Қаржы жүйесінің мәні

  Бұл  қосалқы жүйеде қаржы қатынастары  түрлі  мақсатта сипаттағы  сан алуан ақша қорларын қалыптастыру  арқылы одан әрі тұтыну мақсатында  құнды  қайта  бөлудің   каналдары  бойынша жасалынған  құнның  қозғалысына  қызмет  көрсетеді.

  Қоғамдық  бірлестік – азаматтар мүдделерінің  бірлігі негізінде біріккен олардың өз еркімен көңіл білдіруі  нәтижесінде пайда болған  ерікті құрылым.

  Қоғамдық   ұйымдар  қаржысының  экономикалық  мазмұны  өзіне ақша қатынастарының  мынадай  түрлері  мен топтарын  кіріктіреді”

“түрлі  жарналар  төлеумен, материалдық  көмек  көрсетумен және басқалар мен байланысты  қоғамдық  ұйымдар олардың  мүшелері арасындағы ақша қатынастары.”

  “ қоғамдық  ұйымдардың  қорларына аударылуы мүмкін ерікті қайырмалдықпен байланысты  кәсіпорында мен және мекемелермен қоғамдық  ұйымдардың  ақша қатынастары.”

  “ мақсатты ақша  қорларының қалыптастыру  мен пайдалану жөніндегі қоғамдық  ұйымдардың  ақша қатынастары.”

“ қоғамдық  ұйымдардың  жоғарғы және төменгі құрылымдары арасындағы  ақша қатынастар.”

  “ қоғамдық  ұйымдар мен оған бағынышты өндірістік  құрылымдар арасындағы  ақша қатынастары.”

 Коммерциялық  емес  мекемелердің  қаржы - шаруашылық  қызметі қаржы  ресурстарын  пайдаланудың  үш әдісің  үйлестіреді  ”өзін - өзі өтеушілік,сметалық  қаржыландыру және шаруашылықты жүргізүдің шаруашылық есеп әдісі.

 Халықтың  / үй шаруашылығының / қаржысықаржы жүйесінің ерекше бөлігі  болып табылады.Халық өзінің ақша қаражаттары мен жалпымемлекеттік  қаржы жүйесімен және меншіктің барлық  нысандарының  шаруашылық  жүргізуші  субьектілерінің  өндірістік және  өндірістік емес сфераларымен қарым – қатынас  жасайды.Бұл сан алуан  қатынастар  халыққа еңбекке  ақы төлеумен, жинақтаушы зейнетақы  жүйесінең ақша  қаражаттарын төлеумен, материалдық  және  материалдық  емес игіліктерді  алумен  байланысты” басқа жағынан, халық өзінің   ақшалай  табысынан  салық   төлейді, өндірістік және өндірістік  емес  сфералардың   мемлекеттік  және басқа мекемелер мен  ұйымдардың  қызметін  төлейді.Мұндай  қатынастар айырбасқа  жататын сауда органдарында, рыноктарда, халыққа қызмет  көрсететін  кәсіпорындар  мен ұйымдарда / көлік, байланыс, тұрмыстық сектор  және  т.б / тұтыну  тауарлар  мен қызметтерді сатып алуға байланысты  болатын ақша  қатынастарын  қоспағанда, қаржы қатынастары болып табылады.

  Сонымен   бірге азаматтардың   жеке - дара  және  шағын  кәсіпкерлікпен  айналысумен  байланысты  бұл  сферада  көлемді  қаржы   қатынастары пайда балады” мұндай  қатынастар  шаруашылық  жүргізүші  субьектілердің  қаржылары  сферасында  пайда  болатын  қатынастарға ұқсас.

 Жеке  меншік   және  мемлекеттік   кәсіпорындардың  қаржысы сфервсының  бастапқы  табыстары, сондай - ақ  азаматтардың табысы кез - келген  мемлекеттің қаржы жүйесі  құрамының негізің қалайтының  ескеру  қажет.Және  бұл тек теорилық  жайт қана емес, өйткені бұл ресурстардың бүкіл жиынтығы  Қазақстанның  қаржы ресурстарының балансында  қамтып  көрсетіледі.

