Салық салу жүйесі

1.      Нарық қатынастарын ынталандыру. Атап айтқанда:

-кәсіпкерлікті белсенді қолдау

- жеке салық төлеушілерді алған кірістерін кәсіпкерлік қызметке жұмсауға ынталандыру                                      9

- салық салу байланысты заңды база шығрау

- кірістерді қос, 3 салық салудан қорғау мехенизімін құру

2. Салық салуда белгіленген жетістікке жету.

- аз қамтылғанда әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету

- табыс алынатын көздерге байланыссыз салық салудың біріңғай шешімін құру

- мемелекеттің ұлттық және аумақтық мүделерін есепке алу

- салық салу жүйесін құруда дүниежүзілік тәжірибиені шығармашылықпен қолдануға ұмтылыс.

Осындай мақастарға сәйкес Қазақстан Республикасының барша салық жүесінің және оны әлемдік стандартқа жақындатуға талпыныс жасалды.

ІІ–ші кезеңнің міндеттері: Салық ауыртаплығын төмендету, салықтар санын қысқарту, Қазақстан салық жүйесін әлемдік стандартқа жақындату.

Негізінен  осы  талаптарға  1995 жылғы  24 сәуірде  қабылданған  Қазақстан  Президентінің  заң күші бар «бюджетке төленетін салықтар және өзге де міндетті төлемдер туралы»  Жарлығы жауап берді. Осы заңдылық актісі қолданысқа 1995 жылдың 1 шілдесінен  бастап енгізілді. Оны әзірлеуге  халықаралық ұйымдардың өкілдері мен сарапшылары қатысты: Халықаралық валюта қорынан, халықаралық  салық бағдарламасынан, экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымынан, Гуверов институтынан, Стэнфорт Университетінен, АҚШ-тың Гарвард Университетінен.

              Қазақстанның жаңа салық заңына сәйкес біртұтас мемлекеттің ерекшелігі есепке алына отырып, салықтар мен алымдардың 11 түрі қолданылатын болды:

Жалпы мемелекеттік:

Жергілікті салықтар мен алымдар:

1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап жалпы мемелекеттік салықтар мен алымдардың  құрамына жол салығы, әлеуметтік салық, әлеуметтік қамтамасыз ету алымы және автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағына кіргені үшін алынатын алым қосылды. Бұрын

10

бұл төлемдер бюджеттен тыс  қорлардың көзі болды;  кейде жол салығы және әлеуметтік  қамтамасыз ету алымы күшін жойды.

              Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі заңына сәйкес Қазақстан Президентінің заң күші бар « бюджетке төленетін салықтар және өзге де  міндетті төлемдер туралы» жарлығы  заң мәртебесіне ие болды.

ІІІ  кезеңнің негізгі міндетке бюджетке, қазыналық органдаға және салық төлеушілрге қатысы бар мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастардың құқықтық аспектілерін күшейту болып табылды. Жалпы алғанда 1995 ж құрылған салық құрылымы жеткілікті оңтайлы. Осы уақытта негізгі салықтардың, алымдардың және өзге де міндетті төлемдердің 17 түрі болса, оларды жетілдіріп оңтайландыру қажет. Осыдан келіп салық заңдылығын реформалау қажеттігі туады. 2002 жылдың 7 қаңтарынан бастап 2001 жылы 12 маусымда қабылданған «Бюджетке төленетін салықтар және өзгеде міндетті төлемдер туралы» Қазақстан республикасының Кодексі (Салық Кодексі) қолданысында енгізілді.

                            Жаңа салық Кодексінің құрылымы үлкен үш бөлімнен тұрады:

1.      Жалпы; 2.  Айрықша (Ерекше); 3. Салық әкімшілігі

Жалпы бөлім – салық заңының «Конституциясы» іспетті. Онда салық заңдылығын құру принцптері анық анықталған. Кез-келген  өзгерістің бюджетті қабылдаған кезде  ғана заңдылыққа енгізілуіне мүмкіндік беретін, календарлық жылдың басында  қолданысқа енуін қадағалайтын қатаң  принцптер кіргізілген. Алайда бұл ағымдағы өзгерісті және нарық жағдайын ретеуші  кеден басшының акциздеріне, ставкаларына қатысты емес. Аталған принцпті ережелер  жалпы бөлімдегі салық  заңының негізі болып, келесі жылдарда олар елеулі өзгеріске ұшырмауға тиіс.

Айрықша бөлім туралы айтсақ, мемлекет тұрақтылықтың, әдістеме және салық салу базасы бөліміндегі салық заңдылығының сабақтастығын  жақтайтығының  атай кетен жөн.

11

Салық әкімшілігі бөлігінде процесуалдық мәселелер анықталады. Осы тауардағы барлық ережелермен талаптардың анық тұжырымдалғанын жөнінде айтылу қиындау, әлі де жетілу үстінде. 

Біздің қоғамның жекешелеген шаруашылық салаларын реттейтін азаматтық, кодекстің аспетілері, оның ерекше бөлімі, басқа да заттар таяудағы 2-3 жылда елеулі өзгерістерге төзе алмайды.

