Салық

 

  Астықтың жалпы түсімі (мың.тонна)

 Қайнар көзі: Ақмола облысындағы Салық Комитетінің 2008 жылдық есебі

Астықтың  жалпы түсімі 2008 жылы 3919,9 мың тоннаны  құрады,  немесе 2007 жылға қарағанда 118,1%-ға өсті.

Егіс  көлемінің динамикасы (мың.га)

Қайнар  көзі: Ақмола облысындағы Салық Комитетінің 2008 жылдық есебі

Алаңдардың  2007 жылы  3606 мың.га және  2008 жылы  3601.2 мың.га немесе 105.3%, 99,9%, 102,2%-ға сәйкес өсті.

Өнеркәсіптік  комплекстің құрамына тау – кен  өнеркәсібі, өнімдерді өндеу өнеркәсібі, электртоктары және газ-су кіреді.

Өнеркәсіптік  өндірісте тау – кен өндірісі 9,3 %, газ және су 12,6 %, өндеу өндірісі 78,1% негізгі үлес салмақты алады.

Бағаға  әсер еткен өнімдердің үлесі (млн.тенге)

Қайнар  көзі: Ақмола облысындағы Салық Комитетінің 2008 жылдық есебі

Экономиканың  өсіміне әсер еткен мемлекеттің  бюджетіне түскен салық түсімінің динамикасы  (%)

Қайнар  көзі: Ақмола облысындағы Салық Комитетінің 2008 жылдық есебі

Ақмола  облысының Салық Комитеттінің 2008 жылдық есебі бойынша бюджетке салық түсіміне төмендегі нақты факторлардың әсері.  

                                                                   

    

      Сурет 3 Ақмола облысының бюджеті бойынща салық түсімінің көтерілуі

Салық түсімінің өсімі 2004 жылы 2003 жылға қарағанда 109,8%-ды, 2005 жылы 2004 жылға қарағанда 121,8%, 2006 жылы 2005 жылға қарағанда 113,3%, 2007 жылы 2006 жылға қарағанда 120,7%-ды және 2008 жылы 2007 жылға қарағанда 146,6%-ды құрады.

      Төмендегі кестеде экономикалық дамудың деңгейіне  ауылшаруашылық өнімдері көрсетілген. 

          Кесте 4

     Экономикалық  дамудың деңгейі 

 

          Қайнар көзі: Ақмола облысындағы Салық Комитетінің 2008 жылдық есебі

         Ауылшаруашылық өнімдердің 138,3 %-ға өсу көлеміне байланысты, 11 ай мемлекет бюджетке түскен салық көлемі 150,4%- ды құрады.[19;71  

     2.2 Салықтың мазмұны және оны экономикалық категория ретінде талдау 

      Салық   материалдық тұрғыда  белгілі  бір ақша сомасын (ақшалай нысанда) немесе салық төлеушілердің мемлекетке  беруі тиіс белгілі бір заттардың  саны (наттуралдық заттай нысанда ) білдіреді.

      Салықтардың мазмұны мынадай:

• Материалдық  категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
• Экономикалық категория ретінде - бұл мемлкеттің табысы;
• Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып табылады;
• Салықтың экономикалық  белгілері ретінде  келесі көрсетілгендерді атауға болады;
• Салық – мемлекетке  тиесілі  қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• Салық – ақшалай нысанда төленеді;
• Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• Салық – баламсыз сипатта болады;
• Салық – салықты төлеген кезде  меншік нысандары айқындалады;
• Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.

           Ал, енді осы белгілердің мазмұның  тереңірек қарастырайық.

      1. Салық – мемлекетке  тиесілі   қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.

      Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасы өндірмейді.

Сондықтан мемлекет  жеке және заңды тұлғалараға  салық салу  арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін өлшеудің қаржылай еңбектің және жұмсалынған күш жігерге баламалы тұтынудың өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттілігі туады.

      Мұның экономикалық сипаттамасы мемлкет  салықты белгілеу және өндіріп алу  арқылы өндірілген  қоғамдық жиынтық  өнімнің бір бөлігін өзіне  тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы  бөлуші сипатта болады [8, 59].

      2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.

      Натуралдық  нысанда  төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы  саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде  төленеді.

      Салық кодексінде  салық ақшалай  нысанда төленуі тиіс деп көрсетілген.

      3. Салық – қайтарылмайтын төлем  болып табылады.

      Салықты төлеген кезде ақша тек бір  бағытта  ғана қозғалады, яғни салық  төлеушіден  мемлекетке бағытталады.

      Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлкеттік қарыз) айырмашылығы:

• Біріншіден, ақша салық төлеушілерден  мемлекетке қарай қозғалады;
• Екіншіден, кері қайтады, яғни  мемлкеттен  салық төлеушілерге  бағытталады.

