Қаржы нарығы мен ұйымдардың реттеудің теориялық негіздері

                              Мазмұны

Кіріспе..................................................................................................................3 

1 Қаржы нарығы мен ұйымдардың реттеудің теориялық негіздері

1.1. Қаржы нарығын басқарудың басыңқы салалары...................................5-8

1.2. Қаржы нарығы мен ұйымдарды бақылау агенттіктері........................9-14

1.3. Қаржы нарығы мен ұйымдарды бақылау агенттігінің міндеттері...15-19 

2 Қазақстандағы қаржы нарығы мен ұйымдарды басқару мен бақылау негіздері

2.1.Қаржы нарығы мен ұйымдарды бақылау агенттерінің қызметтері..20-22

2.2. Қаржы нарығын ұйымдастырушылар мен оларыдың жай күйі.........23-24

2.3. Қаржы нарығы мен ұйымдарды реттеудегі негізгі жұмыс процестері.....................................................................................................25-27 

3 Қазақстан Республикасында  қаржы нарығын  жетілдіру жолдары

3.1. Қаржы нарығы мен ұйымдарды реттеу мен бақылауды дамыту ерекшеліктері................................................................................................28-30 

Қорытынды.................................................................................................31-32 

Қолданылған әдебиеттер................................................................................33 

Қосымша 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе 

      Қаржы нарығы басыңқы салаларды инвестициялау  үшін уақытша басы бос қаражаттың шоғырлануын қамтамасыз етеді. Қаржы  нарығы экономикада өз жұмыстарын жақсы  біледі,  қаржы нарығының қалыптасуы мен дамуын талдау арқылы оның негізгі кезеңдерін анықтау керек.

      Қаржы нарығын экономикада қор нарығы деп те атайды. Қазақстанда қор  нарығының инфрақұрылымы қалыптасқан  деп айтуға болатындығына қарамастан алайда оның өтімділігі де тиімсіз  пайдаланылуда. Әрі отандық, әрі  шетелдік инвесторлардың қор нарығына мүдделігін күшейту үшін тетіктер мен шарттар қажет. Оның одан әрі дамуына жаңа қаржы құралдарын, қор биржаларының қосымша бөлімшелерін енгізу, инвесторлар үшін жеңілдікті шарттар жасауға мүмкіндік береді.

      Қаржы нарығындағы жоспарды үдемелі енгізу қор нарығы сегменттерінің: отандық қаржы нарықтары анықтайтын ішкі және сыртқы ТМД елдерінің қаржы институттары басым болатын сыртқы да кеңеюіне әкеледі. Қазақстанның қор нарығының әлеуеті айтарлықтай зор, әсіресе егер мұнда бүгінгі күні жалпы ішкі өнімге акция нарығын капиталдандыруды ескерсек, Еуроодақ елдеріне қарағанда 20 есе төмен, ал борыш бойынша 45 есе төмен.

      Қаржы нарығы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде  бағалы қағаздарды сату мен қайта  сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа нарықтармен байланысты

      Шаруашылық  жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы  нарығы қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысына ұтымды ұйымдастырудың айырықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай-ақ несие нарығы түрінде де іс-әрекет етеді. Қаржы нарығы экономиканың түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр түрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым жалпы ұғым болып табылады. 

      Экономикалық  әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.

      Қаржы нарығы ақша нарығын, несие капиталы нарығын және қор нарығын қамтиды. Ал қор нарығы өз алдына  бағалы қағаздар нарығын және туынды бағалы қағаздар нарығын қамтитын болады

      Ақша  нарығы дегеніміз қолм-қол ақша ғана емес, қолма –қолсыз төлем қаражаттарының  нарығы

     Несие  нарығы несие бойынша банктердің несие операцияларымен байланысты .

     Ақша  мен несие нарықтары, әдеттегідей,  айналым активтерінің қозғалысына қызмет етеді.

     Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының  орташа және ұзақ мерзімді қорланымдарының  қозғалысы жүзеге асырылады 

     Қаржы нарығында сатып  алу –сатудың объектісі айрықшалықты тауарлар-ақша және бағалы (ақша) қағаздар болып табылады.Сондықтан онда бағалы қағаздардың қозғалысімен ортақтастырылатын экономиқалық  қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы  маңызды орын  алады . Қор құндылықтарының-бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздар айналысымен байланысты болғандықтан оны қор нарығы деп те атайды .”Қор  нарығы “ термині  бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және ресімделінетін мекеменің – қор биржасының атымен байланысты .

     Функционалдық тұрғыдан қаржы нарығы – бұл шаруашылық  жүргізуші субъектілердің, банктердің, мемлекеттің уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыруды және қайта бөлуді қамтамассыз ететін нарықтық  қатынастардың жүйесі . Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономиқалық  әсіресе инвестициялық процесстерді  тәртіпке келтіріп, олардың тиімділігін арттыруға  мүмкімдік береді.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   1 Қаржы нарығы мен ұйымдардың реттеудің теориялық негіздері

1.1 Қаржы нарығын басқарудың басыңқы салалары 

       Қаржы нарығы-құнды қағаздар айналысына байланысты экономикалық қатынастар және мемлекеттің бүкіл ақша қорының жиынтығы. Ол нарық қатынастарының құрамды бөлігі болып табылады және тауар, несие, валюта, сақтық және тағы басқа капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен Жапония қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде. Ал Қазақстанның нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің өркендеуіне байланысты жетеді деуге әзірше ерте. Қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма қол ақша нарығы, несие капиталының нарығы және бағалы қағаздар нарығы.

       Қаржы нарығының ұғымы көбінесе кең түрде, оған ақша несие, валюта нарықтары қоса түсіндіріледі. Мұның өзі қаржыны ақшаға тең санат ретінде қарастыратын дүниежүзілік практикаға байланысты.

       Қаржы нарығының айырмашылығы ақша нарығы төлем қаражаттарының нарығы болып табылады, ол қолма-қол ақшаны ғана емес, сондай-ақ қолма-қол емес төлем қаражаттарының оның ішінде қысқа мерзімді банк несиесін қамтиды.

       Қаржы нарығының негізінен ұзақ мерзімді сипаттағы міндеттемелер немесе куәліктер нарығы болып табылады. Қаржы нарығын кейде қор нарығы деп те атайды. Ақша мен несие нарықтары әдеттегідей айналым активтерінің қозғалысына қызмет етеді.

       Қаржы нарығы қызмет жағынан алғанда кәсіпорындардың, банктердің, мемлекеттің құнды қағаздар сату арқылы халықтың бос қаржысын жинап, қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастар жүйесі.

       Қаржы нарығының ұғымы көбінесе кең түрде, оған ақша, несие, валюта нарықтары қоса түсіндіріледі. Мұның өзі қаржының ақшаға тең категория ретінде қарастыратын дүниежүзілік айырмашылығы төлем қаражаттарының нарығы болып табылады, ол қолма-қол ақшаны ғана емес, сондай-ақ қолма-қолсыз төлем қаражаттарын, оның ішінде қысқа мерзімді банк несиесін қамтиды.

       Несие нарығы банктердің орташа және ұзақ мерзімді ссудалары жөніндегі банкінің несие операцияларына байланысты:  бұған коммерциялық несие де жатады.

      Қарыз несие түрінде мынадай негізгі қағидаларға сүйенеді:

1. Қарыз несие түрінде белгіленген мерзімге беріледі, ол ақталғаннан кейін белгіленген несие жүйесіне қайтарылады;
2. кәсіпорындар мен жеке адамдар несиені қандай мақсатта алса, сол мақсатқа жұмсалуы керек.
3. кәсіпорындар мен жеке адамдар қарызды алып пайдаланғаны үшін қарыз алған банкіге немесе қарыз алған мекемеге белгіленген мөлшерде пайыз төлейді.

