Жұмыссыздық

     Бағдарламада  жетім балалардың, панасыз балалардың жағдайына көңіл бөліп, көмектесу  қарастырылған. Республикада 46 балалар  үйі және 180отбасына ұқсас балалар  үйі бар, олардағы балалар саны 5 мыңдай. Ондағы балалардың кәнелетке  толған соң жұысқа орналасуына, баспана  берілуіне көмек көрсетіледі.

     Бағдарламада  жаңа жұмыс орындарын өнеркәсіпте  қаншалықты көбейтуге болаты, оның әр саласы бойынша анықталған. 2003-2006 жылдары жұмыс орныдарын құрудың  басым бағыттарына жеңіл, тамақ  өнеркәсіптері, минералдық тыңайтқыш өндіру, машина жасау                                          сондай-ақ өнеркәсіптің ауылшаруашылығын дамытуымен тікелей байланысты салалары жатады. 

     1.2 Жұмыссыздықтың мәні мен себептері

     Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін  еңбекке жарамды халыұтың өндірісте  жұмыспен қамтымауы.

     Жұмыс қабілеті бар, бірақ жұмыс күшіне қосылмайтын жандар әдетте егделеу  адамдар немесе жұмыстан жолы болмай жүрген адам екені аян. Осылайша жұмыссыз адамдар жұмыссыздық бірлестігін  құрайды.

     Адам  мына төмендегі төрт түрлі себептің біріне байланысты жұмыссыз атанады:

     Ол  жұмыс күші қатарына жаңадан қосылуы  мүмкін, яғни ол – жұмыс орнын  бірінші рет іздеп жүрген адам. Немесе төрт аптаның ішінде өзіне  лайықты жұмыс орнын таппай, қайтадан жұмыс күші қатарына қосылған адам,.

     Бұл адам басқа жұмыс орнын іздеп  жұмыстан босанады, ол осылайша жұмыс  орнын тапқанша жұмыссыз болып саналады.

     Адамды  жұмыcтан босатып жіберуі мүмкін. Сөйтіп жұмыстан босатылғаны жөніндегі  анықтамада төлем тоқталып, жұмысшы  бұл жөнінде ескертілмей, бұдан  бейхабар қалады.

     Жұмысшы фирманың жабылуына байланысты жұмыссыз қалуы мүмкін. Ең соңғы жұмыс орнынан  айырылу еріксіз жұмыстан босану деп есептелінеді.

     Жұмыссыздық -  еңбекшілердің бір бөлігінің  жұмыс таппай, «артық» халыққа, еңбектің резерв армиясына айналуы, бұл –  капитал құрылысқа тән құбылыс. Ол К.Маркс ашқан капиталистік қорлаудың  жалпылық заңының әрекететуінен  туады. Жұмыссыздық капиталистік өндірістің жемісі және шарты болып табылады. «Артық» адам болу азабын капитализм тарихында тұңғыш рет Еуропаның  қазіргі экономикалық жағынан дамыған  елдерінің, әсіресе Англияның еңбекшілері  тартты. Капитализмнің жалпы дағдарысы  кезінде жаппай жұмыссыздық дамыған капиталистік елдер үшін үнемі айрылмайтын тұрақты құбылысқа айналады. Сырттай қарағанда жұмыссыздық капиталистік рыноктың жұмыс күшіне деген сұранымы мен жұмыс күшін ұсынудың арасындағы сәйкессіздік сияқты болып көрінеді, ал іс жүзінде ол неғұрлым терең, ішкі себептердің салдарынан туады. Қосымша құнды неғұрлым көп алуға ұмтылу және бәсеке күресі кәсіпкерлерді жанды еңбекті қаруландыруға, өзгермелі капиталға қарағанда өндіріс құрал-жабдықтарын неғұрлым тез өсіруге мәжбүр етеді. Мыс., Қазақстанда 1993жылдан 2003 ж. дейін жұмысшылар саны 4 есе, ал капитал құны 12 есе өсті.

