Шағын бизнес: сипаты, артықшылықтары, шетел тәжрибесі және Қазақстанда қалыптасу мәселері.

Сондай-ақ құрылыста шағын  және ірі фирмалардың әртүрлі  қызмет салалары бар. Ірілері үлкен  объектілердің әсер ету жағдайында сәтті жұмыс істейді және ірі  тапсырыс берушілермен жұмыс істейді. Шағын құрылыс фирмалары болсы, құрылыстық-монтаждық жұмыстарға, бар объектілерді модернизациялау мен қайта құруға,жөндеу жұмыстарын жүргізуге және тапсырыс берушілермен жұмыс істеуге бет алуда. Спецификалық функцияларды істей отырып, ірі және шағын құрылыс фирмалары бірін-бірі толықтыруда деуге болды. Сондықтан, шағын және ірі құрылыстық кәсіпорындар арасында тікелей бәсекелестік туралы айту заңсыз. Шағын бизнес ірі бинеске қарағанда анағұрлым тиімдірек жұмыс істейтін салаларда өзінің нарықтағы тауашағын сәтті иеленеді. Мысалы, ірі комбинат әсері-бұл ірі бизнес саласы екендігіне сөз жоқ, бірақ осы комбинаттағы электромонтаждық фирмалар электромонтаж жұмыстарын әлдеқайда тиімдірек орындайды.       

 

Шағын және ірі  бизнесті салыстыру анализі

 

№	Критерий	Ірі бизнес	Шағын бизнес
1	Қызмет көрсету мен  өндіріс салалары	Өнеркәсіп, отын энергетикалық  кешен, энергетика	Қызмет көрсету саласы сауда және қамтамасыз етуші өндірістер
2	Шығарылатын өнім сипаты	Массалық өндіріс	Ұсақ сериялы немесе жеке өндіріс
3	Жаңа енгізілімге деген қабілеттілік	Жаңа енгізілімге қабілеттілігі  аз	Ірілерге қарағанда, жаңа енгізілімдер 24 есе көп
4	Стратегияның өзгеруі	6-10 жыл	0,5-1 жыл
5	Қызмет саласы	Ірі қалалар және өндіріс  кешені	Үлкен және шағын қалалары
6	Бәсекелік ортаны құру	Нарықтық елеулі бөлігін жаулап алу есебінен бәсекенің шектелуі	Бәсекелестік ортаның  күшеюі
7	Кәсіпорынды құру және тіркеу	Қаржылық шығындардың  едәуір болуы және тіркеу процедурасының созыл- малдығы процедурасының созылмалылығы	Бастапқы шығындардың  және тіркеу талаптарының төмендігі
8	Жаңа жұмыс орындарын  құру	Жұмыс орындарын құру қарқыны анағұрлым төлем	Жұмыс орындары өте жылдам (3 есе) қарқынмен құрылуда
9	Жұмыс күшін оңтайландыру мүмкіндігі	Жұмысшылардың тар көлемді  маман болғанды-нан мүмкін емес	Жұмысшылардың жоғарғы дәрежедегі ауыспалылығының арасында мүмкіндік мол
10	Басқару құрылымы	Көлемі зор басқару  құрылымы	Басқарудағы икемділік, басқару аппаратындағы  жұмыскерлер  саны ең төмен
11	Басқару жүйесіндегі  мүдделердің ұштастырылуы	Құрылтайшылар мен менеджелер мүдделерінде қарама-қайшылық болғандықтан ұштаспайды	Құрылтайшылар мен менеджелердің  міндеттері бір адам үйлестіретіндіктен, басқару жүйесін де мүдделер қарама-қарсылығы болмайды.

Шағын бизнестің артықшылықтары айқын. Бұл – шағын бизнестің динамикалылығы, икемділігі өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет түрлерін тез ауыстыру қабілеттілігі, техналогия саласында сондай-ақ басқа жұмыс істеу салаларында жаңалықтарды енгізу қабілеттілігі. Соңында шағын фирмалардағы еңбек ұжымында тұрақты емес қатынас орнатылады, үлкен бюрократиялық құрылым жоқ, жұмысшыларды басқаруға, табыстарды басқаруға тікелей қатынасы алады.

