Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға экологиялық білім және тәрбие беру

     "Әлеуметтік  экология" бөлімінде қоғам мен  табиғаттың өзара қарым-қатынастарының заңдылықтары, олардың бірлікте өмір сүруінің прннциптері     мен         болашақтағы     дамуының         заңдылықтары

     қарастырылады. Тақырыптары: "Адам жер экожүйесінде", "Қарым-қатынастар дпалектикасы", "Табиғат пен қоғам", "Экологиялық  демография', "Экологиялық перспсктива" қарастырылады. "Үабпғаі қорғаудың         экологиялық     негіздері"     бөліміндс         экологияның

     фундаменталды заңдары мен әлеуметтік заңдылықтар қарастырылады. Бұл бөлімде қоршаған табиғаттың бүгінгі күнгі мәселелері, қазіргі жағдайы мен тиімді пайдалану, су, жер қойнауының байлықтарын. топырақ, атмосфсра, өсімдіктер мен жануарлар дүниссін қорғау мэсслслсрін қарастыра отырып, табиғат қорғаудың негіздерімсн жан-жақты танысу міндсті орындалды. Бағдарламада дәстүрлі экологиянын бөлімдсрінс "Қоғам және популяция", "Ағза және орта", 'Зкожүйе" көп көңіл бөлінген.

       Бұл  бағдарлама бойынша аталған авторлардың "Экология негіздері" оқулығы жарық көрген /18/.

     9 сыныпқа арналған "Экология" бағдарламасы. Авторлары: Криксунов Е.А., Пасечник В.В.. Сидорин А.П.

     Авторлар  ағзаның қоршаған ортамен өзара  қарым-қатынасы ретіндегі дәстүрлі экологияның анықтамасы тұрғысынан қарастырады. Курстың құрылымы дәстүрлі: жеке ағзадан популяция мен бірлестіктерге, ал одан экожүйелер мен биосфераға.

     Бағдарлама 68 сағатқа негізделген 6 негізгі бөлімнен тұрады: "Ағза және оның өмір сүру ортасы", "Табиғат популяциялар және онын қасиеттері",       "Бірлестіктердегі       популяциялар",       "Бірлестіктердің құрылымы мен   ұйымдасуы", "Адам және  қоршаған орта", "Қоршаған орта және адам денсаулығы ".

       Бұл  бағдарламаның негізгі міндеті - оқушыларда бар білімдерді қорытындылау мен жүйелеу, биосфералық процестерді түсінуге қажетті білімдер мен іскерліктерді қалыптастыру, антропогенді факторлардың рөлі туралы білімдерді меңгеруі.

     Бағдарламаға  сәйкес авторлар "Экология" оқулығын (9 сынып) баспадан шығарған.

     Рссей   экологиясы   бағдарламасы.   Авторлары:    Миркин    Б.М., Кузнсцов В.Н.

     Бағдарлама 3 бөлімнен тұрады. "Экологияға кіріспе", "Табиғатты тиімді пайдалану'¹ және "Табнғат қорғаудың жалпы мәселелері". Ол 70 сағатқа есептелгсн.

     Бағдарлама  оқушылардың практикалық және өзбстінше жұмыстарды орыидауын ескере отырып құрылған. Онда экологиялық ойлардың дамуына тарпхи тұрғыдан қарау жақсы көрінеді. Достүрлі экологпямсн қатар оның қолданбалы маңызына көп көңіл бөлінген.

     Багдарламаныц бірінші бөліміндс экологняның  зерттейтін және Рсссйдің жалпы экологиялық мәселелері қарастырылады (4 сағат), одан эрі биосфераны қосқандағы экожүйелер (12 сағат), ал бірінші бөлімді "Табиғи экожүйелердің экологиялық тепе-теңдігі тақырыбы қорытындылайды (14 сағат).

     Екінші  бөлімде "Ресейдің табиғи экожүйелері  және оларды пайдалану" (9 сағат), "Ресендің ауылшаруашылық (агроэкожүйе) экожүйелері" (10 сағат), "Қала және өндірістік экожүйелер" (7 сағат) қарастырылады.                                

