Кәсіпкерлік қызметтің салықты жөнге салу механизмін толық жетілдіру бағыттары

      Бюджеттерге және салықтарға  байланысты бюджеттің жаңа түрі  мемлекеттің 

қоғам мүшелеріне, салық төлеушілерге ұсынылатын қоғамдық игіліктер категориясының негізінде құрылады. Бұл бағыт негізгі өмірдегі бюджетке, оның қызметтеріне нарықтық көзқараспен қарайды. Мемлекет бюджетті ерекше игіліктерді, қоғамдық өнімдерді, ұстауға мүмкіндік болуы үшін құрайды. Қазақстанның қазіргі экономикалық дағдарыстан шығу жолын іздеу қоғамның қаржылық жүйесінің жаңаруын қажет етеді. Дағдарыстан шығу жолының құрамдыс бөлігі Қазақстан Республикасының 24.02.1996 жылы «Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі туралы» заңын қабылдауы болды. Бұл заң Қазақстан Республикасының бюджеттік процесс және бюджеттік жүйенің қалыптасуының құқықтық негіздерін және бюджеттік заңдылықтың негізгі принциптерін қалыптастырады. Осыған байланысты бюджеттік жүйені, бюджеттік процесті, бюджеттік механизмнің қалыптасуының теориялық және заңдылық негіздері жан-жақты қарастырылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     2. Кәсіпорынның арнайы бюджетке төлейтін салығы 

     2.1 Кәсіпкерге белгіленген  салық салу тәртібі

                 Экономистердіңі зерттеулері бойынша,  сонымен қатар кәсіпкерлердің  пікірін сұрау, аз кәсіпкерлік  сферасында жұмыс істеушілер арқылы қорытынды жасауға рұқсат етеді, оның негізгі факторы біреу ғана, аз және орта кәсіпкерлік өндіріс істерінің дамуын тежейтін, жоғары дәрежеде салық салу болып табылады.

                Салық кодексінің сөзсіз артықшылығы,  оның авторына практикалық түзу әрекет құжаттарыніске асыру недәуір мөлшерде сәтті түскен, нормативті актілердің және басқа құжаттарды тағы қосымша нақтылаушы немесе заңды анықталған қандай болмасын шығарулар қажеттілігі – заңға сүйенген.

                Бірақ, барлық төтенше маңыздыларға қарамастан оның адмагершілігі маңызды, біздің пікіріміз және салықтық заң шығарулар бойынша , аз және шешілмеген парасатты проблемалар көп емес.

                Осылардың ішінде сөзсіз айтылатын,  мөлшерді тұжырамдап келгенде  атап айтқанда: бүгін еңбек ақы төлеу қорына 50 % - салық салынады, 20 % - жеке кіріс салығына, 20 % - әлеуметтік салыққа, міндетті түрде 10 % - зейнетақылық жинақ қорларға  бөлінеді.

                Бірақ мыналар өзіне меншікті  заңгерлік салықтың барлығы 20 %  (әлеуметтік салықты) құрастырады, мінез – құлық және төлеу қорларын алып тастау  экономикалық зардаптарды (яғни, заң бойынша) ал, барлық қалғандары (40 %) міндеттілердің негативтік ықпалын жасау, тұрмыс жағдайдағы физикалық беттердің кіріскен ісінде жұмыс істеушілердің, дәл осылай және оның экономикаға еңбек ақы төлеу қорының төлемі көрсетіледі.                     Демек, біздің пікіріміз бойынша ойлану немесе төмендеу туралы жеке кіріс салық бойынша көп ұтыстар керек, емдеуге және білім алуға АҚШ – та да, Канада да (бір адамның мөлшеріндей МРП төленуі тиіс)  шығын салық салынатын табысынан шегерілуі.

             Физикалық беттердің салық салынатын  табысы арқылы жүреді – салушылардың  немесе пәтер – үй сатып  алушылардың олардың жазбаша  арыздарымен салық органдарын  немесе жұмыс орнымен басты  бағытталған өзіне меншікті құралдардан, өзіне меншікті құралдан өзіне тән күнтізбенің жыл ішінде есеп беруі шарт.

