Жұмыссыздық – басты проблема

          Жалақының жұмыс өнімділігіне әсері фактысын еңбек ұсынысының артықшылығына қарамастан, фирмалардың көбінесе жалақыны түсіре

алмайтындығымен түсіндіруге болады. Егер осы теориялар  тура болса, фирманың еңбекақы төлеуге  кететін шығынды төмендетіп,  жалақыны  қысқарту сол жұмысшылардың өнімділігін және фирманың табысын төмендетеді.

          Жалақының еңбек өнімділігіне  әсері туралы бірнеше теориялар бар. Біреуі- нашар дамыған елдерге қолданылатын- жалақының тамақтануға әсері. Жоғары жалақы алатын жұмысшылардың жақсы тамақтануға мүмкіндігі бар, ал денсаулығы жақсы жұмысшылардың тиісінше  өнімділігі жоғары болады.

         Дамыған елдерге келетін тиімді еңбекақының екінші теориясы жоғары жалақы жұмыс күшін қысқартады дейді. Жұмысшылар көп себеп бойынша жұмыстан кетеді- басқа фирмаларда жоғары лауазымға ие болу үшін, өзінің мамандығын өзгерту үшін, елдің басқа ауданына көшу үшін,тб. Фирма қанша есе жалақыны көп төлесе, сонша есе олардың  фирмада қалу ынтасы көбейеді.

         Үшінші теория фирмадағы қызметшілердің  орташа сапасы  олардың алатын жалақысына байланысты екенін айтады. Егер фирма жалақысын қысқартса, ең күшті жұмысшылар басқа жұмысқа ауысуы мүмкін, сонда фирмада тек нашар жұмысшылар қалады.

         Төртінші теория жоғары жалақы  жұмысшылардың ынтасын көтеретінін  айтады.Бұл теория фирманың жұмыс істейтіндердің еңбек күшін жеткілікті түрде тиімді бақылай алмайтындығынан және жұмысшылар қаншалықты интенсивті жұмыс істеуін өздері анықтайтынғынан шығады. 

         Егер фирма жұмысшыларына жрғары жалақы төлеутін болса, барлық осы еңбекақыны тиімді төлеу теориялары біріңғай болады, яғни жалақы деңгейін ұстап отыру кейде фирманың мүдделілігін талап етеді.Осындай түрдегі жалақы қатаңдығының салдары жұмыссыздықты күту болады.

         Көптеген экономистер мен   саясатшылар  жұмыс істейтін  кедейлерге нағыз көмек тәсілі салық несиесі болатынын айтады. Табыс салынған жалақыға жеңілдік- жұмыс істейтін әл-ауқаты төмен отбасыларына тиесілі салықты белгілі сомаға түсіру. Олардың табысы неғұрлым төмен болған сайын , оларға берілетін жеңілдік көп.Ең төмен жалақыны көтерумен салыстырғанда, салық жеңілдігін пайдалану фирмаға еңбекақы төлеуге шығындарын жоғарылатпайды және содан еңбекке сұранысты қысқартады. Осы шараның кемшілігі мемлекетке түсіретін салықты қысқартады. 
 

2.2 Қазақстан Республикасындағы  жұмыссыздық деңгейі

         Республика Үкіметі қабылдаған  «Кедейлікпен және жұмыссыздықпен  күрес жөніндегі бағдарламаны»  жүзеге асыру мақсатында кедейліктің  еуқымын қысқарту және жұмыссыздықтың  деңгейін төмендету бағытында  жұмыспен қамту саясатын белсенді жүргізу және кедей азаматтарымызға атаулы көмек көрсету арқылы біраз жұмыс атқарылды.

        2001 жылдың 1 қаңтарында ресми тіркелген жұмыссыздық деңгейі экономикалық белсенді халықтың 3,7 пайызы болды (2000 жылдың 1 қаңтарында 3,9 пайыз). Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі агенттігінің сараптамалық бағалауы бойынша 2000 жылдың аяғында жұмыссыздықтың жалпы көлемі жыл басындағы 13,5 пайыз орнына 12,8 пайызға дейін төмендеді.