 Қаржы   қатынастардыңнысандары мен ақша  қорлары  басқарылатын материалдық   обьектіні  құрайды.Басқарушы   субьект  қаржыны басқарудың  мемлекеттік  және  қоғамдық  аппараттарының  жүйесі - қаржы   аппараты  болып табылады.Қаржы   қызметін  ұйымдастыру мен  жоспарлау процесіндегі  экономикалық   және бақылау жұмысымен, қаржы қатынастары буындарының байланысын  жетілдірумен айналысатын қаржы аппараты  қаржы жүйесінің басқа бөліктерімен қабысып, етене ұштасып жатады.Бұл қаржы жүйесінде базистік қатынастардың да, қондырмалық  қатынастардың да айқыш - ұйқыш тоқайласуын және оның басқарымдылығын білдіреді.

 Қаржы   жүйесі ұғымымен  қатар қаржы  - кредит  жуйесінің  жалпылама   ұғымы да бар, оған  қаржы  жүйесінің  буындары ғана емес, сондай - ақ кредит  жүйесі де  кіріктіріледі. Қаржы - кредит  жүйесі  бірлескен  түрде көбінесе  материалдық  өндіріс сферасында қызмет етеді, өйткені кредит мекемелері өндірістік емес сфераға жатқанымен  өндірістік емес  сферада  несие қатынастары шектклінген.

  Өзінің  ортақ  қағидалы біртұтастығын  қарамастан, қаржы қатынастарын  ұйымдастырудың  нысандары  мен  олардың  сыртқы көрінісі  әр  түрлі.Бұл  мағынада қаржы  құрамы  туралы  айтуға болады.Қаржы  қатынастарының сфералары  мен буындары  өзара  тығыз  байланыста  болады  және елдің біртұтас  қаржы  жүйесінің құрамын  құрайды.Сонымен бірге  қаржы құрамын  мемлекеттің  қаржы саясатын жүзеге  асыруға  қызмет  ететін  нақтылы  қаржы органдары болып  табылатын  қаржы жүйесінен ажырата  білген жөн.

  Қазақстан   Республикасында  микро - және  микроэконмиканың қаржы жүйесін реттеліп отыратын қаржы қатынастары мен ақша ресурстарының жиынтығы  және оларды жұмылдыруды, ұлттық шаруашылықты қаржыландыру мен несиелендіруге байланысты бөлуді жүзеге  асыратын қаржы мекемелері құрайды.

 Бүгінде  Қазақстанның  қаржы жүйесінің құрамы қаржы қатынастарының біршама дербес  мына  сфераларынан  тұрады”

  “ мемлекет бюджет  жүйесі,

  “ арнаулы бюджеттен   тыс қорлар,

  “ мемлекеттік  кредит,

  “ жергілікті  қаржы,

“ шаруашылық  жүргізуші  субьектілердің  қаржысы,

  “ халықтың  қаржысы.

Қаржы қатынастарының алғашқы үш бөлігі  жалпымемлекеттік  яғни орталықтандырылған  қаржыларға  жатады  және макродеңгейдегі  экономика мен әлеуметтік  қатынастарды  үшін пайдаланылады.Шаруашылық  жүргізуші  субьектілердің  қаржысы орталықтандырылмаған  қаржыларға  жатады және микродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік реттеу және ынталандыру үшін пайдаланылады.

 Жергілікті  қаржы  мемлекеттің  қаржы  жүйесінің маңызды құрамы болып   табылады.Жергілікті  қаржының  әлеуметтік  рөлі, оның  құрамы мен  құрылымы  бүтіндей  жергілікті   органдарға  жүктелінген функциялардың  сипатымен, сондай - ақ  мемлекеттің әкімшілік-аумақтық   құрылысымен  және оның саяси экономикалық бағыттылығымен анықталады.

 Жалпы,  қаржылардың бүкіл  құрамы  екі ірілендірілген бөлікке біріктіріледі”

  “ мемлекеттік және муниципалдық  қаржы,

  “ шаруашылық  жүргізуші субьектілердің қаржысы.