1.3 Қазақстан  Республикасының салық жүйесіндегі реформалардың мәні мен негізгі мақсаттары

Қазақстан Республикасындағы Президентінің заң күші бар “Жеке тұлғалардың кірістеріне салық салу туралы” “Заңды тұлғалардың пайдалары мен кірістеріне салынатын салықтар туралы” Жарлықтары қабылданды. Аталған заң актілері қабылданғаннан кейін негізгі екі салық түріне өзгеріс енгізілді. Табыс салығы жеке тұлғаларға жылдық кірісін анықтау негізінде салық салуға көшті.

Заңды тұлғаларға арналған бөлімде мына аспектілеріне өзгеріс енді: пайдаға салынатын салық ставкасын саралау күшін жойып, оның орнына екі ставка бекітілді: барлық заңды тұлғаларға банктер мен сақтандыру компаниялары үшін- 45 процент. Алғаш рет салық төлеушілер қатарына бюджеттік ұйымдар қосылып, олар кәсіпкерлік қызметтен түскен табыстарынан салық төлейтін болу жеңілдіктер ретке келтірілді (бұрын қабылданған 30-дың орнында 6 жеңілдік қалды). Қазақстан Республикасы салық жүйесінде 1994 жылы болған өзгерістерді саралағанда олардың қазыналық сипаттағы артықшылықтары жайында тұжырым жасауға итермелейді. Осыншама шешуші шараларға қарамастан жалпы ішкі өнімге түскен салықтың үлес салмағы 1993 жылғы 14,8 проценттен 1994 жылы 8,4 процентке төмендеді.

Қатаң салық саясаты “ Салық торы” аталатынға апарып соғып, салықтар

12

ставкасының жоғарлығына қарамастан олардан түскен түсім салық салу базасын қысқарту нәтижесінде төменднп кірістің болмауы кәсіпорынның  бір бөлігі жария емес бизнеске көшті. Салық салудан өз табысын жасырды.

Солар есепке алынып, Қазақстан Республикасындағы салық реформасының негізгі мақсаты ретінде келесі кезеңдерде мыналар ұсынылды:                                      

1.      Нарық қатынастарын ыңталандыру. Атап айтқанда:

-         кәсіпкерлікті белсенді қолдау;

-         жеке салық төлеушілерді алған кірістерін кәсіпкерлік қызметке жұмсауға ыңталандыру;

-         салық салуға байланысты заңды база шығару;

-         кірістерге қос, үш салық салудан қорғау механизмік құру.

2.      Салық салудан белгіленген жетістікке жету.

-         аз қамтылғанды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;

-         табыс алынатын көздерге байланыссыз салық салудың біріңғай шәкілік құру;

-         мемлекеттің ұлттық және аумақтық мүдделерлік есепке алу;

-         салық салу жүйесін құруда дүниежүзілік тәжірбиені шығармашылықпен қолдануға ұмтылыс.

Осындай мақсаттарға сәйкес Қазақстан Республикасының барша салық жүйесін өзгертуге және оны әлемдік стандартқа жақындатуға талпыныс жасалды.

Жаңа салық Кодексінің құрылымы үлкен үш бөліктен тұрады:

        1.Жалпы;

   2.Айрықша;

   3.Салық әкімшілігі;

        Жалпы бөлім - салық заңының “конституциясы” істепті. Онда салық заңдылығын құру принциптері анық анықталған. Кез-келген өзгерістің бюджетті қабылдаған кезде ғана заңдылыққа енгізілуіне мүмкіндік беретін.

13

Календарлық жылдың басында қолданысқа енуін қадағалайтын қатаң принциптер кіргізілген. Алайда, бұл ағымдағы өзгерісті және нарық жағдайын реттеуші кеден бажының акциздеріне, ставкаларына қатысты емес.

Аталған принципті ережелер жалпы бөлімдегі салық заңының негізгі болып, келесі жылдары олар елеулі өзгеріске ұшырауға тиіс.

Айрықша бөлім туралы айтсақ, мемлекет тұрақтылықтың, әдістеме және салық салу базасы бөліміндегі салық заңдылығының сабақтастығын жақтайтынын атап кеткен жөн.

Салық әкімшілігі бөлімінде процессуалдық мәселелер анықталады. Осы тараудағы барлық ережелер мен талаптардың тұжырымдалғаны жөнінде айту қиын әлі де жетілу үстінде. Біздің қоғамның шаруашылық салаларын реттейтін Азаматтық Кодекстің аспкетілері, оның ерекше бөлімі, басқа да заңдар таяудағы 2-3 жылда елеулі өзгерістерге төзе алмайды.

Қазақстан  Республикасының  заң  актісіне  сәйкес  тіркелуге  тиіс  жеке  тұлғалар  алым  төлеушілер  болып  табылады. Алым  сомасы  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  белгілеген  ставкалар  бойынша  есептеледі  және  тіркеуші  органға  тиісті  құжаттарды  бергенге  дейін  төленеді. Бұл  орайда  алым  сомасы  тиісті  тіркеу  органы  берген, тіркеу  іс-әрекетіттерін  жасауға  арналған  құжаттарды  аталған  тұлғаның  табыс  етпегенін  растайтын  құжатты  төлеуші  табыс  еткеннен  кейін  қайтарылады.       