       Өзгермелі капиталдың бір шама  тез азаюы, көбінесе өндрістегі  ғылыми-техникалық революцияға байланысты  болды. Бұл еңбекке деген сұранымның  абсолют азаюын да туғызады. Оның  үстіне жұмыс күні неғұрлым  ұзақ және жұмыстың қауырттылығы  неғұрлым күшті болса, қолда  бар өндіріс құрал-жабдығын жұмысқа  қосуға қажетті жалдама еңбек  адамы соғұрлым аз керек болады. Жұмысшылардың жаппай жұмыстан  шығарылуы өндірісте қалған жұмысшыларды  капиталистер қойған қанау шарттарына  амалсыздан көнуіне мәжбүр етеді.  Мұның бәрі жұмысшы табының  тұрмыс дәрежесін бұрынғыдан  нашартылады. «Артық» еңбекші  халық капитализм қоранудың жемісі, осы қорланудың құралына, тіптен  капитализмнің дамуы мен өмір  сүруінің шартына айналады. Жаппай  жұмыссыздық болуы әрбір жұмыс  істейтін жұмысшыға жұмыссыздардың  қатарына шығып қалу қорқынышын  туғызызады. Капитализм бұл қорқынышты  пайдаланады, жұмыссыздық неғұрлым  көп болса, капитал жұмысшыларға  соғұрлым күшті қысым жасайды.  Капитализм қоғамда жұмыссыздықтың  екі нақты мәні бар. Капиталистер  үшін ол – арзан, көбінесе  құқықсыз жұмыс күшінің қоры, бүкіл жұмысшы табын  қанауды  күшейтудің құралы, капитализм экономиканың  дамуы мен өмір сүруінің   қажетті шарты. Еңбекшілер үшін  жұмыссыздық – тек материалдық,  моральдық жағынан зардап шегу, қорлық көру, жасына жетпей қартаю. Формасы жағынан жұмыссыздық  күнделікті, жасырын, тоқыраулы жұмыссыздық болы бөлінеді. Жұмыссыздардың дәл есебін шығару қиын. Буржуазиялық саяси экономия мен статистикада қолданылып жүрген жұмыссыздықтың формаларын анықтау методологиясы, сондай-ақ «артық» адамдарды есепке алу әдісі жұмыссыздықтың дәл мөлшерін әдейі азайтып көрсетеді. Буржуазияшыл экономитсер жұмысшылардың жұмыссыз жүрген мерзіміне қарай «толық» және «ішінара» жұмыссыздық деп ажыратылады. Мыс., АҚШ-та бір апта немесе онан көп уақыт жұмыс істемеген адамды толық жұмыссыз деп санайды, ал бір аптаның ішінде бір сағат та жұмыс істеген болса жұмыссыз деп санамайды

     Жұмыссыздық – капиталистік экономиканың ажырамас серігі. Экономика жағынан дамыған  капиталистік елдердің бәрін де «артық»  еңбек ресурстарының көлемі қарастырылып отырған кезеңде не бір дәрежеде сақталып, не кейбір жылдары тіпті  көбейтіп кетеді. 

1.3   Жұмыссыздықтың түрлері 

     Қазақстан Республикасының еңбек нарығын  зерттеу барысында төрт бірдей негізгі  өзгешелікті байқаймыз:

     Жұмыссыздық деңгейі әр алуан топқа қатысты  және олардың жасына, тіршілік-тәжірибесіне қарай анықталынады.

     Еңбек нарығында тауар айналымы жоғары болады. Жұмыспен қамтамасыз етілгендер де, жұмыссыздар да молынан ұшырасады.

     Тауар айналымның қажетті бөлігі циклды: жұмыстан босату және жұмысынан айыру, әсіресе құлдырау кезеңдерінде жоғары деңгейде болады, ал жаңа даму кезеңінде  өз еркімен жұмыстан босану жоғарылайды.

     Белгілі бір айда жұмыссыз қалған ер адам аз уақыт қана (уақытша) жұмыссыз қалады.

     Жұмысшы жұмыссыз қалған кездегі уақыттың орташа саны, әрбір кезеңін – жұмыссыздық  жиілігі деп атаймыз. Жұмыссыздық  жиілігінің екі негізгі факторы  бар. Біріншісі – экономикадағы  фирма арқылы жұмыс сұранымның сан  түрлі  болуы. Тіпті жиынтық сұраным  тұрақты болған жағдайда да кейбір фирмалар ұлғаяды да, енді бірі қысқарады. Осылайша қысқартылған фирмалар өз жұмысшыларынан айырылып, ал ұлғая бастағандары жұмысшыларды көбірек жалдайтын болады. Сұраным көп болуына орай жұмыссыздық деңгейі де жоғарылайды. Бұдан ары қарай жиынтық сұранымдағы өзгерістің өзі жұмыс сұранымдағы өзгеріске әсерін тигізеді.