 Мемлекеттің  қаржысы  қаржы  ресурстарының   орталықтандырылған қорын  жасаудың  экономикалық  нысаны  мен мемлекеттің  негізгі қаржы жоспары  ретіндегі  мемлекеттік бюджетте, қоғамдық  құжаттарды мақсатты  қаржыландырудың қосымша көзі   ретіндегі бюджеттен тыс арнаулы қорларда, мемлекеттік  кредитте  көрінетін  қаржы қатынастарын қамтиды.

 Кредит  қатынастарының  қаржы қатынастарынын  айырмашылығы болғанымен мемлекеттік  кредит  қаржы  жүйесіне қамтылады.Бірақ кредиттің  бұл түрі  мемлекеттік бюджеттің  тапшылығын  жабу мақсатына  бағытталғандықтан, мемлекет қаржысының тұрақтылығын  қамтамасыз  ететіндіктен, ол бойынша  есеп айырысу бюджет қаражаттары есебінен болатындықтан – бұл буын қаржы жүйесін де, сондай - ақ кредит жүйесіне де жатады деп есептеуге болады.

  Қаржы  қатынастары  сфераларының  әрқайсысының  ішінде буындар бөлінеді, оның  үстіне қаржы қатынастарын топтастырып,  мақсатты ақша  қоларының  құрамы мен арналымына  белгілі бір әсер ететін субьект  қызметінің сипатына  қарай  жүргізіледі.Бұл  белгілі  кәсіпорындар мен  ұйымдар қаржысы  сферасында  мынандай  буындар  беруге   мүмкіндік береді”  коммерциялық  кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы” коммерциялық емес ұйымдардың  қаржысы.

  Қаржы   жүйесінің әр  буыны  өз кезегінде   буыншаларға  / ондағы қаржының  өзарабайланысының ішкі құоылымына  сәйкес / бөлінеді.Мәселен, салалық  бағыныштылығына  қарай  коммерциялық негізде жұмыс  істейтін  кәсіпорындар  қаржысының  құрамына өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, сауда, көлік, құрылыс  және  т.б. кәсіпорындарынын  қаржылары болып  мүшеленеді.Мемлекет қаржысының  құрамында  буындар  ішіндегі  қаржы қатынастарын топтастыр, мемлекеттік  басқарудың  деңгейіңе  сәйкес жүзеге асырылады.Сақтық  қатынастары  сферасында буындардың әрқасысы сақтандырудың  түрлеріне / жалпы сақтандыру, өмірді сақтандыру / бөлінеді.

  Мемлекеттердің  көпшілігінде  қаржы жүйесін   құрудың қағидаты-фискалдық  /қазыналық/  федерализм  қағидаты.

  Қаржы   жүйесінің  функциялық  құрылысы  мынадай  негізгі қағидаттарды  қанағаттандыруы тиіс”

  “біріншіден, қаржы жүйесінің жеке  алынғанәрбір  буыны ақша қатынастарының  аса кең   қамти алады, бұл жалпы категория болып табылатын “қаржыға” ғана  тәң қасиет”

  “екіншіден, тұтастай  алынған қаржы жүйесі әрбір нақты сәтте обьективті  экономикалық  категория ретінде қаржының қағидалы мәндік  сипаттамаларына және функциялық арналымына дәл сәйкес келуіне тиіс.Қаржы жүйесін құрұдың негізіне мына  қағидаттар  қойылған”

 Қаржы   жүйесін ұйымдастыруда централизм  мен демократизмнің үйлесуі. Мемлекеттік   қаржы  органдары тарапынан   болатын орталықтандырылған  басшылықпен  бір  мезгілде жергілікті  қаржы  органдарына және  шаруашылық  жүргізуші  субьектілергекең  құқық пен  дербестік берілген.

 Бұл  қағидат  жергілікті  қаржы   органдарының  тиісті  жергілікті  әкімшілікке  және   жоғарғы   қаржы органдарына екі жақты  бағынышты жүйесін  алдын ала  айқындайды.