     Үшінші  бөлімге "Табиғат қорғау" (5 сағат), соның ішінде Ресейде, экологиялық  мониторинг және болашақтағы адамзаттың даму перспективасы (9 сағат) тақырыптары  кірген.

     Бағдарламаға  сәйкес "Ресей экологиясы" оқулығы жарық көрген. Авторлары: Миркин Б.М., Наумова Л.Т.

     10-12 сыныптарға арналған "Экология" бағдарламасы. Авторы: Суравегина И.Т.

     Бағдарлама  қазіргі экологиялық кешенді  ғылыми бағытқа, яғни жаратылыстану  ғылыми және әлеуметтік гуманитарлық білімдерді қамтитын, айналуына байланысты бірқатар ғаламдық мәселелерді шешудің маңызды теориялық негізіне айналды.

     Бағдарламада  әрбір адамның іс-әрекетінің әлеуметтік табиғи процестер үшін маңыздылығын жәнс әрбір жеке адамның өзінің қызметі мен ісі үшін жоғары жауапкершілігіне ерекше кеңіл бөлінген.

     Бағдарлама 67 сағатқа есептелген, 8 бөлімнен тұрады: кіріспе (Зсағат), биосфера - ғаламдық экожүйе (9 сағат), биосфсраның экожүнесі (7 сағат), экожүйедегі популяция (5 сағат), ағза экожүйеде (5 сағат), адам биосфсрада (6 сағат), адамзат биосферада (15 сағат), экологпядан практикум (15 сағат).

       Бұл  бағдарламаға сопкес оқулық 1996 ж. шықты. Фсдсралдық комплскткс енген бағдарламалар мен оқулықтардан басқа бірқатар экологиядаи авторлық курстар мсн практикумдар дайындалған. Мысалы: "Табиғат жонс өркеннет", авторы: Шплова B.C. Бұл бағдарламаның 2 нүсқасы бар 36 сағатқа арналған факультативтік курс және 68 сағаттық экологиялық бағыттағы сыныптар мен мектептерге арналған арнайы курс.

     6-9 сыныпқа арналған факультативті  курс - "Саябақ экологиясы". Авторы Акимова Е.А. "Экономикалық экология" бағдарламасы (авторы Кучер Т.В.) 2 нұсқауда жасалған: біріншісі негізгі мектепке арналған (36 сағат), екіншісі арнайы мектептер мен сыныптарға арналған (68 сағат).

     Сонымен қатар экологияның/ медициналық жағын, қоршаған табиғи оратаның адам ағзасына әсер етуінің мәселелерін қарастыратын бағдарламалар бар: "Қоршаған орта және денсаулық", авторы Суравегинс И.Т. және т.б.

     10 сыныпқа арналған факультативтік  курс.

     Қазір Ресенде класснкалық экологияның  көптеген аспсктілері мен оның қолданбалы салаларын қамтитын бағдарламалар жасалған.

     Ресейде мектептегі білім берудің барлық сатыларында эколопія курсын оқытумен қатар. биолого-экологиялық қоғамдар мен орталықтар және т.б. ұйымдастырылған /20/.

     Оқушылардың ғылыми қоғамының негізгі мақсаты - туған өлкенің табиғатын зерттеу, оған жанашырлық пен қарауды насихаттау. ОҒҚ-ның жоғарғы органы - жылына екі рет өтетін жиналыс: қырқүйекте және мамырда. Жиналыста қоғамның міндеттері қойылып, жұмыс қорытындысы шығарылады, секцнялардың есептері тындалып, жоспарлар бскітіліп, басқару органдары сайланады.

     ОҒҚ-ның  жұмыс істсуінің негізгі формалары - жеке, секциялық, жалпы жұмыс.

     Жеке  жұмыс - бұл оқушылардың эдебиеттермен, қосымша эдебиеттермен жұмысы, ғылыми зерттеу тақырыбы бойынша тапсырманы орындау.

