Салық салу жүйесі

Тұрақтылық, яғни уақытында салық мөлшері мен салық түрлерінің тұрақтылығы; тең күштен және салықты салу барлық салық төлеуші үшін бірдей болуы мүмкін. 

Міндеттеме, яғни салықтың мәжбүрлігі төлемінен құтқармау, салықты төлеуде және есептеуде қоғамның дербестігі.

Әлеуметтік әділеттілік, яғни салық мөлшері және салық жеңілдігін құру, бұл аз табысты кәсіпорынға халыққа алушылық ықпал жасау.

24

Салық саясаты мемлекеттік заң актілеріне негізделеді, мұнда салық элементтері құрылады. Осыған кіретіндер:

-   салық тұлғасы  немесе салық төлеуші, яғни салық төлеу міндетті арттырылған тұлға, ол заңды және жеке тұлға бола алады.

-   салық нысаны, яғни табыс және мүлік, осылардан салық есептеледі (жалақы, табыс,бағалы қағаз,қозғалмайтын мүлік).

Салық көзі - толық қоғамның таза табысы, нысандарының тәуелсіздігіне байланыссыз салық салу.

Салық мөлшері - салықтың маңызды элементі, бұл элемент салым бірлігіне байланысты салық шамасын белгілейді. Салық мөлшері: шектік, орташа, нолдік және жеңілдік болып бөлінеді.

Шектік салық мөлшері – төленетін салық өсімі бар, табыс өсіміне бөлінген.

Орташа салық мөлшері - бұл жалпы салық, салық салынатын табыстың шамасына бөлінген.

Салық жеңілдіктері –салық мөлшерін азайту немесе өндіріс түріне қарай жеке тұлғаның және заңды тұлғаның салықтан толық босатылуы, сонымен бірге өндірілген өнімнің сипатына байланысты.

Жеңілдіктер әр түрлі сипатына қарай және салық төлеушілердің көп бөлігін қамтығандықтан салық салудың номиналды мөлшеріне қарағанда,нақты мөлшері кемейді.

Сондықтан салық мөлшері және табыс арасындағы қатынас белгісі бойынша бөлінеді:

-өрлеуші, мұнда орта мөлшері табыстың өсу деңгейіне байланысты;

-шегінуші, табыстың өсу деңгейіне байланысты орта мөлшері кемейді;

-пропорцианалды, табысқа тәуелсіз, орта мөлшері өзгермейді.

Салықтар нарықтық эканомиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып табылады.    

25

3              ТАРАУ. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ РЕФОРМАЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖЕТІСТІГІНЕ ЖЕТУ ЖОЛДАРЫ

3.1              Салық жүйесі реформаларын жүргізуді нарық талаптарына сай дамыту мәселесі

Салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Салық заңдарының тұрақтылығы принципін заң тәртібімен бекіту қажет,өйткені салық заңдарына өзгерістрді жиі енгізу елдегі экономикалық ортаға теріс ықпал етеді.

Қаржы-банк жүйесінің, экономиканың аграрлық секторының нығаюына қарай, Салық кодекісінің жаңа редакциясын қабылдау қажет.

Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің нығаюына және өсу мүмкіндіктеріне орай халықың өз күнін өзі көру және экономиканың жекелеген секторларына салық жеңілдіктерін,сондай-ақ экономиканың тиімсіз, бірақ үлкен әлуметтік маңызы бар секторларын мемлекеттің тікелей қолдауының рөлін күшейту саясатына көшу қажет.

Бюджетке салық түсімінің ІЖӨ-нің 30% деңгейіне дейін өсуін қамтамасыз ету. Мемлекеттік бюджетке салық түсімінің өсуі салық әкімшілігін жүргізуді жақсарту және салық заңдарының нормаларын мүлтіксіз сақтау есебінен қамтамасыз етілетін болады.

Барлық дамыған елдерде бөлінетін ІЖӨ-нің үлесі әрбір он жыл сайын заңды түрде өсіп, ІЖӨ-нің  50%-ына жақындағанын ескере отырып, таяу жылдарда мемлекеттік бюджетке салық және салықтық емес түсімдердің деңгейі ІЖӨ-ге қатысы бойынша 30%-ға жетеді.