Шағын бизнестің басты  ерекшелігі – кірістерге қатысуымен және жұмыспен қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болыуымен шартталған, жұмыстың ең жоғары  нәтижелігіне деген жалпы біріккен құштарлық, коллектифті түрде еңбек етуге және бригада болып жұмыс істеуге деген ұмтылыс. Ірі фирмаларда құрушылар (негізін қалаушылар) кәсіпорынды басқару үшін маман менеджерлерді тартуға мәжбүр, бірақ бұл көбінесе 2 жақ мүдделерінің тоғыспауына әкеледі, ал ол өз кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер етеді. Шағын және орта кәсіпорындарда мұндай қарсылықтардан құтылып кетуге болады, себебі негізін қалаушы мен менеджер – бұл ерекже бойынша бір адам.

Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде шағын бизнес қайтадан өз мәні мен маңыздылығына ие болады. Көптеген елдердің үкіметтері шағын бизнесті жаңа ойлардың, жаңа жұмыс орындарының, табыстар мен өркениеттіліктің көзі ретінде қарастырып, дамуына жағдай жасау шараларын қабылдауда.

Шағын бизнес шағын және орташа қалалардың жұмыс істеу негізі болып, ол жердің тұрғындарына тұратын  жерлерінің қасынан жұмыс табуға жол ашады.Мысалы,Көкшетау қаласының  жағдайында, бұрынғы үлкен «Көкшетаустрой», «Көкшетаустрой-1», «Көкшетаустрой-2» трестері сияқты құрылыс өндірістерінің көлемі қысқартылып немесе жабылып жатқанда, шағын құрылыстық фирмаларды құру жүздеген құрылыс мамандарына өз қаласынан тысқары шықпай-ақ жұмысқа тұруға мүмкіндік берді.

Сонымен, жоғарыда айтылғандарды  қорытындылай келе келесідей шағын және ірі бизнесті салыстыру анализінің кестесін құруға болады, оның мақсаты ірі бизнестен мүлдем бас тарту емес, ал Қазақстан экономикасы үшін шағын бизнестің үлкен артықшылықтарын көрсету болып табылады. Оның үстіне, шағын бизнес тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана қоймай, сондай-ақ оның экономикалық дағдарыстан шығарудың алғашқы кезеңі ретінде де қарастырылады. Шағын фирмаларды көбірек құру-жұмыссыздық проблемасын жеңілдетеді, сауыққан бәсекелі орта құруы, қаржы нарығын жандандыру, ірі бизнестің дамуына бастама беруі және бүгінгі барларының ауқымын кеңейтуі мүмкін.

 

Шағын бизнесті дамытудағы шетелдік тәжірибесі.

Кейінгі онжылдықтарда  экономикасы дамыған Батыс елдерінде  бәсекенің дамуы әсерінен шағын  және орта бизнес рөлі арта түсті. Мұның басты себебі-экономикалық сектордың кәсіпорындарына тән артықшылықтар.

Тұрақты экономикалық жүйеде шағын кәсіпкерлік: динамикалық  түрде дамуы мүмкін, тұтынушылардың сұранысының өзгеруіне тез бейімделе  алады, бәсекелес нарықтық қатынастарға ықпал етеді, экономиканың құрылымдық қайта құрылуына әсер етеді,экономиканың құрылымдық қайта құрылуына әсер етеді, жаңа жұмыс орындарын ашады жаңа кәсіпкерлік топ пен меншік иелерінің құрылуына жағдай жасайды, елдің жалпы ұлттық өнімінде үлкен үлеске ие бола алады, мемлекеттік бюджетке үлкен қаржы сомаларына береді.

Дамыған елдерде шағын  кәсіпорындар мынадай салаларда  басым рөл атқарады: сауда, автосервис, құрылыс, энегетика,электротехника,химиялық өнеркәсіп, транспорттық қызмет, информатика, микроэлектроника,телекоммуникация салаларына әртараптандырылып жатыр.

Шағын және орта кәсіпорындардың  ірі кәсіпорындармен қатар қызмет етуі дамыған елдер экономикасына  тән белгі. АҚШ-та өз ісімен айналысушы азаматтар, яғни кәсіпкерлер үлкен  құрметкеие. Нарықты экономикаға бет бұрған елдер үшін АҚШ-тағы шағын бизнесті дамыту тәжірибесі үлкен маңызы бар.

АҚШ шағын бизнес басқармасының  классификациясы бойынша шағын  бизнес субъектілеріне: жұмыскерлер  саны 500-ге дейін болатын өндірістік және сауда кәсіпорындары, ал басқа салалар үшін жылдық табысы 2 млн. долларға дейін болатын кәсіпорындар жатады. 