         Жұмыссыздықтың деңгейін анықтаудың  негізгі факторы ретінде (Халықаралық еңбек ұйымының әдістемесіне сәйкес) жұмыссыздардың нақты санын білу тетігін жетілдіру үшін елде үй шаруашылықтарына ішінара тексеру жүргізу қажет, оны 2001 жылы 1 қаңтарға жұмыспен қамту орталықтарына өтінішпен барған азаматтар саны 368,2 мың адам болды, ал 2000 жылғы 1 қаңтарда ондайлардың саны 362,4 мың адам болғанды. Ауылды жерде жұмыс іздеуші адамдар саны 115,4 мыңға жетті, яғни 1999 жылғыдан 5 пайыз өсті. Жұмыссыздық деңгейі Павлодар облысында 6,3 пайыз, Қызылордада 6,0 пайыз, Маңғыстауда 5,8 пайыз және Атырау облысында 4,9 пайыз болды.

          Жасалған талдау көрсеткендей, жоғарыдағы  аймақтарда жұмыспен қамту органдарына  өтінішпен барушылар санының  біраз өсуінің себептерінің бірі- жұмыссыз ретінде тіркеуге деген  ұмтылыстың ұлғаюы. Бұған өз кезегінде жұмыспен қамту бағдарламасына мезгілінде қаражат бөлінуі себеп болды. Мәселен, Павлодар облысында қаржы бөлу белгіленген мөлшердің 87 пайызындай, Қызылордада- 72 пайызындай, Маңғыстауда- 85 пайызындай және Атырау облысында 79 пайызындай болды. Сондай-ақ жұмыспен қамту мәселесі жөніндегі органдардың құрылымы мен статусын (жағдайын) күшейту де өз әсерін тигізді.

            Кедейлікпен және жұмыссыздықпен  күрес бағдарламасының орындалуы  үшін 2000 жылға 19.530,4 миллион теңге  (Жалпы ішкі өнімнің 0,85 пайызы) қаржы бөлу жоспарланған-ды, нақты бөлінгені 16.650,3 миллион теңге (ЖІӨ-нің 0,7 пайызы) яғни жоспар 85,3 пайыз ғана орындалды.

            2001 жылдың 1 қаңтарына республика бойынша тұтас алғанда есепте     231,4 мың жұмыссыз адам тұрды, оның 22,2 мыңы ғана материалдық көмек алды, 7,8 мыңы қоғамдық жұмысқа қатысты, 2,2 мыңы кәсіптік оқытуда біліктілігін көтеруде және қайтадан даярлауда болды.

            Сондай-ақ жұмыспен қамту бағдарламасын  қаржыландырудың 80 пайыздан жоғары  көрсеткіші Шығыс Қазақстан (87%), Батыс Қазақстан (81%), Қарағанды (86%), Астана (81%) орын алды.

            Алайда, қорыта айтқанда, жұмысқа  орналастыру жөніндегі органдарға  өтініш жасап барған жұмыссыздар  деңгейі орта есеппен 3,3 пайыз  көлемінде ғана болуы бұл мәселеде халықтың оған сенімінің төмен екенін көрсетеді.

            Кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарламаны іске асыру жөніндегі іс шаралардың жоспары бойынша

             “Кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарлама туралы” Қазақстан республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 3 маусымдағы №833 қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етті:

1. Қоса беріліп отырған Кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарламаны іске асыру жөніндегі іс-шаралардың жоспары (бұдан әрі- Іс-шаралардың жоспары) бекітілсін.

2. Орталық және жергілікті атқарушы органдардың басшылары Іс-шаралардың жоспарын іске асыру қамтамаыз етілді және тоқсан сайын Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне есепті тоқсаннан кейінгі айдың 5-күнінен кешіктірмей, оның орындалу барысы туралы ақпарат және Кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарламаны іске асырудың барысы туралы таңдамалық анықтама ұсынылды.

3. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі тоқсан сайын, есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-күнінен кешіктірмей, Қазақстан Республикасының Үкіметіне Іс-шаралардың жоспарының орындалуы туралы жиынтық ақпарат және Кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес жөніндегі бағдарламаны іске асырудың барысы туралы жиынтықты талдау баяндамасы ұсынылды.

4. Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері тоқсан сайын, есепті тоқсаннан кейінгі айдың 5-күніне, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне Кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес жөніндегі аймақтың бағдарламалардың орындалу барысы туралы ақпарат ұсынылды.

5.“Кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес жөніндегі мемлекеттік бағдарлама туралы” Қазақстан Республикасының Президенті жарлығының жобасы туралы” Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 26 сәуірдегі №635 қаулысының күші жойылды деп танылды.  
 

2.3 Жұмыссыздықтың гендерлік ерекшеліктері.

    Еркектер  мен әйелдердің экономикалық теңсіздігі ең алдымен еңбек нарығынан көрінеді. 2002 жылғы статистика деректері бойынша экономикалық белсенді еркектер әйелдерден шамамен 4%-ға артық болған. Бұған керісінше, халықтың экономикалық белсенді емес санатында әйелдер 1,7есе көп. Осы жағдайды әйелдердің үй қожасы мансабына өз ықтиярларымен көшу себебімен ғана түсіндіруге болмайды. Әйелдер өз еңбектерін белсенді түрде ұсынады, 1998-2001 жылдарда жұмыспен қамтылған әйелдердің саны 15%-ға өсті, ал еркектердің мұндай көрсеткіші- небары 4% ғана. Алайда жұмыспен қамтылған халық құрылымында әйелдердің үлесі төмендеу.

    Жұмыссыздық «әйел шырайлы»: жұмыссыздардың жалпы санында әйелдердің үлесі басым (2001 жылы- 57%, 2002 жылы-59%). Жалпы жұмыссыздық деңгейі еркектермен салыстырғанда әйелдер арасында жоғары(2002 жылғы деректер бойынша- 11,2 және 7,5).

    Әйелдердің  де, еркектердің де жұмыссыздықтарының негізгі себептері оқу орнын бітіргеннен кейін жұмысқа орналасудың қиындығы және кез келген жұмыстың табылмауы болып табылады. Әйелдердің салыстырмалы теңсіздігінің себебі- олар еркектерге қарағанда штат қысқартуға байланысты жұмыстан жиірек босатылады және үй шаруашылығын жүргізу қажеттілігі бойынша жұмысты тастайды.

    Жасқа қарай жұмыссыздық сипаттамасы  да сондай-ақ еңбек нарығында-ғы әйелдер  мен еркектер арасындағы теңсіздікті  айғақтайды.

    Жас қыздар оқығанды жөн көріп, жұмыс  іздемейді. 15-19 жастағы қыздардың  саны экономикалық белсенді халық құрамында  еркектерден   17%-ға аз. Бірақ осы жастағы жұмыссыз қыздардың саны жұмыссыз бозбалалардан 3%-ға көп. 20 жастан 54 жасқа дейінгі жалпы жұмыссыздар санының 61%-ын әйелдер құрайды және жұмыссыз еркектер санынан 54% артық. 60 жастан әрі жағдай әйелдердің пайдасына қарай түзеле бастайды, осы жастағы жұмыссыз еркектер саны әйелдерден 2,1есе көп. Мәліметтердің жеткіліксіздігі осы құбылыстың себептерін дәл анықтауға мүмкіндік бермейді. Бірақ мынадай жайтты шамалауға болады. Әйелдер өздерін еңбек нарығында білім алғаннан, алғашқы босанудан және бала тәрбиесінен кейін шамамен 25 жастан бастап көріне бастайды да (экономикалық белсенділік деңгейі 72%-ға тең), 60 жасқа дейін іс жүзінде осы белсенділіктен танбайды.  