     Келесі  фактор еңбеккердің жұмыс күшіне ену деңгейі, жұмыс күшінің арту деңгейі жеделдеген сайын жұмыссыздықтың натуралды деңгейі жоғарылайды.

     Енді  жұмыспен толық қамтылғанда пайда  болған жұмыссыздықты  – құрылымдық жұмыссыздық деп атаймыз. Құрылымдық жұмыссыздық – жұмыссыздық еңбек  нарығын құрылымның нәтижесі. Құрылымдық жұмыссыздық деңгейі натуралды  жұмыссыздық деңгейімен бара-бар.

     Экономистер «құрылымдық» терминін құрамдық деген  мағынада қолданады. Уақыт өте келе технология мен сұраныс құрылымында  өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек  күшіне жиынтық сұраныс құрылымын  өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде  кейбір мамандықтарға деген сұраныс  азаяды немесе мүлде жойылады. Басқа  мамандықтарға соның ішінде жаңаларына сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда еңбек  күші еңбек орындарының құрылымындағы  жаңа өзгерістерге бірден және толық  жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық  пайда болады. Кейбір қызметкерлердің  өздерінің мамандық тәжірибелері нарық  сұранысына сәйкес келмейтініне көздері  жетеді; олардың тәжірибесі мен іскерлігі  технология мен сұраныс сипатында  болған өзгерістерге байланысты ескіріп, керексіз болып қалады.

     Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым өзгеріп отырады. Құрылымдық жұмыссыздар жаңа жұмыс  орнына орналасуы үшін арнайы оқұ  курсын өту керек, ал кейде тұрғын жерін де ауыстыруы керек. Құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді болып  келеді, сондықтан да ол қауіпті  болып келеді.

     Құрылымдық  жұмыссыздық дәрежесі жалпылама  жұмыссыздық дәрежесімен бірдей болады.

     Ал  циклдық жұмыссыздық – құрылымдық жұмыссыздықтан жоғары. Ол өнім жұмысын  толық қамтылу деңгейінен төмен  болған тұста пайда болады.

     Циклдік жұмыссыздық жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық  шығындардың жетіспеушілігімен  сипатталатын кезеңде пайда болады. Тауарлар мен қызметтерге жиынтық  сұраныс азайғанда, жұмысбастылық  төмендейді, жұмыссыздық өседі. Сол  себепті циклдік жұмыссыздықты  кейде «сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық» деп атайды

     Көріну  сипаты жағынан жасырын жұмыссыздық  түрін ажыратады. Қазақстан жағдайында жасырын жұмыссыздық көкейкесті мәселе ретінде қарастырылады. Оған жұмыс істемейтін, бірақ еңбек  қатынасын кәсіп- орынмен ресми  түрде үзбеген (осы себепті жқмыс  істеушілер қатарында болып есептелінеді) және мөлшерленген жұмыс уақытында (күн,апта) жартылай жұмыс істейтін адамдар жатады. Ал халықаралық тәжірибеде бұл жәйтті толық жұмыс істемеушілік деп атайды

     Ымыраға келмеушілік – еңбек нарығының  әрдайым өзгерістерге болуынан туынадатын жайт. Кейбір адамдар зейнет демалысына шығады. Ал енді біреулері жұмыс  істеуді жалғастыра бареді. Бір фирма  жұмысшы жалдаса,  енді бірі оны  жұмыстан босатып жатады. Адамға жұмыс  табу үшін уақыт қажет.

     Фрикциондық жұмыссыздық дегеніміз -  жұмысшының жаңа жұмыс іздеуі мен сол аралықтағы жұмыссыздық.