АҚШ-та тіркелген кәсіпорындардың 97%-ына жуығы шағын кәсіпорындар. Бұл шағын кәсіпорындар жалпы ұлттық өнімнің 53 пайызына, көтерме сауданың 64 пайызына, бөлшек сауданың 72 пайызына, қызмет саласының 57 пайызына ие болып тұр.

Экономикалық өсу және құлдырау кезінде, жаңа жұмыс орындарын  ашу мен қысқарту кезінде шағын  кәсіпкерлік жұмыссыздық проблемасын  бәсеңдетеді. АҚШ-тық шағын бизнес даму мысалы көрсеткендей, шағын бизнес сыртқы ортаның өзгеруіне тез бейімделеді. АҚШ Сауда министрлігінің мәліметтері бойынша шағын кәсіпкерліктің инновациялық сипаты елдің экономикалық өсуіне 20-25пайызға дейін үлес қосады.

АҚШ-та шағын бизнес тұрақты  түрде мемлн\екеттік қолдауға ие. Әр түрлі мемлекеттік реттеулер мен қолдау шаралары құқықтық базаға негізделеді. Солардың бірі «Шағын бизнес туралы» заң. АҚШ конгрессінде шағын бизнес проблемаларымен екі комитет айналысады. Федералдық деңгейде шағын бизнес әкімшілігі қызмет атқарады. Әкімшіліктің басты функциясы- шағын бизнесті жан-жақты қолдау. Әрбір штатта әкімшіліктік аймақтық бөлімдері жұмыс істейді.Аймақтық бөлімшелер шағын бизнес субъектілеріне нарық туралы ақпарат береді, оның мәселелерін шешуге көмектеседі.

АҚШ-та шағын бизнес қоғамда кәсіпкерлік, бәсекелестік атмосферасын дамытуға үлкен үлес қосады. Мемлекет тарапынан болатын шектеулер кәсіпкерлікке кедергі келтіреді. Сондықтан да АҚШ конгресі шағын бизнеске тікелей бақылау жасайды. Конгресс шағын бизнесті қолдау және дамыту мақсатында бірнеше программа жасады.

АҚШ шағын бизнесті программа жасады.

АҚШ шағын бизнесті қолдаудың мемлекеттік жүйесі:

• бюджеттен тікелей дотациялау;
• мемлекеттік тапсырыстардың бір үлесін шағын кәсіпорындарда орналастыру;
• шағын бизнеске несие беру кезінде мемлекеттік кепілді қолдану
• шағын бизнеске салықтық жеңілдіктер беру

Негізгібағдарлама бұл  инкубаторлық бағдарлама. Инкубаторлар-ол университеттер, компаниялар, федералдық органдар, штататық басқармалар жаныныда құрылатын ұйымдар. Сол ұйымдардыңнегізгі  мақсаты-жаңа кәсіпкерлерге жан-жақты көмек көрсету болып табылады. Себебі көптеген кәсіпкерлер өз ісін бастағысы келгенімен, мүмкіндігі жоқ, осындай кәсіпкерлерге инкубаторлар көмекке келеді. Қойылған мақсатқа, қаржыландыру көзіне байланысты инкуаторлар: фирмалық, университеттік, жекеше болуы мүмкін. Инкубаторларды қаржыландырудағы мақсаттар:

• инкубатор клиенттерінің табысына ортақтасу;
• жеке тұлғалардан арендалық төлемдер алу;    
• жаңа жұмыс орындарын ашу

Сауда палаталары да инкубаторларды қаржыландыруға қатысады. АҚШ-та шағын кәсіпорындар экономикада жетекші рөл атқарады. Сондықтан да федералдық штаттық басқару органдары шағын және орта бизнестің дамуына үлкен мән беріп отыр, оның дамуына барлық жағдай жасап жатыр.   

 

Қазақстандағы шағын бизнестің проблемалары және                                                    оларды шешу жолдары.

Қазақстанда шағын бизнесті жүргізу барысында үлкен қиыншылықтар кездесіп тұрады.Шағын кәсіпорындардың  ең басты проблемасы- материалды- техникалық және ресурстық қаражаттық базаның жоқ болуы. Шындығына келгенде халық шаруашылығының жаңа секторын тақыр жерге салып жатыр десек қателеспейміз.Көптеген ондаған жылдар бойы шағын бизнес деген ұғымды естімеген елімізде кәсіпкерлік, кәсіпкер деген сөздің не екенін де білмедік.

«Айлықтан-айлыққа» принципімен өмір сүрген халқымыздың қор жинауға, қаржыны айналымға салуға, өз ісін бастауға қаржысы болмады.