    Еркектер  мен әйелдердің білім дейгейі  және жұмыспен қамтылуы.

    Белсенділіктің шырқау биігі 35-49 жастың еншісінде, әйел өзінің бала табу міндетін орындап шығып, енді мансаппен айналысуға жол ашылады. Бұл ретте әйелдер жұмыс берушілердің жасырын алалауы себептерінен еңбек нарығында азырақ талап етіледі (осы жастағы жұмыссыз әйелдер еркектерден 1,7есе көп). 60 жастан кейін әйелдердің экономикалық белсенділік деңгейі күрт төмендейді (60-64 жастағы топта 35%-дан, 65 және одан жоғары жастағы 12%-ға дейін), осы жастағы әйелдердің басым көпшілігі үй шаруашылығымен айналысқанды жөн көреді (немесе шарасыздан). Осы жас санатындағы еркектердің белсенділігі әйелдерден жоғары (2есеге жуық), бірақ олардың үлесі де кеми бастайды(39%-ға). Мәселен, еркектердің табиғи азаюынан және көпшілік әйелдердің жұмыстан бас тартуларынан, қалған әйелдерді жұмысқа орналасуға мүмкіндіктері көбейеді де, әйелдер арасындағы жұмыссыздық деңгейі төмендейді. Жоғары деңгейдегі білім жұмыс іздеу кезінде, әсіресе әйелдер үшін артықшылық кездеседі. Әйелдердің жоғары білімділік деңгейі жұмыспен қамтылған адамдардың арасында олардың сан жағынан басымдығына септігін тигізеді.

    Әйелдер арасындағы жұмыссыздық деңгейі, бастауыш білімі бар жұмыссыздарды қоспағанда, білім деңгейіне қатыссыз жұмыссыз еркектердің деңгейінен жоғары. Бұл  төмен білімді адамдарға ұсынатын мамандықты талап етпейтін жұмыстарды (сыпырушы, ыдыс-аяқ жуушы, т.б.) қалыптасқан дәстүр бойынша әйелдердің атқаратынынан болса керек. Жоғары білімді еркектер мен әйелдер жұмыссыздығы деңгейлерінің арасындағы шамалы ғана алшақтық осы фактордың халықтың әл-ауқатына қатысты маңыздылығын тағы бір рет өлшеп көрсетеді.

    Әйелдер арасындағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі  жұмысқа екінші қайтара орналасудың  қиындығымен тереңдей түседі.Жұмыссыздық   ұзақтығының жалпы өсуі тұрғысында әйелдер жұмысқа орналасу үшін көбірек  уақыт жұмсайды. 
 

    2.4 Ауыл елді мекендеріндегі  жұмыссыздық ерекшеліктері

    Республика  нарық экономикасына жаппай асығыс  көшу кезінде оның салдарлары ауылға үлкен ауыртпашылық пен қиындықтар әкелгені белгілі. Ауыл тұрғындары базар  нарқына төтеп бере алмай, ақырында дағдарысқа ұшырап, күйзеліске түсті. Нарық экономикасына тән кейбір экономикалық құрылымдар:шағын шаруашылықтар, қожалықтар , саудагерлер, кәсіпкерлер  пайда  бола бастады. Нарық экономикасына көшемиз деп орталықтандырылған техника мен қаржы  талан таражға салынды.

    Оның  есесіне ірі қалаларда, облыс  орталықтарында базарлар ашылып, алыпсатарлықпен  айналысатын саудагерлер көбейді. Олар шетелдерден, оның ішінде әсіресе  Қытайдан, одан кейін Түркиядан сапасы томен арзанқол тауарлар тасып,бұл  елдердің экономикасын көтеруге жұмыла атсалысты. Сөйтіп, ол еліміздің валюта қорының сыртқа кетуіне жағдай жасады. Ақшаның құнсыздығы мен инфляцияның жоғарылығы, күнделікті тұрмысқа қажетті тауардың жетіспеушілігі, сол себепті жаппай жұмыссыздық белең ала бастады.