     Жұмыс күшін немесе экономикадағы жалпы  еңбек ресурстарының жұмыс істейтіндердің тұтас санымен қатынасы жұмыссыздық  коэффиценті құрайды. Кейбір кезде  барлық жұмысқа қабілетті халық  бос болмауы табиғи құбылыс. Оған объективті себептер бар: біріншіден, адамдардың бір орнынан екінші орынға көшіп отыруы, бір қызмет орнынан  екіншіге ауысуы, тиімді жұмыс іздеуі және оны күтуі және т.б. Осы себептен жұмысы жоқ адамдар фрикциондық жұмыссыздықты құрайды.

     Фрикциондық жұмыссыздық – бұл жұмыс күшінің  объективті қажетті қозғалысымен байланысты жұмыссыздық.

     Екіншіден, өндірістегі технологиялық өзгерістер жұмысшы күшінің сұранысына құрылымдық өзгерісін көрсетеді.

     Адам  өзіне қолайлы жұмыс орнын  іздеу үшін жұмыстан босанады. Мұндай жұмыссыздықты ізденіс үстіндегі  жұмыссыздыққа жатқызамыз. Жұмыстың бәрі бірдей болған жағдайда, жұмыссыз адам бірінші ұсынылған жұмысқа  орналасады. Егер жұмыссыздық бойынша  төленетін жәрдемақы жоғары болса, онда сол адамға жұмыс орнын одан ары қарастыра берген қолайлы.

     Жұмыстан  босатылған жұмысшы өзінің бастапқы жұмысына қайта оралып, басқа жұмыс  іздемейді. Себебі: жұмысшы сол фирманың қыр-сырын түгел біледі: сол жерден еңбек стажын жинайды. Мұндай адам, әрине, басқа жұмыс іздемейді. 

     Экономистер барлық жұмыссыздықтың түрлерін негізінен  екі топқа жіктеп қарайды. Жұмыссыздықтың бірінші тобына жиынтық сұранымның жеткіліксіздігінен туындауын жатқызады, алдымен циклдық жұмыссыздықтың екінші тобына жиынтық сұраным өзгерісімен  байланысты емес: фрикциондық, құрылымдық, технологиялық және басқа түрлерін жатқызады. 
 
 
 
 
 
 
 

     2 Бөлім.  ҚР – дағы жұмыссыздық деңгейін анықтау

     «Еңбек  рыногы және жұмыспен қамту саясаты» деген проблеманыың мәселеде зерттеу  арқылы жоба жасау туралы Қазақстан  мен Германия арасында 1996-1997 жылдары  келіс сөз жүргізіліпті. Ол жобаға кірісу 1998жылғы ақпан айынан қолға  алынған екен. 2000 жылдың басында  «Техникалық ынтымақтастық жөніндегі  неміс қоғамының» тапсырысы бойынша  мамандардың халықаралық тобы «Талдықорған қаласындағы жұмыссыздық жағдайы  және экономикалық дамудың жұмыспен қамтуға көмектесе алатын әлеуметтік мүмкіндіктері» деген тақырыпта  жүргізілген жобалық зерттеу  нәтижесі бойынша есеп даярлады. Бұл  жұмысты орындауға  Қазақстан  Республикасы Экономика Министірлігінің  экономикалық зерттеулер институтының (ЭЗИ), қоғамдық пікірді зерттудің  бүкілресейлік орталығының (ҚПЗБО), Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің мамандары  қатысты.

     Біздер  жұмыссыздық пен кедейлік жөнінде  материал жинағанда үкіметтің әр кездегі қимылының тиянақсыздау болғанын байқаймыз. Жұмыспен қамту  қызметі жаңа жұмыс орындарын  жасағаны үшін ынталандыруға бдағдар  беру керек. Ол үшін 7 миллиард теңге  бөлінгенді. Бұл қор 1999 жылы жойылып, тек жұмыссыздық жөніндегі борыш  қана қалды. Екіншіден, бұрын жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызметі болды, ол осы іспен шұғылданды, ал қазір  мұнымен кәсіпорын құқығын пайдаланатын биржалар шұғылданады. Көбінесе кәсіпорын  жұмысқа алған адамдарды «биржа қызметкерлері жұмысқа арнайы орналастырады» деген жалған анықтамалар жинайды  екен. Сол үшін мемлекет бюджетінен олар ақша алады.