  Салалық   қаржыларды  басқарудағы  демократиялық   негіз  шаруашылық  жүргізуші органдарға  капитмлды  / негізгі  және айналым кпиталдпры / бекітіп беруге, оларға әр түрлі  мақсатты  арналымның  ақша  қорларын жасауға  және оларды пайдалануға құқық беруде көрінеді.Жоғары тұрған органдар  өзінің  құзыры  шегінде  салалық  қорлар мен  резервтерге орналастырылатын  қаражаттардың бір бөлігін қайта бөлу тұралы шешім қабылдайды, оларды   мақсатты  пайдаланудың тәртібін анықтайды.

   Кәсіпкерлік секторда  қаржы   дербестігі  неғұрлым  толық көрінеді”  оның  қатысушылары мемлекеттің  қаржы жүйесі  алдындағы міндеттемелерді  орындағаннан  кейін  қаржы ресурстарын еркін иемденеді.

  Ұлттық  және аймақтық  мүдделерді  сақтау.Аймақтарды  дамытудың әлеуметтік жағынаң  қабылдауға болатын деңгейі   сияқты бұл қағидаттын талаптары  қаржы қатынастарында  ұлттық  теңдікті қамтамасыз етуге  шақырады.Қаржы  жүйесін қүрудағы оның  көрінісі мемлекеттік   қаржы  органдары  құрылымының  ұлттық-мемлекеттік және  әкімшілік-аймақтық  құрылымына  сай келуі.

  Қаржы   жүйесі бірлігінің қағидаты орталық   қаржы органдары арқылы мемлекеттің жүргізіп отырған бірыңғай мақсаттарымен алдын  ала айқындалып отырады.Қаржылардың барлық  буындарын басқару бірфңғай негізгі заңнамалық және нормативтік  актілерге негізделеді.Қаржы  жүйесінің бірлігі қаржы ресурстарының басты көздерінің  ортақтастығында, олардың қозғалысының өзара байланыстығында, қажетті қаржылық  көмек көрсету үшін қаражаттарды  аймақтар салалар арасында қайта бөлуде болып отыр.Қаржы жүйесі бірлігінің қағидаты экономиканы басқарудың барлық  деңгейлерінде жасалатын қаржы  жоспарлары мен байланыстардың  өзара үйлесу  жүйесінде өзінің нақтылы  көрінісің  табады.

 Қаржы   жүйесінің  жеке  құрамды   элементтерінің функциялық арналымының   қағидаты қаржының әр буыны  өз міндеттерің  шешіп отыратындығынан  көрінеді.Оған айрықша қаржы аппараты сәйкес келеді.Мемлекеттік  бюджеттің  ресурстарын  құрып, пайдалану жөніндегі  жұмысты  ұйымдастыруды  республиканың Қаржы министрлігі  мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге  асырады.

Бюджеттен  тыс қорлардың  мақсатты  міндеттерін тиісті аппараттар анықтайды және шешеді  немесе  белгілі бір министірліктің және үкіметтің басқаруына беріледі.

  Ұлттық  шаруашылықты басқарудың  сатылас  қағидаты жоғары органдар   

        / министірліктер, ведомствалар, холдигтер, ассациялар, бірлестіктер / деңгейінде де қаржы аппаратының тиісті  құрылымын байланыстырады.Бұдан басқа, қаржы аппаратын ұйымдастыруда акционерлік, бірлескен, аралас, кооперативтік, сондай - ақ  қоғамдық кәсіпорындар   басқарудың  ерекшеліктері қамтып   көрсетіледі.

  Қазіргі   кезде қаржы  жүйесі  терең   өзгерістерге ұшырап, қайта құрудың  басты  міндеті  оның Қазақстанның  әлеуметтік - экономикалық  дамуын  тұрақтандырып,  одан әрі тездетуге  ықпал  етуді  күшейту, ұлттық  табыстың  үздіксіз  өсуін қамтамасыз ету, өндірістің барлық буындарында шаруашылық - коммерциялық  есепті  нығайту болып табылады.