардың ақшадан айырмашылығы олардың мазмұнында емес, атқаратын функциялары бойынша ерекшеленеді. [2] 
    Қаржылар негізінен ақшалай кірістер мен қорларды қалыптастыра отырып, мемлекет пен кәсіпорындарды ақша қаражаттарымен қамтамасыз етуге бағытталған. 
   Қаржы ұлттық табысты қалыптастыру мен пайдалану арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Олар өндіріске, бөлістіруге және тұтынуға тікелей әсер етеді. Өндірісті дамытумен байланысты қажеттіліктерді, жұмысшы мен оның жанұясының қажеттіліктерін, үй шаруашылығы мен кәсіпорынның қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, қаржы құнның нысанын алмастыру үрдісін (тауарлы, ақшалай) қамтамасыз етеді. 
   Мемлекеттің қаржысы қоғамдық қажеттіліктерді (қорғаныс, білім, басқару, мәдениет және т.б.) және халықтың жеке топтарын әлеуметтік қорғауды (жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, жүктілігі бойынша  жәрдем және т.б.) қамтамасыз ете отырып, меншік нысанының алмасу үрдісін жалпы мемлекеттік деңгейде қамтамасыз етеді.  Мемлекеттің дәстүрлі функцияларынан басқа мемлекеттің шаруашылық үрдістерді реттеу функциясын атқарады яғни республикалық бюджет арқылы жиынтық қоғамдық өнімнің 10 пайызы және ІЖӨ 20 пайыздан астамы бөлістіріледі. 
   Бұл өз кезегінде ұлғалмалы ұдайы өндіріс үрдісін жоспарлауға және экономиканың басым бағыттарын қаржыландыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар субъективті жеке шешім қабылдаған жағдайда қаржыландыру тиімсіз болуы мүмкін. Сондықтан да нарықтық экономика жағдайында қаржының атқаратын ролінің арта түскенін айта кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларға байланысты орын алды:                                                                                                                                                                                        Біріншіден, дәстүрлі кәсіпорын топтарымен қатар шаруашылық субъектлер қалыптасқан жағдайда қаржылық қатынастардың жаңа топтары қалыптасады.  Осы уақытта олардың арасындағы байланыс шиеленісе түседі. 
   Екіншіден, қаржылар ақша қатынастарының жеке аясы болып табылады. Қажеттіліктерді қамтамасыз ете отырып ақшалар қаржының материалдық негізі болып, айналыс құралы функциясын атқарады яғни   капиталға айналады. 
   Үшіншіден, микро деңгейде қаржылардың ролі төмендеп, макродеңгейде олардың мәні артады. 
   Еліміздің жаңа экономикалық қатынастарға көшуі өндірісті едәуір төмендетіп, жұмыссыздықтың қалыптасуына жол беріп, әлеуметтік және экономикалық тұрақсыздықтың және инфляцияның қалыптасуын туындатты.  Осы кезеңде мемлекеттің қаржы саясаты тұрақсыз болып, жиі өзгереді. Сонымен қатар  сәйкес келесі жағдайлар орын алады: 
- Қаржылық ресурстар тек мемлекеттік бюджетте ғана емес, басқада қорларда- зейнетақы, еңбекпен қамту және медициналық сақтандыру қорларында  шоғырланады; 
-  Бюджет, негізінен салықтық түсімдер арқылы толықтырылады. Салықты көбейтуге бағытталу өндірістің құлдырауына әкеледі. Сол себептен салық жүйесін жетілдіру қажеттілігі туындайды; 
- Экономикаға мемлекетттің араласпауының нәтижесінде халық шаруашылығын бюджеттен қаржыландыру көлемі –60% -12%-ға дейін төмендейтіндігі.                  Осылайша қаржының нарықтық экономика жағдайындағы рөлі мен маңызы одан сайын арта түседі. [9]