Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға экологиялық білім және тәрбие беру

     Мектеп  оқушыларды табиғатты қалай зерттеу  мен қорғауға, онын жағдайын бағалауға, экологиялық білімдерді ездерінің жолдастарының және ересектердің арасында насихаттауға үйретуі тиіс.

     Оқушыларда  табиғат қорғау саласындағы қоғамдық пайдалы еңбекке деген қажеттілікті тәрбиелеу керек. Осы қызметкс қажетті іскерлікттер мен дағдыларды қалыптастыру мектептегі оқу- тәрбие процесінің құрам бөлігі болуы тиіс.

     Оқушыларға  экологиялық білім берудің мақсаттарының  бірі- әр түлекте әр түрлі іс- әрекетте қоршаған табиғи ортада саналы түрде өзінің мінез- құлқында жауапкершілік ережелерін сақтауға деген қажеттілікті тәрбнелеу болып табылады 151.

     Орта  білім беретін мектептің түлегінің  экологиялық сипаттағы білімі мен  іскерлігіне қойылатын талаптарды есепке ала отырып, негізгі іскерліктер  мен оны құрайтын дағдыларды сипаттайық.

     Экологиялық білім бсру тұрғысынан алғанда сң маңызды нэрсе оқушының қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының ғуманитарлық және жаратылыстану- ғылыми циклдағы пэндсрді оқу барысында менгергсн ісксрліктер мен дағдыларын қаншалықты дәрсжедс дұрыс қолдана алуына байланысты.

     Ісксрліктер мсн дагдылардыц дамуы процссіндс ез бстіншс зерттеу жүргізу барысында  танымнын шітсллсктуалды жәис эмоционалдык бастамаларының өзара байланысы  күшейеді. Нэтижедс жеке адамның

     маңызды   қасиеттері   қалыптасады   -   сенімділік,   ол   оқушының   жеке

     тәжірбиесіне  негізделеді. Оқушылардың арнайы бағытталған  зерттеу жұмыстарын жүргізуі барысында пайда болған бағалық ойлар контекстіне кірген білімдер тәрбнелік маңызға ие болады. Сондықтан оқушылар адамның қоршағын табиғи ортадағы мінез - қүлқының адамгершілік және құқықтық негіздерін ой- санасына тез қабылдайды/8/.                        

     Қоршаған  орта нәтижелі тәрбие құралы болуы үшш, педагог оқушыны қоршаған орта жағдайын жақсартудың белгілі бір іс-шараларына бағытталған түрде қатыстырып отыруы тиіс. Оқушы табиғат объектілерін тиімді пайдалану немесе қорғауды үйренеді, олар оқушы үшін еңбек және қамқорлық көрсету заты болады да, ал осыобъектілерге қатысты құқықтық және этнкалық талаптарды орындау-мінез-құлық ережесі болып табылады.

     Өмірде  нақты маңызды іскерлікке қоршаған табиғи отаны ластану мен бүзылудан  қорғау жатады. Мұнда үш түрлі іскерліктердің маңызы зор.

     Іскерліктердің  бірінші түрі - жеке мінез - қүлқындағы мәденпеттілік (мысалы, қоршаған ортада теріс қылықтарды жасамау, шөптерді таптау. түрмыстық қалдықтармен ластамау, шуламау және т.б.).

     Екіншісі, басқа адамдардың іс- эрекеті нэтижесінде  табипі ортада пайда болған теріс  нэтижелердің алдын алу не жоюға  бағытталған. Мысалы, броконьерлікті, табиғатта өзін-өзі ұстау, ережелерін бүзуға қарсылық жасау. Мұндай іскерліктер белгілі бір сезімдік - жігерлілік сапаларды тәрбиелсуді, адамдармен еркін араласу дағдыларын қажет етеді.

     Үшінші  түрдсгі іскерліктер пайда болған теріс, жағымсыз құбылыстарды еңбек іс-әрсксті нәтижесіндс жою. Мысалы, басталып келс жатқан өртті өшіру, топырақты эрозиядан қорғау, рскрсация аймагындағы қоқыстарды жинау. балықтардың жас шабақтарын және т.б. жануарларды қорғау.

     Экология  мен табиғат қорғаудың қазіріі  мәселелерік насихаттаудағы іскерліктер мен дағдылар оқушылардың экологиялык білім беруін қорытындылайды. Себебі, оларды жүзеге асыру тіршілік жағдайларында орта және оны қорғауға кең теориялық білімдерге сүйенуді қажет етеді /14/.

     Оқушылардың экологиялық білімдерді халық арасына  тартудағы ролі ерекше. Мұнда тек материалды игеру аз, сонымен қатар өзінщ көзқарастарын қорғауға эмошюналдың - мотивациялық дайындық. белгілі бір моральдік позиция, жігерлік сапаларды арнайы шынықтыру және әдістемелік өзгерістерді қамту қажет. Оқушы алуан түрлі ақпарат көздерін пайдалана білуі керек, ез ойын айтудың логикасы мен психологиясын, тыңдаушылар үшін тиімді жолмен ақпаратты жеткізуI қажет. Мектептегі Халықаралық қоршаған табиғи ортаны қорғау күніне арналған көрмелер оң нэтижелерін береді. Насихаттаушылық дағдыларды қалыптастыруға рекреация анмақтарындағы экологиялық

     I білім соқпақтары үлкен мүмкіндіктер жасанды. Оқушылардың іс-эрекетін ұйымдастырудың бұл формалары насихаттау жұмысына жағдай жасайды/15/.