     Секциялық жұмыс - бұл эксперимснттсрді жүргізу, рсфераттарды талқылау, ғылыми-зсрттеу жұмыстарын қорғау.

     Жалпы жұмысқа - жнналыстар, конференциялар, конкурстар, олимпиадалар, фестивалдар, тақырыптық кештер, таным жорықтар ұйымдастыру және т.б.

     Ғылыми  қоғамның негізі - биология мүталімдері  басшылық жасайтын секциялар. Олардың  жұмысында практикалық және теориялық сабақтар, табиғи обьектілерді бақылау: зоология, адам экологиясы, жалпы экология оқушы өзіне ұнайтын жұмысты таңдап алуына мүмкіндік бар. Бірлескең чжұмыс барысында оқушылардың туған әлкеге сүйіспеншілігін қалыптастырады /25/.

     1.6.2. Өзбекстан Республикасындағы  экологиялық білім  мен тәрбие беру

     Қазіргі заманғы педагогикада табиғатқорғау  қезқарасын қалыптастыру күрделі және маңызды міндет болып табылады.

     Жоғарыда  қойылған міндетті шешу мақсатында Өзбекстан  Республикасының халыққа білім  беру министрлігі жалпы білім  беретін мектеп - лнцейлерде, гимназияларда 1993 жылдан бастап жаңа пән "Экология және табиғатты қорғау" енгізілді. Бұл пәнді басқа орта мектептердің барлығына енгізу жоспарланып отыр. Пәннің негізгі мақсатының бірі экологиялық ойлау, табиғатқа жанашырлықпен қарау және табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды қалыптастыру болып табылады.

       Бұл  курстың фунд аменталды негізі табиғаттың біртүтастығы мен бірлігі, үздіксіз заттық-энергетикалық алмасу және табиғаттъщ антрогенді факюрдын әсерінен өзгеруі.

     Сабақтар  барысында оқушыларда мақсатты түрде  өзікін табиғаттағы мінез-құлқы, құрдастарының, ересектердің мінез-қүлқын экологиялық тұрғыдан қарастыруды қалыптастыру, табиғаткл. қоршаған ортаның әр түрлі объктілеріне қатысты топ, сынып деңгепінле шешімдер қабылдауға үйрстеді. Экологиялық табиғаттың нсгізгі түрі мұғалімнің басшылығымсн оқушылардың практикалық іс-орскеті болып табылады: территорияларға қамқорлық жасау, тазарт., көғалдандыру; құстар мен жануарларға арнап үйшіктер жасау. көлдерді, өзендерді, бұл ақтарды қоқыстардан тазарту және т.б, Осындай жұмыстардың нәтижесінде оқушыларда қажетті табиғатка деген экологиялық, заңдылық, адамгершілік және эстетикалық көзқарастар қалыптастырады және ондағы өзінің орнын түсінуге мүмкіндік береді.

     Өзбекстан Республикасында экология мен қоршаған ортакы қорғау саласында батыс елдеріндш/ тэжірибесіне сүйене отырып жака бағдарламалар, оқулықтар жасау жоспарланып отыр /11/. 

     1.6.3. Қазақстан Республикасындағы  экологиялық білім  және

     тәрбие беру

     Қазақстан Республикасында табиғатқа деген  сүйіспеншілік, оның тазалығы,   әсемдігі мен байлығын   сақтау үшін   күрестің   ертеден келе жатқан    тарихи    бастамасы бар. Ол   табиғат    қорғаудың   халықтық дәстүрлерімен  басталып,  заң жүзінде     "Қазақ ССС-індегі  қоршаған         ортаны қорғау туралы" заңымен (18 маусым, 1991 жыл) бекітілген.

     Сенімді табиғат қорғаушыларды дайындау ең алдымен педагогика ғылымы мен халыққа білім беру жүйесінің міндеті болып табылады /11/.

     Осы мәселе бопынша ҚР экология және биоресурстар Министрлігі: ҚР экологиялық білім мен тәрбие берудін, ұлттық стратегиясының жобасын ұсынды.