Жылжымайтын  мүлікке  және  онымен  жасалатын мәліметтерге  құқықтарды  мемлекеттік  тіркені  үшін  алым. Жылжымайтын  мүлікке  және  онымен  жасалатын  мәліметтерге  құқықтарды  мемлекеттік  тіркегені  үшін  алым:

- жылжымайтын  мүлікке  және  онымен  жасалатын  мәмілелерге  құқықтарды;

- мемлекеттік тіркеу  кезінде, сондй-ақ  мемлекеттік тіркеуді куәландыратын  құжаттың  дубликатын  алған  кезде  алынады. Тіркеуді  Қазақстан  Республикасының  заң  актісіне  белгіленген  тәртіппен  және  жағдайларды  уәкілетті  орган жүзеге  асырады.

14

Қазақстан  Республикасының  заң  актісіне  сәйкес  тіркелуге  тиіс, жылжымайтын  мүлікпен  іс-қимылды  жүзеге  асыратын  жеке  және  заңды  тұлғалар  алым  төлеушілер  болып  табылады.

Алым  сомасы  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  белгілеген  ставкалар  бойынша  есептеледі  және  тіркеуші  органға  тиісті  құжаттарды  бергенге  дейін  төленеді. Алым  сомасы тіркеу  жүзеге  асырылған  жер  бойынша  бюджетке  енгізіледі. Алымды  төлеген  тұлғалар  тіркеуші  органға  тиісті  құжаттарды  бергенге  дейін  тіркеу  жасаудан  бас  тартқан  жағдайларды  қоспағанда, төленген  алым  сомасы  қайтарылмайды.

Бұл  орайда  алым  сомасы  тиісті  тіркеу  органы  берген, тіркеу  іс- әрекеттерін  жасауға  арналған  құжаттарды  аталған  тұлғаның  табыс  етпегенін  растайтын  құжатты  төлеуші  табыс  еткеннен  кейін  қайтарылады.

Жылжымайтын  мүлік  кепілін  мемлекеттік  тіркегені  үшін  алым. Жылжымалы  мүлік  кепілін мемлекеттік  тіркегені  үшін  алым  жылжымалы  мүлік  кепілін  мемлекеттік  тіркеу кезінде, сондай-ақ  мемлекеттік  тіркеуді  куәландыратын  құжаттың  дубликатын  алған  кезде  алынады. Тіркеуді  Қазақстан  Рспубликасының  заң  актісінде  белгіленген  тәртіппен  және  жағдайларда  уәкілетті  орган  жүзеге  асырады.

15

2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ РЕФОРМАЛАРЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІН ТАЛДАУ

2.1 Мемлекеттің салық саясатын жүргізудегі салықтық реформаның ролін талдау

Қазақстан Республикасының салық түрлері мен құрлымына,реттелуіне келетін болсақ:

Жанама салықтар - бағаға немесе тарафке үстеае түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес.Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді.Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.

              Жанама салықтардың ішінде кң маңыздысы-1992 жылғы енгізілген қосылған құнға салынған құн салықтар - ҚҚС болып табылады.Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салық төлеуді сатып алушыға аударады.Салық салу обьектісі материалды шағандарсыз өндірілген өнім  (амортизациясы бар таза өнімдер) болып саналатын қосалұы құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнама жұмсалған және басқа бір қатар шығындар қамтылуы мүмкін.

              Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оны салық салынатын обьектісі сатудан түскен ақша емес,тек салық салынатын айналыммен салық салынатын импорттар қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС дүние жүзінің 40-асиам елдерінде соның ішінде Еуропа эконмиклық одағының 17 елінде пайдаланылады.Бұл салықтың артықшылығы мынада:

1) Ол жаңа құн жасалынған орын байынша салыұ төлеушілердің үлкен тобынан алынады;

2) Төлеушілер үшін есептеудің салыстармалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді;

16

3) Бағалардың өзгеруіне инфляция деңгейіне қарамастан мемлеке тбюджетінің кірісінің қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді.ҚҚС қазіргі кезде ҚР-ң бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып саналады.

Акциздер - бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық.Акциздерді айрықшалық ерекшеліктеріне қарай монополды түрде жоғары бағаларымен тұрақты сұранымы олатын тауарлар өндіріші төлейді.

Салық  салынатын  айналым  мен  салық  салынатын  импорт  мөлшерін  анықтау

Егер  трансферттік  бағаларды  қолдану  кезіндегі  мемлекеттік  бақылау  мәселелері  бойынша  Қазақстан  Республикасының  заңдарында  өзгеше  көзделмесе, салық  салатын  айналым  мөлшері, оған  қосылған  құн  салығын  енгізбей, мәміле  жасаған  тараптар  қолданатын  бағалар  мен  тарифтерді  негізге  ала  отырып, өткізілетін  тауарлар  құны  негізінде  анықталады.