Шағын және орта бизнесті дамыту

     2 сурет. ШОК субъектілер қызметінің  негізгі көрсеткіштерінің өзгеруі  (Өткен жылғы тиісті кезеңге  пайызбен) 

     Жоғарыдағы  көрсетілген кесте мен графикті қарастырсақ, бұл ағымдағы жылдың қаңтар айының көрсеткіштері. ШОК субъектілерінің  негізгі көрсеткіштерін қарастырады. Жалпы алғанда еліміз бойынша өсу байқалаған, әсіресе субъектілер саны 105,3 пайызға өскен. Қазақстан облыстары арасында тек Оңтүстік Қазақстан облысында азаю өнім шығарылымында байқалған.(3 кесте) Ал жоғарыда көрсетілген графиктан көріп отырғанымыздай, жоғары өрлеуді көруге болады. Мәселен, өнім шығарылымы 2009 жылдың қаңтарында 89,1 пайыздан ол 2010 жылдың қаңтарында 101,2 пайызға дейін өскен. (2 сурет) 

3) ШОК  субъектілерінің жалпы санында  дара кәсіпкерлер үлесі – 61,1%, шаруа (фермер) қожалықтары –  27,1%, шағын кәсіпкерліктегі заңды  тұлғалар – 10,4%, орта кәсіпкерліктегі   заңды тұлғалар – 1,4% құрады./10/ 

  4 кесте. 2010 жылғы 1 қазанға ШОК белсенді субъектілерінің саны (бірлік)

3.  сурет. ШОК белсенді субъектілері санының өзгеруі (өткен жылғы тиісті кезеңге пайызбен)

    ШОК белсенді субъектілерінің жалпы  саны елімізде 2010 жылдың 1 қазанындағы  мәліметтер бойынша 627 779 бірлік. Оның көп бөлігін жеке кәсіпкерлер 61,1 пайызын құрайды. Бұл әрине, жақсы көрсеткіш. Бірақ аз үлесті заңды тұлағалар алып отыр. Алматы қаласын алып қарасақ, барлығы 56 221 бірлік белсенді субьекті бар, оның 7 шаруа қожалықтары болып табылады.(4 кесте) Ал жоғарыда көрсетілген суретте белсенді субъектілердің санының ішінде ең аз үлес құрайтын заңды тұлғалар саны 2009 жылмен салыстырғанда біршама азайған. Көпке азайған деп айтуға болады. Мәселен, өткен жылдың қаңтарын осы жылғымен салыстарғанда, 112,3 пайыздан 98,5 пайзға дейін азайған. Елде экономикалық жағдай, заңдастыру ең алдымен осы заңды тұлғаларға көп әсерін тигізеді. Сондықтан өткен жылмен салымтырғанда біршама азайған.(3 сурет) 

4) 2010 жылғы 1 қазанға ШОК - та жұмыспен қамтылғандар саны 2156,9 мың адамды құрады./9/ 

  5 кесте. 2010 жылғы 1 қазанға ШОК-та жұмыспен қамтылғандар саны(адам)

4.  сурет. ШОК-та жұмыспен қамтылғандар санының өзгеруі (өткен жылғы тиісті күнге пайызбен)

     Жұмыспен  қамтылғандар саны жалпы 2 156 901 құрайды. Осының арасынан да жеке кәсіпкерліктегі жұмыспен қамтылғандар саны басым 728 682 немесе 33,8 пайызын құрайды. Аймақтар арасында ең аз үлес алып тұрған Қызылорда облысы – 53 232 небәрі еліміздегі жалпы жұмыспен қамтылғандардың 2,5 пайызын құрайды.(5 кесте) Ағымдағы жылдың тоғызыншы айында шағын және орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалардың жұмыспен қамтылуы 107,7 пайызға өскен, шаруа қожалықтары 99,4-ке, дара кәсіпкерлер саны 98,2 азайды.(4 сурет)  