     1.4. Мектеп оқушыларына экологиялық  тәрбие беру Экологиялық тәрбие  беру мәселесі - бұл ең алдымен оқушынын ғылыми   кезқарасын   қалыптастыру,   себебі   ол   сананың   негізі   бола отырып, адамның рухани бірлігін қамтамасыз етеді, оны қоршаған табиғи ортаға әсердің әлеуметтік маңызды және экологиялық іиімді принциптерімен қаруландырады. Қоршаған табиғатқа жауапкершілікпен қарауға бағытталған экологиялық торбиенің маңызы ерекше. Экологиялық тәрбие беру процссіндс қоршаған табиғи ортаға жауапкершілікпсн қарау заңдары мсн ерекшелерін орындамау, табнғат байлықтарын ұрлау, отаның болашақ күйінс нсмқұраплылық, адамның толыққанды демалысы  мсн дснсаулығына зиянкестік  құбылыстарына

     I      қарсы тұру қажет /16,17/.

     I    Оқушының табпғатқа қатынасы оның мәдениетін, жеке адам және

     азаматтығының дәрежесін көрсетеді /18/.

     Экологиялық мәселелерді зерттеуді барлық деңгейде - ғаламдық. аймақтық және локальді қамтамасыз ету маңызды. Мұнын маңыздылығы- жергілікті, локальді мәселелер жоғары эмоцнялык қызығушылыққа ие, себебі әр адам үшін тікелей маңызды. Экологиялык. жағдайды ғаламдық деңгейде қарастыру оқушының ақыл- ойын қозғайды, жинақтаған білімдерін мәселені шешуге сәйкес қайта құруға алғы шарт жасайды /19,20/.

     Экологиялық тәрбие беру мектептегі тәрбие беру жүйесіне кіруі тиіс: қоғамдық- саяси, құқықтык, адамгершілік және эстетикалық, еңбек. экономикалық, дене және гигиеналық тәрбиелермен тығыз қарым-қатынасты /11/.1.5. Шет елдердегі экологиялық білім беру

     Шет елдердегі экологиялық білім  берудің мақсаты мен мазмұнына қоршаған ортаның ластануы, табиғат қорғау қозғалыстары және саясн қайта құрулар айтарлықтай әсер етті.

     Мысалы, Германияда табиғатты қорғаудың  қоғамдык қозғалыстары индустрилизация  процесстерімен қатар күш ала  бастады. 19 ғасырдың аяғында Европаны романтизм идеялары жаулап ала бастады. "Табиғат" және "Отан" түсініктері Германияның халқының көп бөлігінің санасында ерекше маңызға ие бола бастады. Өткен ғасырдың аяғында Гарманияда үш негізгі табиғат қорғау қозғалыстарының қалыптасты, ("Отан қорғау", "Табиғаі ескерткіштерін қорғау". "Ландшафттар экологиясы және көгалдандыру қозғалысы") және практикалық акцияларды жүргізу дәстүрінің негізі қаланды /21/.

     Германияның мсмлсксттік эколопіялық саясатының қалыптасуына халықаралық тәжірибс әсер етті. 60- жылдардың аяғы мсн 70 жылдардын басында АҚШ жәнс Жапонпяда арнайы заңдар мсн оларды орындау механнзмдері жасалды. 1971 ж. ФРГ алғашқы мемлсксттік қоршаған орта бағдарламасып қабылдады. Бұл бағдарламаның мемлсксттін экологиялык саясатын жасаудағы маңызы зор болды.

     Білім беру жүйесінің барлық сатыларында қоршаған ортаның және оған антропогенді әсерді зерттеуге бағытталған оқытудың маңызы танылды. Бағдарламада эколопіялық білім беруді мақсат ететін жеке адамның саналы қызметін қалыптастыруды қамтамасыз ететін материалдарды оқу бағдарламалары мен оқулықтардың мазмұнына енгізу қажеттілігі көрсетілген.

     Оқу бағдарламаларына бастаЗъіш мектептің (1-4 сыныптар) және орта білім берудің  бірінші сатысында (5-10 сыныптар) ^ьіҚоршаған дүниедегі әзара қарымқатынастардың және оны қорғау мәселелерін ашып көрсететін" тақырыптарды, ал орта білім берудің екінші сатысында (11-13 сыныптар) қоғамдық ғылымдар циклінің шеңберінде (тарих, қоғамтану, саясат) арнайы табиғат қорғау курстары енгізілген.