Бұл құралдарды іздеп  табу қажет. Енді мемлекеттік бюджеттің  аясындай елеулі секторды қаржыландыруға ақшасының жетіспейтіндігі айтпаса  да түсінікті. Бұдан кейін несиелік ресурстарға үміт арту ғана қалады.Бірақ несиені алудың да проблемасы көп.

Егер шағын бизнеске қоғамдық қолдау жасалмаса, істің оңға басуы қиын. Жақын уақытта бұл  сектордың елеулі өсуіне материалдық-техникалық және қаржылық құйылуына сенудің қажеті жоқ. Бірақ бұл ресурстардың қажеттілігіне пайдалы өкім шығаратын селекциялық жүйені пайдалану керек.Жалпы, ол- таңдалған өндірісті бөлшектеп талдау арқылы қоғам сұранысына сай өнім шығаратын екпінді дамушы ортаны, кәсіпорынды таңдау керек.

Осы мақсат тұтуға сәйкес жеңілдетілген несиелендіру механизмі, ойластырылған салық салу және сыртқы экономикалық байланыстардағы жеңілдіктер  болуы керек. Оның мәні- халық тұтынушылығын  жақсы қанағаттандыру және сонымен  бірге кәсіпкерлікті күшейтуде болып табылады.

Келесі бір проблема-кіші кәсіпкерліктің дамуы барысында  сүйенетін құқықтық жаза. Әзірше ол әлі жетілмеген, ал кейбірі жағдайларға  сәйкес келмейді. Шағын кәсіпкерлікті  реттейтін құқықтық құжаттардың  бар екендігін атап өтуге болады. («ҚР Азаматтық кодексі және кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау», Президенттің бірқатар Жарлықтары)бірақ бірнеше кіші кәсіпорындардың жұмыс істеуіне керекті жинақталған, бірлестірілген құқықтық базаның болмауы, екіншіден, бұл тұрғыдан алынған құқықтық құжаттардағы көрсетілген бағыт- мақсаттар орындалмайды.

Шағын кәсіпкерліктің құқықтық негізінің проблемасы, құқықтық нигилизмінен (дәлелсіз қарсылық арылғанда ғана шешіледі деп ойлаймыз)

Тағы бір проблема-кәсіпорын  кадрлары. Кәсіпкер, іскер болып  туылу керек дегенді жиі есітеміз. Бірақ оларды оқытып, үйрету арқылы дайындаудың маңызы кем емес.Өкінішке орай, оларды дайындау ойдағыдай жүзеге асырылып жатқан жоқ.

Сонымен бірге кәсіпкерлік  ісіне әлеуметтік қорғау проблемалары да байланысқан.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

Шетелдік әдебиеттерге шолу жасау нәтижесінде ШК-тің  әлемдік даму сатылары төмендегідей жүйелендірілген:19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың 30 жылдары, 20ғ. 30-ж.ж., 20ғ.70-жж. Заңнамалық базаны зерттеу және және отандық  әдебиеттерге шолу жасау нәтижесінде Қазақстандағы ШК-тің даму сатылары төмендегідей жүйелендірілген:1 саты (1986-1991); 2 саты (1992-1996), 3 саты (1997-1999); 4 саты (2000-2006),5 саты (2007ж бастап).

ШК-тің экономикалық маңызы анықталып, оның дамуы экономиканың тиімді өсуіне және өз кезегінде қоғам өрениетінің дамуына әкелетіндігі, бірақ оған қарамастан, елімізде ШК-ті дамыту мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың жеткіліксіз екендігі байқалады. Аоайда,қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында ШК-ті мемлекеттік қолдау ерекшеліктерін белгіленген.

Ең бастысы рейтинг, кәсіпкерлікті рейтингтік бағалау, кәсіпкерліктің ұлттық рейтингі және халықаралық бағалау жүйесі анықтамалары ұсынылған, рейтингтік бағалау қажеттілігі  мен жүйесі көрсетілген.

Халықаралық ұйымдардың зертеулеріне сәйкес мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру саласында шет елдерінде жүзеге асырылатын ең маңызды реформалар анықталған. Сондай-ақ, лицензиялық-рұқсат беру жүйесінің әлемде қалыптасқан теориялық және тәжірибелік негіздері, оның ішінде қолданыстағы үлгілері, тәсілдері, қызметтері және лицензиялау теңгерімінің бұзылу нәтижесінің салдарлары келтірілген.