Салық заңдарын жетілдіруді қамтамасыз ету. Переспиктивада 5-7жылдан кейін салық жүйесінде мынадай бағыттар бойынша рефомалар жүргізілетін болады:

-жеке табыс салығына салық салу жүйесі бойынша едәір ұқсастығы бар әлуметтік салық, мемлекеттік сақтандыру қорына төленетін жарна болып қайта құрылатын болады.

26

Бұл жағдайда жарна төлеушілер бюджетте неге жұмсалатыны белгісіз әлуметтік салықпен салыстырғанда,қор қаражатының қандаймақсаттарға пайдаланатыны білетін болады;

-салық төлемдерінен жалтарудың мүмкін еместігі мен оның тиімсіздігін қамтамасыз ететін,соның ішінде жеке тұлғалардың табысын жаппай мәлімдеу және табысы неғұрлым жоғары тұлғаларға салық салуды күшейту есебінен қамтамасыз ететін тетіктр қолданысқа енгізілетін болады,мұның өзі осы санаттағы салық төлеушілерден салық жинау ісіндегі жағдайды едәуір жақсартады;

-салық салу базасын кеңейту және экономиканың нақты секторын салық жүктемесін неғұрлым теңдей бөлу үшін әлемдік практикада жергілікті бюджеттер үшін кірісің маңызды көзі болып табылатын бөлшек саудада сатуға салық салуды енгізудің орындылығы қарастырылатын болады

Салық жеңілдіктерін жүйеге келтітру. Салық жүктемесін барлық салық төлеушілерге тңдей және әділетті бөлу мәселесі принцпті мәнге ие.Басымдықты салаларда іскер белсенділікті ынталандыратын мақсатты бағытталған біріңғай жеңілдік жүйесін қалыптастыру қажет.

Басымдықты салаларда іскер белсенділікті ынталандыратын мақсатты бағытталған біріңғай жеңілдік жүйесін қалыптастыру қажет.

Салық артықшылықтарын пайдаланбайтын салық төлеушілерге қатысты салық жүйесіндегі әділеттілік принціпін бұзатын негізсіз жеке салық жеңілдіктері жойылады,өйткені салық төлеушілердің бірі үшін жеңілдікті салық режимі сөзсіз басқаларға қосымша салық ауыртпалығын түсіру дегнді білдіреді.

3.2. Салық жүйесіндегі салық саясатының экономиканы реттеудегі ролі

   Қазақстан Республикасының салық саясатының мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігн білдіреді.

27

Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салық саясатының мәнін толық түсіну үшін, олардың эканомиклық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономиклық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

Қазақстан Республикасында салық салудың мынадай принцептері бар:

-   ҚР-ң салық заңдары салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы;

-   Салық бір игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады;

-   Салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне  тәуелді болады.

Қазақстанның салық саясаты төмендегідей қызметтер атқарады:

-   Фискалды (тіркелген) немесе жұмылдыру қызметі. Осы қызметке бюджеттік шығындарды қаржыландыру үшін салық жинайды. Фискалдық қызмет мемлемекеттің қаржы табысын ұйымдастыруда көрінеді;

-   Бөлу қызметі, мемлекет қаржыны бөлуді әр түрлі топтардың арасында, территория, облыс, аудандар бойынша жүргізіледі;

-   Реттеуші қызметі, мемлекет салықтың көмегімен тұтыну және қорлану арасындағы пропорцияны реттейді;

-   Ынталандыру қызметі, мемлекет өндіріс пен техникалық прогрессті дамыту үшін әртүрлі ынталандыру шараларын жүзеге асырады;

-   Шектеу қызмті, мемлекет салық саясаты арқылы кейбір өндіріс түрлерінің дамуын тежейді немесе шектейді.

-   Бақылап-есептеу қызметі, мұнда кәсіпорын мен тұрғындар топтарының, қаржы көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.

Ал, нарық жағдайында салықтар 3 қызмет атқарады: а)фискалды;            б) қайта бөлу; в) реттеуші;

Қазақстан Республикасының салық саясаты экономиканы жанама түрде реттейтін маңызды құралдардың бірі болып табылады.

28

Осы мақсатта салықтар көбінесе дағдарыстық құбылыстарды тезірек жоюға, нарық конъюктурасына әсер етуге, эканомканы тұрақтандыруға пайдаланылады. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі, ғылыми негізделген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады.  Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар.