     XXI ғасырдың күн тәртібіне ұсыныстар енгізу негізінде ортаны қорғау мен даму бойынша Тбилисидегі үкіметаралық конференцияның нүсқаулары жатыр (1977). Олар үш негізгі бағытты қамтиды:

     1.   Білім беру жүйесін тұрақты даму мәселелеріне бағыттау;

     2.  Халықтың ақпараттармен қамтамассыз  етілуін кеңейту;

     3.   Кәсіптік дайындауға көмек көрссту.

     Құжатта ғаламдық білім беру мсн экологиялық білімдердің приоритетіне баса назар аударылған. ҚР экологиялық білім мен тәрбис бсруді дамытудың Ұлттық стратсгиясыныц жалпы мақсаты -қоршаған ортаны қорғау мсн даму саласындағы сауатсыздықты жою. этикалық ережелерді білім беру арқылы қалыптастыру. Ортаны қорғау мен дамыту саласындағы білім беру ғылыми және жалпыға бірдей элементарлық білім беру қажет /4/.

     ҚР "Жоғарғы білім туралы" заңының 3 бабында жоғарғы білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптері керсетілген:

     1.  Білім берудің   үздіксіз   процесінің   сатыларының   бірізділігін қамтамасыз ету;                         

     2.   Жоғарғы   білім   берудің   ғылыми   сипаты,      құқықтық  және экономикалық бағыттылығы /1/.

     ҚР "Қоршаған ортаны қорғау туралы" заңында 12 бөлім (63-65 бет) экологиялық   білім мен тәрбие   беру мәселесіне арналған. Олар жалпыға бірдей, комплектілігі мен үздіксіздік принциптеріне негізделуі қажет 121.

     ҚР  тұрақты даму моделіне өтуі жағдайында экологиялық білім мен тәрбие беру приоритетті маңызға ие болады. Сондықтан экологиялық білім мен тәрбие берудің біртұтас ұлттық үздіксіз жүнесін дамыту мәселесі қойылып отыр (ЭБТ).

     ЭБТ жүйесінің біртұтастығында, бұл жүйенің құрылымында нақты иерархияны жасау қазір мүмкін болмай отыр. Себебі - оқу-тәрбие процесін бағдарламалық- әдістемелік қамтамассыз етудс жүпелік тұрғыдан қараудыңболмауы.

     ҚР  ЭБТ беруді дамытудың ұлттық стратегиясында жас ерскшеліп мен қоғамдық-тәрбие мекемелеріне байланысты экологиялық білім берудің төрт сатысы жасалған:

     1.  танысу сатысы (барлық мектепке дейінгі жәнс   мектсптср мен лицсйлердің бастауыш сыныптары);

     2.   белсенді білімдсрдің төмснгі  сатысы (  нақты  қолданылатын. қарапайым   модсльдердің  жиынтығы, алгоритмдср мсн   оларды шсшу багдарламалары);

     3.   белсснді  білім  берудін   ортаңғы  сатысы   (   белгілі   әдістердің көмегімен    стандартты    емес мәселелерді    шешуге  қажетті білімдерді меңгеру, өзгермелі   архитектоника мен   ғылыми  кадрлар жағдайында жобаланатын  объектілердің экологиялық қызметін болжау дағдыларын қалыптастыру);

     4.     экологиялық    білім    берудің    жоғарғы     сатысы     (арнайы экологиялық   білім   беру,   барлық   сала   мамандарын   дайындаудағы  экологизация,   педагогикалық  және-іылыми кадрлардың   экологиялық дайындылығы).

     Таныстыру және білім берудің төменгі сатыларындағы  экологиялық білім беру мазмүнын қарастырайық.

     Білім берудің ең жалпы звеносы – жалпы білім беретін мектептердегі экологиялық білш мен тәрбие берудің мақсаты:

     -    оқу процесімен табиғатқорғау іс-шараларын   жүргізу барысында оқушылардың       танымдық   және       әлеуметтік       белсенділігін қалыптастыру;