      4. Салық – баламасыз сипатта  болады. 

      Салық құнның ақшалай нысанда  бір бағытта  қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы  тауар  түрінде болса да қозғалыс жоқ.

      Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлкеттік қызметке төлем болып  есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз  алынуын көрсетеді.

      Сондықтан салық – баламсыз төлем болып табылады.

      5. Салық – салықты төлеген кезде   меншік нысандары айқындалады.

      Салықты төлеген кезде меншік нысандары  ақша қаражаттарына, немесе  материалдық  құндылықтарда жеке меншіктен  мемлкеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық  салу мемлекетке тиесілі меншіктерді  иеліктен  шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын  салық қатынастарда  мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде  меншік құқықтарын  өзгерте алады.

      6. Салық – тұрақты экономикалық  қатынас туғызады.

      Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты  мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті  құқықтық актілерімен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу обьектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.

      Салық қатынастарының тұрақтылығы салық  төлеу арқылы жүйелі  төлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер  үшін салық  төлеу  жеке төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар  жылына бір рет төлейді) немесе кейде кенеттен  салық төлеу сипаты  пайда болады (мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).

      Азаматтардың  мүлік салығын  төлеген кезде, оның салық қатынастары  қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы  кезеңде  төлеген салықтарымен қоса, келесі  салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті  болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан айырылғанға  дейін жалғасын  таба береді [9, 204].

      Салықтың  экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: шаруашылық субьектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан және мемлекет екінші жағынан қор құрастыру негізінде  мемлекеттік  қаржылардың  4 көзі қолданылады:

• салық салу;
• облигацияларды сату (қазыналық вексель);
• шетелдік қарыздардың  тегін көмектері;
• ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.

      Салық салу – мемлекет қаржысын және табысты  толықтыруды реттеу әдісі болып  саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажеттіліктерін  қанағатттандырады.

      Салық салу – мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.

      Тең  салық салу – бұл ретте әрбір  салық төлеушіден бірдей мөлшерде салық  алынады.

      Салық салудың обьективті факторы - салықтың пайда болуы обьективті  түрде мемлекет бюджетіне байланысты.

      Сонымен қатар салық салу – кәсіпорындар, азаматтар және мемлекеттер арасында табыстарды үлестіру  әдісі ретінде қолданылады.

      Салық салуда  қолданылатын негзгі құжаттар:

• декларация;
• салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру материалдары;
• табыс салығын төлеушілердің  салықты төлегені туралы кәсіпорын ақпараты;
• ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.

Салық салуға қойылатын  талаптар:

• қаржы- қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз етк;
• мемлекеттік бюдежеттің пайдалануын қамтиды;
• әлеуметтік - әділеттік болуы керек;
• салықты - салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек;
• халықтың    әлеуметтік   кедей   тобына   арнайы  жеңілдік жасау    және әлеуметтік  ақталмаған кірісті азайту.

      Активтерді  және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау мен жинау мәселелері  салықты жоспарлаудың  кезеңі болып табылады [10, 251]

      Салықты  жоспарлау – салық міндеттемелерін  заңды қысқарту  әдістері.

      Салық теориясы – салықтың маңызы мен  қызметі  туралы ғылыми білім және ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік  қаржы  қызметіндегі олардың ролі.

      Салық  несиесі – салықты төлеу мерзімінің өзгеруін  өрнектейтін жеңілдік.

      Салық режимі – салық және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдерді төлеу  жөніндегі барлық салық міндеттмелерін есептеу кезінде салық төлеуші  қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.

      Қорыта  келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші реінде  салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, ал салық салу обьектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы да басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік  теңдік және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері  негізінде құрылған  салық ставкаларын  қолдану  арқылы  алынады. Салық ставкалары  тұрақты немесе пайыз түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері  сол мемлекеттің қазыналық саясатының бағыттары мен бағдарламаларын  ескере отырып жүзеге асырылады.

      Сонымен қатар салық алудың мынадай негізгі  тәсілдері бар:

• Төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады;
• Декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып, анықталады;
• Кадастр бойынша (салық салу обьектілерін тіркеу арқылы, одан түсетін табыстың нақты мөлшерін байланыссыз алынады).

      Ал  енді көптеген елдерде қолданылатын салықтарға жататындарды  атап өтетін болсақ:

• жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мемлекеттерде азаматтардың табыстарына салынатын  салық деп аталады;
• заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық (корпорациялық салық деп те аталады);
• мұра мен сыйға салынатын салық;
• қосылған құнға салынатын салық;
• тұтыну салығы;
• әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар;
• айналымға салынатын салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• көлік салығы және де басқа да;
• Ойын-бизнес салығы;