Банкте  беретін несие қысқа, ұзақ, орта мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді несие  әдетте бір жылға дейін негізінен айналым құралдарын жасауға беріледі.

      Орта  мерзімді несие 2- жылға жаңа құрылысқа, өндірісті техникалық қайта жабдықтандыруға  жаңартуға беріледі.

      10 және одан да көп жылға ұзақ  мерзімді несие беріледі. Ол кәсіпорындардың  негізгі қорларын ұлғайтуға беріледі.

      Несиенің  әртүрлі формалары бар: банктік, коммерциялық, тұтыну халықаралық т.б.

      Банк  несиесінде банк клиентінің векселін есепке ала отырып, оған осы векселінің құны орналасатын есеп айыру шотын  ашады.

      Коммерциялық  несие кәсіпорындардың мұқтаждықтарына беріледі.

      Тұтыну  несиесі-бұл тұтынушылардың тауралар мен қызметтерді кейінге қалдырып, төлеу үшін пайдаланылатын несие  түрі.

      Халықаралық несие бұл шетелдерге берілетін  немесе олардан қарызға алынатын сыртқы экономикалық байланыстарға  қызмет жасайтын несие түрі.

      Чектік  несиеде банк клиентке төлем жасауға  қажетті соманы қарызға алуға  мүмкіндік беретін чек жазып  береді, борыш белгіленген уақытта  қайтарылуы қажет.

      Несие өзінің қызметтерін банктер арқылы атқарады. Саяси экономикалық тұрғыдан алғанда банктер кәсіпорындардың, ұйымдардың және жеке тұлғалардың бос ақша құралдарын тартатын және жинақтайтын несие-қаржы мекемесі. Әлемдік банк тәжірибесінде көрсетіліп отырғандай, банк жүйесіне орталық банк, банктердің басқа да ұйымдық формалары мен мамандандырылған мекемелері, коммерциялық жинақ және инвестициялық банктердің үлкен тобы, ал бірқатар елдерде ипотекалық банктер кіреді. Осы мекемелер өздеріне тән қызмет атқарады.

      Қаржы нарығы негізінен, ұзақ мерзімді сипаттағы  міндеттемелер немесе куәліктер  нарығы болып табылады, олар қаражатты ұзақ мерзімге немесе мерзімсіз жұмсалғанын немесе берілгенін яғни негізгі қорлар қозғалысына қызмет ететінін айғақтайды. Қаржы нарығын сондықтан да қор нарығы деп те атайды. Ақша мен несие нарықтары әдеттегідей айналым активтерінің қозғалысына қызмет етеді. Қызмет жағынан алғанда қаржы нарығы-кәсіпорындардың, банкілердің мемлекеттің құнды қағаздар сату арқылы халықтың уақытша бос қаржысын жинап, қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастар жүйесі.

      Нарықтардың барлық тұрпаттарының өзара байланысты қаржы нарығы болуының шарттарын айқындайды. Оларға мыналар жатады:

1. реттелген тауар нарығының болуы, яғни тауарлар мен қызметтердің кез-келген түрлері мен айналымы бойынша сұранымы мен ұсынысының тепе-теңдігі;
2. Ұлттық банкі тарапынан ақша айналысын дұрыс реттеу; бұған қолма-қол ғана емес, сондай-ақ қолма-қолсыз айналым эмиссиясына бақылау жасау жатады;
3. Несие нарығын жандандыру толық оны коммерцияландыру, яғни несие ресурстарын еркін нарыққа орналастыру, несие ресурстарының қозғалысын Ұлттық банкі проценттің есептік ставкасын коммерциялық банкілердің, міндетті резерв нормасын белгілеу, ашық ақша нарығында операциялар жүргізу арқылы реттеледі.