3.3. Қазақстанның салық жүйесіндегі реформаларды  жетілдіру жолдары

Жаңа салық кодекісінің енгізілуімен мемлекеттің жаңа салық саясаты айқындалды. Қазақстан салық жүйесі жетілген, барынша дамытылған дегенмен оның да өз кемшіліктері бар. Қандайда болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екіншісі реттеуші қызметі. Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез келген мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе.Реттеуші қызмет әркімнің, мейлің мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын,аса қызықтыратын мәселесі болып табылады. Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеуші қызметіне кеңінен тоқталсақ  оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтін жақтарын байқауымызға болады.Салықтардың реттеушілік ролі негізінен мынадай шарттарға жауап беруі қажет: мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс мөлшерінің белгілі бір деңгейін ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке тұлғаларға салынатын салықтардың ауыр 

Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар.

2-тармақтың бірінші бөлігі мынадай редакцияда жазылсын:

29

«2.Әрбір ішкі топ, бойынша амортизациялық аударымдар амортизация нормасын қолдану арқылы ,бірақ ішкі топтыңсалық кезеңінің соңындағы құн балансына осы Кодекстің 110-бабында  белгіленген шекті нормадан асырмай есептеледі.

3-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

«3. Үйлер мен ғимараттар (мұнай, газ ұғымылары мен беріліс құрылғыларын қоспағанда) бойынша амортизациялық аударымдар әрбір объект бойынша жеке айқындалады және 1- топтың негізгі құралының құны ішкі топтың құн баланысына теңестіріледі.

Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, шетелдік заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері филиалдар мен өкілдіктері арқылы жүзеге асыратын резидент еместер мынадай ставка бойынша әлеуметтік салық төлейді:

Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, шетелдік заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері филиалдар мен өкілдіктері арқылы жүзеге асыратын резидент еместер әкімшілік-басқарушы, инженер-техник қызметкерлердің шетелдік мамандары үшін мынадай ставка бойын­ша әлеуметтік салық төлейді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі шетелдік азаматтарды тартуға белгілейтін квота шегінде жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті орган берген шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсатқа сәйкес Қазақстан Республикасына тартылған, жұмыс беруші еңбек қызметін жүзеге асыру үшін жалдаған шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ:

шетелдік заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерінің бірінші басшылары;

Қазақстан Республикасының Үкіметімен ақшалай баламада елу миллион АҚШ долларынан жоғары инвестициялар сомасына келісім-шарттар жасасқан ұйымдардың бірінші басшылары және бас менеджерлері;

30

қызметтің басым түрлерінде инвестициялық қызметті жүзеге асыратын және ин­вестициялар жөніндегі уәкілетті органмен келісім-шарт жасасқан Қазақстан Республикасы заңды тұлғаларының бірінші басшылары;

қаржы ұйымдарының бірінші басшылары және бас менеджерлері болып істейтін шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар әкімшілік-басқару, инженер-тех­ник қызметкерлердің шетелдік мамандары болып табылады.

Жеке кәсіпкерлер, арнаулы салық режимін қолданатындарды қоспағанда, қызметтің жекелеген түрлері үшін арнаулы салық режимінен басқа, жеке нотариустар, адвокаттар өзі үшін үш айлық есептік көрсеткіш және әрбір қызметкер үшін екі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде әлеуметтік салық төлейді.

Тірек-қимыл мүшесі бұзылған, есту сөйлеу көру қабілетінен айрылған мүгедектер жұмыс істейтін мамандандырылған ұйымдар 6,5 процент ставка бойынша әлеуметтік салық төлейді.

31

ҚОРЫТЫНДЫ

Нарықты экономикалық елдерде салықтар мемлекеттік және мунициапалдық табыстарды қалыптастыруда басты роль атқарады да, экономиканы басқаруды ынталандыру құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдылық саясатты жүзеге асыруда белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де маңызды роль болып табылады.

Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай бүкіл өркениетті мемлекеттердегі салықтық реттеу несие-қаржылық реттеумен бірігіп әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерін тигізіп, мелеекттік экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ, салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдкті оған қоса реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элементтері болып келеді.

Бүгінгі күні барлық салық жүйесінің міндеті салық жинау жұмысын одан әрі жақсарту жетілдіру болып табылады. Салық органдары қазір осы шарларды өзгеде тиісті бақылаушы ұйыммен бірлесе отырып, жүзеге асыру үстінде.