            Сонымен қатар бір проблеиа  бар. Біркелкілік принцип және  салық ауыртпалық таратуында  әділеттіліктер сияқты қалпына  келтіру салық жеңілдіктері және ғылыми әдебиетіне мүмкін болған қысқартуға жиі ұстаныс жасау. 

            Бекітілу бойынша жеңілдіктер  біздің салық жүйемізді жеп  қоятын сияқты және олардың  жоюы қаражаттық табыстардың  үлкендігіне рұқсат етеді , ал  келесіде салық төлен деп қалады. Бірақ не үшін ұмытылады, практика жүзінде барлық елдермен нарық инфрожүйесі дамыған салық жеңілдіктері қолданылады, мысалы, ынталандыруға арналған өндіріс жаңартулары , ғылыми – техникалық алға басудың жылдамдылығы.

            Салық елдердің қатар жүйелерінде  жеке фирмалардың шығындарын іздеуді, ғылыми – техникалық және тәжірибелі – конструкторлық зеттеудің, қызметші бағаланған деңгейі жоғарылауына және жұмыстарға өндіріс экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуімен оның шығындарына толық қосылады, айта келгенде, салық салынатын табыс мөлшері төмендетіледі.

            Позиция ойластырылды,өйткені салық  жеңілдіктердің жоюлуы  саясатшылар  арқылы білеміз, біздің көзқарасымызда  аса бір жақты фискальды қазақстандық  салық жүйеге қосып беру маңызды  реттеуші және ынталандырушы  функциялардың, мүмкіншіліктер ұлттық экономика басты бағыттарына тиісті салық жеңілдіктермен және преференцияны көрсетіп оның айыруы, өкінішке орай сондай жеңілдіктердің жоюлуы және преференцияны 1999 жылы жеңіл, тоқыма, химиялық және өнеркәсіп басқа бұтақ қатарының алдын ала ескерілгендердің кіріскен істеріне айналды.

            Талданған салық түрлері барлық  тобы осы жұмыс алдында, аз  кәсіпкерлік кіріскен ісі бүгінгі  күне қаражатын төлейді: кіріс  салық, НДС, мүлікке салық, заң  шығару мен транспорттық, жер  алаңы және  басқа алдын ала ескерілген төлемдері міндетті.

             Практикадан алынған барлық олардың  табыстары төленеді, және олардың  дамуына арналған ауыр қаражаттық  қиыншылық жасайды, не ұлғайтылады  және әсерлі несие механизмі  жоқ болуымен аз кәсіпкерлік  даму сүйеулері  нарық инфрожүйесінің дамуы.

             Республикада қаражаттық институттердің  сондай түрлері іс істейді,  лизингті сияқты қызмет ету  жүйе, франчайзингі, экономика тап  осы секторы дамуына арналған  айқын шарттарды жасай алуы.

              Назар аудару өзіне назар аударылған және істер аралық санда көрсетілген ерекшелік бір жағынан жұмыс істеуге кіріскен , ал басқа жұмыс істейтін істердің сан практикалық тұрақтылығы көрсетілген.Сонымен қатар жұмыс жасауды парасатпен қиындық барысы туралы қызмет мына сферада куәландырылады . Демек, басқа шарттарды жасауға уақыт келді, жақсы жағдайға жетпек үшін және сау фундамент салу өте қажет.

     Арнайы  салық режимін немесе салық салудың жалпы белгілеген тәртібін таңдауды кәсіпкер ерікті негізде жүргізеді. Бұл ретте, бюджетпен есеп айырысудың бір нысанын ғана таңдауға құқылы.

