Нарықтық экономика және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін

1.1-ші формуладан бәсекелік қабілетті арттырудың негізгі бағыттары шығады. Бұл бағыттарды үш топқа бөлуге болады:

техникалық, экономикалық және ұйымдастыру.

Техникалық бағыт ең алдымен өнімді дайындау технологиясын, дәмін, иісін, сіңімділігін және т.б.-ны жетілдірумен байланысты.

Экономикалық бағыт бағалық саясатпен тікелей байланысты.

Мұнда мәселе бағаның төмендеуіне әкелетін бағалық бәсеке жайлы болады. Фирмалар кейде нарықта қалу үшін ғана бағаны тауардың өзіндік құнынан төмендетеді де шығынға ұшырайды. Бұл одан да көп шығын болдырмай және уақыт жеңуге жол беретін соңғы шара. Уақытты ұту өндірісті қайта құруға, жаңа технология енгізуге және шығындарды қысқартуға жорл береді.

Нақты өнімнің бәсекелік қабілет деңгейін арттыру үшін өндіруші:

-         сату бағасын төмендетеді;

-         өнімнің сапасын және тұтыну қасиеттерін арттырады;

-         тауардың сатылуын ұйымдастыру деңгейін жақсартады.

Бағаны белгілі деңгейге дейін төмендетуге болады. Өзара байланысты үрдістердің байланысы келесідей: бағаны төмендету- сату көлемін ұлғайту - өнімді көп мөлшерде шығару -өнімнің өзіндік құнын шартты тұрақты шығындар есебінен және озық технологияны пайдалану арқылы төмендету – пайданы көбейту.

Нарықта меңгеру мен нығаю саласында кәсіпорының болашақ табысы маркетингтік қызметті ұйымдастыру деңгейіне тәуелді, өйткені ол кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының қалыптасуына баға белгілеу саласындағы оның стратегиясына, дайын өнім өткізуді ынталандыруына, жаңа тауарларды дайындау мен меңгеруіне бағытталған басқару шішімінің сапасына әсер етеді.

Кәсіпорындағы жұмыстың сапасындағы бәсекелестік күресте кәсіпорынның табысқа тәуелділігі шет елдегі дамыған және жабылып қалған компаниялардың тәжірибесі дәлелдейді. Көптеген фирмалар өздерінің маркетингтік жол ұстануын айтқанымен, тәжірибеде қолданбайды. Олар маркетингтің формальды элементтерімен шектеліп қалады. «Шынайы маркетигті» қолданатын кәсіпорындар өндіре алатын өнімді емес, тұтынушыларға қажетті өнімді өндіруге қарай философиясын бағыттаумен ерекшеленеді. Өндірісті сатып алушының қажеттілігіне және керектігіне бағыталуы өнімнің тиімді дайындалуы мен бәсеке қабілеттілігін арттыруына жағдай жасайды.

Осылайша, маркетигтік жұмыс сапасын өнімнің бәсеке қабілеттілігі және формализмнен босанудың маркетигтік құаушысы деп атауға болады, маркетингтік қызметті ұйымдастыруда ең маңызды сәті болып жете білмеу табылады. Онымен біздің республикамызда азық-түліктік кәсіпорынға маркетигті енгізерде санасу қажет. Сонымен қатар, біздің кәсіпорындарды тұтынушымен басқаратын, оған қызмет көрсететін кәсіпорындарға айналдыру үшін бір жылдық емес күш қажет. Одан бөлек, әр кәсіпорынның өндірушілік, қаржылық мүмкіндігіне тәуелді шығаратын өнім түріне маркетингтің қазіргі концепциялық талдауы кәсіпорынның қызметін жетілдіруге сәйкес келетін келесі бағыттарды ерекшелуге болды:

      кәсіпорынның қызметіне әсер етуші, басқарылатын және басқарылмайтын факторларды зерттеуді түсіндіретін нарықты кешенді зерртеу;

      тұтынушылардың потенциалды сұранысы мен қанағаттандырылмаған қажеттіліктерді өтеу;

      өнімнің негізгі қозғалу мүмкіндігі ретінде жарнамалық қызметті ұйымдастыру, жарнама құраушысы түрінде азық-түлік өнімдері үшін қораптар мен ораманың жаңашыл түрлерін қолдану;

      азық-түлік өнімдерін өткізудің оптималды әдістері мен нысандарын таңдау;

      өнім ассортимнтін басқару, өндірісті үйлестіру мен жоспарлау;

      баға саясатын жасау, оның тиімділігін тексеру және қажетті жағдайда жетілдіру;

      нарықтық жаңалық тауар өндіру, мысалы, ұлттық тағам өнімдері;

      материалды-техникалық қамтудың экономикалық тиімді ұйымдастырылуы мысалы "дәл уақытында" жабдықтау жүйесін пайдалану арқылы;

      кәсіпорындағы старатегиялық және жедел жоспарлауды ұйымдастыру;

      маркетинг бақылауын ұйымдастыру.