     Тұрғындар арасында қоршаған орта мен денсаулық мәселслері бойынша ақпараттық- түсіндіру жұмыстары жүргізілгсн. Әлеуметтік экологиялық мәселелер мектептегі пәндердің мазмұнына кірді. Сабақтарда жергілікті экологнялық мәселелер негізіңдегі конфликт жағдайлар қарастылған. Сабақтарға белгілі бір мәселе бойынша жәке қандай да бір конфликтерді шешу үшін мамандар шақырылып отырды.

     Германиядағы  экологнялық білім беру жаратылыстану  ғылыми мен саяси білім беру шеңберінде дамыды. Ол елдің азаматык тәрбиелеудің бөлінбес белігі. 70- жылдардың соңында қоршаған ортаны қорғау жалпыхалықтық сипат алды. Азаматтардың белсенділігі тұратык жсріндегі мәселені шешуге әрбір адамның қатысуының маңыздығын түсінуге мүмкіндік берді.

     Замандастарының оиынша экологиялық білім мсн  тәрбпе бсрудік қалыптасуы кезінде қатсліктср мен бүрмалаулар болды. Экокрнзистіх тақырыппен шсктен тыс оуестену сынға ұшырады. "Судың ластануьГ. "Ауаның ластануы", "Ормандардың жойылуы" жәнс т.б. тақырыптарды оқытуда төніп келе жатқан қауіп, ластанудың адам денсаулығына әссрі туралы күнделікті аптып отыру жастар мсн срессктсрдс қорқыныш       сезімін туғызады.

     80- жылдары педагогикалық қауымда  Германиядағы экологиялык білім  беруінің түрлері мен әдістері, мақсаты мен мазмүны тураль: дискуссиялар кеңінен орын алды. Нэтижеде интеграцияланған оқу бағдарламалары, Европа елдері мен АҚШ- тағы экологиялық білім беруді оқытудың альтернативтік әдістері, мүмкін болатын түрлері мек оқыту әдістерін сынақтан өткізу жұмыстары жүргізіле бастады. Қосымша білім беру мекемелері: эқрлогиялық білім беру орталықтары. бностанциялар және т.б. ашылды. Егер 80- жылдардың басында Батыс Германияда қоршаған орта туралы білім беру саласында жұмыс істейтін 10 экологиялык орталық жұмыс істесе, 1989 ж- 110, 1993 ж - 232, 1996 ж-330 жеткен. Эколог-мамандар, эколог- педагогтар, қосымша оқу - білім беру   мекемелерінің   қызметкерлері   әр   түрлі   сабақтар,   саминарлар.

     Окушылар мен студенттерге арналған танымжорықтар, ал ересектер үшін біліктілікті арттыру курстарын жүргізеді. Қосымша оқу мекемелерінде экологиялық білім беру Германияда тұрғылықты жерде (өлкетанымдық) жүргізуге бағытталған.

     Экологпялық білім беруге мемлекеттік мекемелерде  ерекше көңіл белінеді. Мысалы, Солтүстік  Рейн-Вестфалия жерінің мәденпет және білім беру Министрлігі мектеп оқушылары үшін дидактикалық құралдар, арнайы журналдар: "'Қоршаған орта саласындағы тәрбие". "Қоршаған орта мәселелеріндегі жаңалықтар", "Қоршаған орта және табиғат", "Экоәріптсстерге арналған жаңалықтар" және т.б. шығарылып отырды.

     Зерттеу процесінде бізді. әсіресе Германмядағы экологиялык білім беруде жобалар әдісі қызықтырды. Жобалар әдісі дсгеніміз әр түрлі коллективтік жұмыстарға негіздслген пәнаралық оқыту. Жобаны дайындау мсн еткізу қатысушылардың қызығушылығын ескерс отырып тапсырмаларды мүқият жоспарлап, тапсыруды талап етсді. Жобаны өткізу процесіндс әдістсрдің жәнс оларды жүзсге асырудыц мобильділігі, зсрттсушілік жәнс шығармашылықпсн жүргізү өте маңызды. Жобаның негізінде іс-эрекетте зсрттеу прпнципі жатыр. Ол еңбек дағдыларын бекіту немесе өзгерту , эстетикалық , әдебп және т.б. іс-әрекеттерді меңгеруге бағытталған /22/.

     Кейбір жобаларға тоқталайық.

     Өндіріс тауарларындағы экологиялық символика

     "Кегілдір  періште" символын ЮНЕСКО қабылдаған. Бұл символ тауардың экологиялық таза статус алған сапасын кәрсетеді (жазу шеңбердің ішінде. Мысалы "(Tayajp)' экологиялық, себебі аз қалдықты (шығарады)'⁷.

     Сонымен қатар тауарлардың экологиялық  талаптарға сэйкестілігін сипаттайтын  басқа да символдары бар. Мысалы. экологиялық  стандарттарға сәйкес дайындалған  косметикалык кремдердің қорабында: Egostyule Bio Demetev Eco Natur символы болады.

     Өндіріс    тауарларын сатып алғанда техникалық сипаттамалары мен пайдалану ережелеріне назар аударыңыздар.

     Орау  материалдары және оларды қайта өңдеу  Барлық уақытта альтернатива бар (Кесте 1). Таңдау сізде!

     Кесте 1