     Арнайы  салық режимі негізінде кәсіпкерлік  қызметі нысанының көптеген түрлерін ескеріп, бюджетпен есеп айырысудың үш тәсілі ұсынылады. Егер кәсіпкерлік  қызметі мезеттік сипатта болса, бір жолғы талон негізінде. Егер кәсіпкерде шағын кіріс болса және жеке кәсіпкер нысанында өз қызметін жүзеге асырса, онда ол патент негізінде бюджетпен есеп айырысуға құқылы. Жалдамалы еңбекті тартумен бірге іртүрлі жоспарлы қызметі бар кәсіпкер үшін оңтайлытылған декларация негізінде бюджетпен есеп айырысудың үшіншісі ұсынылады.

     Бюджетпен есеп айырысудың аталған нысандары  шектерінде салық салудың мұндай тетігі кәсіпкерлік қызметі дамуының әртүрлі деңгейін ескеруге мүмкіндік  береді. Бұдан басқа салық сауаттылығы  дағдысын кәсіпкерге біртіндеп енгізеді.  

     2.2.Бюджетпен есеп-айрысудың нысандары

     Енді  салық Кодексінде қарастырылған  арнайы салық режимдерінің нысандарына  жеке – жеке тоқталып өтейік. Біріншіден қарастыратынымыз – бұл бір жолғы  талон негізінде арнайы салық  режимі.

     Бір жолғы талондар – қызметі мезеттік, тұрақты емес сипаттағы жеке тұлғалар үшін көзделген.

     Келесі  қызмет түрлерімен айналысатын жеке тұлғалар бір жолғы талон негізінде  бюджетпен есеп айырыса алады:

1. Төмендегілерді өткізетін (стационарлық мекемелерде жүзеге асырылатын қызметтерді қоспағанда):
• Газет және журналдар;
• Тұқымдар мен отырғызылатын материалдар;
• Бақша дақылдары;
• Үй маңындағы аумақта өсірілген тірі гүлдер;
• Ауыл шаруашылығы бақ шаруашылығы, бау-бақша және саяжай учаскілерінің өнімдері;
2. Көлік Тасымалдау қызметтері бойынша :

• Таяу шетелден;

• Алыс шетелден;

     Мысалы, белгілі бір тұлға бір жолғы  талон негізінде газеттер мен  журналдарды өткізумен айналысады. Бұл ретте, бір жыл ішінде олар жалпы алғанда 80 күнге бір жолғы  талондарды сатып алады. Осындай  жолмен онда енді он күнге жыл соңына дейін бір жолғы талон бойынша жұмыс істеуге мүмкіндік бар.

     Бір жолғы талондар қатаң есептік  бланктары ьолып табылады. Бұндай бланк екі бөлімнен тұрады: біріншісі  – бір жолғы талон түбіртегі, екіншісі – бір жолғы талонның өзі. Бір жолғы талондар қолдану мерзіміне байланысты түстері арқылы ажыратылады, бір күнге, үш күнге, жеті күнге, бір айға бар болады. Олар салық төлеушілерге қызметті бастамай тұрып беріледі. Осы мақсатта салық төлеуші өкілетті орган жұмыскеріне салық төлеуші куәлігін ұсынады.

     Салық төлеуші бір жолғы талонды  бір күнге де, бірнеше күнге  де, бірақ бір айдан астам емес мерзімге алуға құқылы. Бұл ретте, бір жолғы талон құны қызметті жүзеге асыру күндерінің санына көбейтіледі.

     Мысалы, бір күнге газеттер мен журналдарды  сату бойынша қызметтің түрлерімен айналысуға бір жолғы талон құны 40 теңге құрайды. Алты күн ішінде күн сайын қызметтің осы түрімен айналысуды болжайтын тұлғаға бір жолғы талон 240 теңгедегі соманы төлеу кезінде осы кезеңге беріледі.

     Салық кодексіне сәйкес нарықта тауарлар мен қызметтерді өткізумен айналысатын (киоск, стационарлы мекемелерді қоспағанда) салық төлеушілер, тек қана ранайы салық режимінің бір жолғы талон негізіндегінысаны негізінде бюджетпен есеп айырысуға міндетті. Аталып отырған салық төлеушілердің белгілі бір қызмет түрлерімен айналысатын жеке тұлғалардан ерекшелігі, бұларда ерікті таңдау құқығы жоқ.