5) 2010 жылғы қаңтар-қыркүйекте шағын және орта кәсіпкерліктегі субъектілердің өнім шығарылымы 4108,1 млрд. теңгені құрады./10/ 

6 кесте. 2010 жылғы қаңтар-қыркүйек ШОК субьектілерінің өнім шығарылымы (млн.теңге)

    Мына  кесте 2010 жылдың қаңтар-қыркүйек аралығындағы өнім шығарылымын көрсетіп отыр. Жылпы  ел бойынша ШОК субъектілернің өнім шығарылымы 4108,1 млрд. теңгені құрады. Оның көп бөлігін орта кәсіпкерліктер алып отыр, үлесі 59,6 %. Алматы қаласының өзінде 26,7 % үлесін алатын өнім шығарылады. Бұл өте жоғары көрсеткіш. Демек, еліміздің мегаполисінде өнімділігі ең жоғары бизнес дамыған. Бұл қаланың экономикалық жағдайына үлкен әсерін тигізеді.

2.2 ҚР-дағы шағын және орта даму проблемалары және оларды шешу шаралары 

    Қазақстандағы қазіргі таңда  кіші және орта бизнестің  жағдайы дамыған мемлекеттермен салыстырғанда нашарлау болып табылады. Себебі, кіші және орта бизнестің дамуындағы кедергілер өте көп. Бұл кедергілер мемлекеттің саясатымен рыноктың инфрақұрылымының жетілмегендігінен.

      Қазіргі таңда шағын кәсіпкерлік жаңа даму сатысында. Осы секторларға  елеулі үлкен қаражаттар инвестициялануда. Бірақ бұл инвестициялау ассиметриялы болып отыр. Капитал салымдары  көбінесе осы сектор бойынша, яғни кіші және орта кәсіпкерлік сферасында сауда  саласына және сервиспен шағын және қызмет көрсету бағыттары бойынша  жүзеге асырылуда. Оның себебі, шағын  және орта бизнестің осы сфераларында инвестициялы ақталу мерзімі  қысқалау және бұл сфераларда өтемпаздықты көтеретін айналым қаржаттары  көп болғандықтан.

      Сондай-ақ біздің еліміздегі кіші және орта кәсіпкерлік  секторында инновациялық қызметті жүзеге асыру дамымаған. Жалпы инновациялық қызмет айналысатын  венчурлық кәсіпорындар біздің елімізде жоқтың қасы. Бірақ  болашақта мемлекеттің  жүргізіп жатқан ұлттық экономиканы диферсификациялау мен модернизациялау бойынша қабылданған тұрлі бағдармалар мен жүргізіліп жатқан саясатына байланысты мұндай кәсіпорындар көбейді деген үміт бар. Ал мұндай кәсіпорындар үшін кіші бизнес субъектісі болуы тиімді, себебі, венчурлық кәсіпорындар сыртқы  орталық  түрлі өзгерістеріне  тез бейімделеді.

    Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей немесе жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш жағымды  сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге асыру  үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар ары  қарай қалыптасуымен дамуы, өндірісті  қолдайтын инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдау аясын  кеңейтуге әсер ету, тиімді инвестициялық  климатты қалыптастыру, мемлекеттік  бақылауды тәртіпке келтіру.

    Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік қызметті қолдау бойынша бірқатар шаралар  әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін  берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының  артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын  кәсіпорындардың өнім өндірудің  жалпы көлеміндегі үлес салмағы  артып келеді. Шағын және орта бизнестің  ролінің артуын кәсіпкерлер форумының  тұрақты жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті  дамыту қорының құрылу, барлық екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік  субъектілеріне несие берудің минимал  мөлшерін тағайындауы (банктің несие  қоржынының негізгі қарыздан 10 %-дан  аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті  қолдау Агенттігінің құрылуы, шағын  кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер беру.

    Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған  шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені ол екі макроэкономикалық  проблемелармен байланыстырады – жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын  кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру  және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен  шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған елдердегі  экономиканың даму тенденциясы шағын  бизнес саласына өтумен байланысты. Осы  салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ  қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына айналған. Мемлекеттік  протекционистік шағын бизнестің  нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын кәсіпорындарды ажырату  барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы  сипаттамасы ұйымдастырылуының  қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез  бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай–ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру  дәрежесі болып табылады.

    Елімізде  шағын және орта бизнес дамуда, жылдан жылға жүргізіліп жатқан іс-шаралар  осыған себеп. ҚР Президентінің жолдауынан «Қазақстан - 2030» стратегиясында былайша мәселе шешуге бағыт алған: «Он үшінші бағыт – Шағын және орта бизнесті қолдау жөніндегі дәйекті іс-қимыл. Біріншіден, Үкімет іскерлік бастамашылық жолында заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілердің қашан және қалай пайда болатынын анықтап алуға, оларды барынша қысқартуға, сондай-ақ шағын және орта бизнес құрылымдарының мемлекет алдында қандай да бір негізсіз есепті болуына жол бермеуге тиіс. Сонымен қатар, салық заңнамасының кәсіпкерліктің дамуын толығымен ынталандыруы, сондай-ақ бизнестің «қалтарыстан» шығуына жәрдемдесуі үшін одан әрі жетілдіре түсу қажет. Екіншіден, біз әділ бәсекелестік орта қалыптастыру мен экономикалық ойыншылардың бәріне бірдей жағдай туғызу жөніндегі жұмысты тиянақтауға тиістіміз. Үкіметке антимонополиялық заңнамаға кешенді тексеріс жүргізіп, бәсекені шектеу мен нарыққа қатысушылардың ымыраластығы фактілерін анықтаудың, экономикамыздың іргелі салаларын «жасырын» монополияландыруға жол бермеудің айқын тетіктерін жасауды, сондай-ақ айыппұл санкцияларын қолдану туралы тиісті ұсыныстар әзірлеуді тапсырамын. Үшіншіден, біз табиғи монополиялар аясын барынша қысқартуға тиіспіз, біздің тиісті салалардағы бәсекелестік қатынастарды құрылымсыздандыру мен дамытудың жаңа бағдарламаларын жасап, қолданылып жүргендерін жаңалауымыз керек. Экономиканың табиғи монополиялар сақталып қалған телекоммуникациялар мен аэронавигация, темір жол көлігі мен порттар, электр энергетикасы, мұнай мен газ құбыры көлігі, сондай-ақ тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы сияқты секторларын зерттеу мен бақылау мақсатында тәуелсіз салалық реттегіштер жасақтауымыз керек. Төртіншіден, жаңа кәсіпорындар мен компаниялар құру барысын жетілдіру қажет. Мәселен, «жалғыз терезе» жүйесінің шеңберінде кәсіпкерге фирманы екі-үш күннің ішінде тіркете алатындай жағдай туғызу керек. Бесіншіден, тұрлаулы және серпінді экономикалық өсу үшін біздің Қазақстанның шағын және орта бизнесінің жоғары сапалы өнімдері мен қызметіне сұраныс туғызудың тегершігі ретінде мемлекет пен мемкомпанияларды ресурстарын жариялы әрі конкурстық негізде белсендірек пайдалануымыз қажет. Алтыншыдан, жаңа өндірістерді ашық және жариялылы конкурстық негізде дамыту үшін арнаулы бағдарламалар әзірлеу тиімді, онда үздік бизнес-идеялар жаңа бизнес қалыптастыру, айталық, заңгерлік және консультациялық шығындарды жабу үшін қаржылық және техникалық қолдау алар еді. Бұл міндет «Қазына» қорына қатысты деп ойлаймын»./1/ Міне, жоғарыдағы шарттар арқылы еліміз алға басып, күн сайын іс-шаралар жүргізілуде.