     Нарықтағы өткізумен айналысатын жеке тұлғалардың  кәсіпкерлік қызметпен айналысу күні жылына 90 күннен асса, олар салық  органында жеке кәсіпкерлер ретінде тіркелуі қажет. Жеке кәсіпкер мәртебесін алғаннан кейін, осы тұлғалар бюджетпен есеп айырысуды бір жолғы талон негізінде жүзеге асыруды жалғастырады.

     Бизнесі тұрақты сипат алатын жеке кәсіпкерлер  үшін бюджетпен есеп айырысудың патенттік  нысаны көзделген. Оны жалдамалы қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын және жылына екі миллион теңгеден астам емес кіріс алатын жеке кәсіпкерлік нысандағы қызметін жүзеге асырушы жеке кәсіпкерлер пайдалана алады. Есеп айырысудың мұндай нысаны шағын айналымы бар жаңа бастаған кәсіпкерлер үшін ыңғайлы.

     Патент  алу үшін кәсіпкерге қызметті жүзеге асыру орны бойынша салық органында  болжанатын кірісті көрсете отырып, келесі құжаттарды табыс ету керек:

• Патент алуға өтініш 912.00 нысаны.

     912.00 нысанын толтыру тәртібі 2004 жылы 8 желтоқсанда шыққан 625 Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің бұйрығымен бекітілген.

• Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу туралы куәлік;
• Бюджетке патент құны, жинақтық зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы алымдарын және әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына әлеуметтік алымдарды төлегенін растайтын құжаттар;
• Қызметтің лицензияланатын түрін жүзеге асыру кезінде лицензияны беру қажет.

     Осы айтылып кеткен құжаттарды толтырғанда  кейін салық органдары кәсіпкерге патентті ұсынады. Патенттер бойынша салықтар сомасы салық төлеушінің көрсетілген болжанатын кірісінен 3% мөлшерінде белгіленген. Басқаша айтқанда, салықтарды кәсіпкер өзі болжайтын кіріске біртұтас мөлшерлемені қолдану жолымен (3%) қандай – да бір есеп айырысуды жүзеге асырусыз есептелмейді. Алынған сома жеке табыс салығы мен әлеуметтік салықтар түрінде тең үлестермен бюджетке кәсіпкер төлеуі тиіс патент құны болып табылады. Салық міндеттемелерін айқындаудың мұндай тетігі кәсіпкер үшін қиындық тудырмайды.

     Патент  негізінде есеп айырысуды жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер (акциздік өнімдерді шығаратындардын басқа) фискалдық жады бар бақылау – касса машиналарын қолданудан босатылады.

     Салық Кодексінде нақты алынған кіріске  байланысты ұлғаю жағына да, кему жағына да, патент құнын қайта есептеуді жүргізуге мүмкіндік беретін норма қарастырылған. Көрсетілген кірістен нақты кірістің асуы кезінде салық төлеушіге асу сомасын 5 жұмыс күні ішінде көрсетуі қажет және осы сомадан салықтарды төлеуді жүргізуі қажет.

     Егер  патентті алу кезінде көрсетілген кірістен нақты кіріс төмен болған жағдайда, онда артық төленген соманы қайтару салық органы жүргізген хронометраждық зерттеу өткізуден кейін салық төлеушінің өтініші негізінде жүргізіледі. Патентті жеке кәсіпкердің ниеті бойынша салық органы бір айға да, бірнеше айға да, бір күнтізбелік жыл шегінде беруі мүмкін.

     Сондай  – ақ, осы режимденорма енгізілгенше салық төлеуші назар аударуы  қажет. Соған сәйкес кәсіпкерлік  қызметін уақытша тоқтату жағдайында патент негізіндегі бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын кәсіпкерге кәсіпкерлік қызметін уақытша тоқтата тұру туралы өтініш қызметті жүзеге асыру орны бойынша салық органына беру қажет.