Кәсіпорындардың өндірістік-өткізу мүмкіндіктерінің талдауы да маркетингтік зерттеудің маңызды түрі болып табылады, оның бөлек құраушылары бұрын қолданған, бірақ кешенді тәсілі болған жоқ, себебі өндірістің қызмет өнім сапасына тәуелсіз мемлекетпен кепілдендірілгендіктен, өнімді өткізуді ескермеді. Нарықтық экономика жағдайында, кәсіпорындардың  маркетингтік қызметі нарық талаптарын зерттеп, оларды кәсіпорындардың нақты мүмкіндіктерімен сәйкестендіруі және негізделген өндірістік бағдарламаны және нарықтағы кәсіпорын стратегиясын жасап шығару қажет.

Жоғарыда жүргізілген зерттеулер, маркетингтік қызметтермен нарықтық  даму болжамын, кәсіпорынның нарықтағы мінез-құлық стратегиясы мен ұстанымын, оның тауарлық, бағалық, өткізу және коммуникациялық саясатын біріктіретін кәсіпорындардың өндірістік-өткізу қызметінің ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді және орта мерзімді жоспарын жасаудың негізі болып табылады.

Осылайша, нарықтық экономикаға көшу, кәсіпорындардың жаңаша жұмыс істеу қажеттілігін, экономикалық мінез-құлықтың жаңа түрін игеруді, өндіру-өткізу қызметін нақты нарық жағдайына және тұтынушылар сұранысына бейімдеуді, бәсекелестермен жарысу арқылы жүргізуді талап етеді, бәсекелесті күрестегі табыс маркетинг концепциясын қолдануды қамтамасыз етуі мүмкін, ол туралы шетелдік тәжірибенің оң әсері куаландырады. Енгізуге қатысты, отандық тамақ кәсіпорындарындағы маркетинг, бүгінгі күні инвестицияға ие, кейбіреулерді қоспағанда, дайындық кезеңінде болып отыр.

Өнімдердің бәсеке қабілеттілігі оны шығарушы кәсіпорындарға да, мемлекетке де тиімді, осы тұрғыдан, оған қол жеткізудің экономикалық негіздері мемлекет деңгейінде де, кәсіпорын деңгейінде де құрылуы керек. Мемлекет деңгейіндегі мұндай экономикалық механизмнің қызметі ең біріншіден, қаржы-несие және салық саясатында тәуелді. Қаржы-несие тетіктерін пайдалану, біздің ойымызша келесі бағыттар бойынша жүзеге асырылуы мүмкін:

      азық-түлік өнімдерін өндіруді дамытуға несие ұсынысы;

      несиенің жаңа нысандарының дамуы.

Жаңашыл кезеңде үлкен мәнге тауар өндірушілер арасындағы бәсекенің дамуына жәрдемдесетін азық-түлік өндіру бойынша ұйымдастырушылық құрылымдарды қолдау бойынша қаржылық және несие тетіктері ие. Жаңаларын құру және әрекет етуші шағын кәсіпорындарды дамыту бойынша қаржыландыру іс-шараларын жекешелендіру құралдары есебінен, шаруашылық етуші субъектілерін тіркеуден, осы үшін салықтан босатылатын екінші деңгейлі банктерден несиеден республикалық және аймақтық мақсаттық қорларды құру қажет.

Қазақстанда экономиканы одан әрі дамыту еліміздің                әлеуметтік-экономикалық, саяси өркендеуінің басты басымдылығы болып қалуда, ал экономикалық өсудің максималды жоғары қарқынына  жету - міндеті болып отырғаны белгілі. Осы орайда, мемлекеттің тарапынан экономиканы максималды либерализациялау және инфрақұрылымды құру жөніндегі оңтайлы істерді белсенді түрде жүзеге асыру көзделген. Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың  "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін"  атты Қазақстан халқына жолдауында ұлттық экономикамыздың дамуының төмендегідей жолдары ерекше атап өтіледі:

      Экономиканы әрі қарай либерализациялау және бәсекені жүйелі жалғастыру және бюрократиясыздандыру арқылы дамыту;

      Қазақстан экономикасының айқындылығын күшейту;

      Индустриялы – иновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру;

      Ауылды дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру;

      Иинфрақұрылымды дамыту.

Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау нәтижелері мен өнім жайлы сараптама қортынды шығару және нарықтық мәселелерді шешу үшін, өнімнің бәсекелік қабілетін оңтайлы түрде арттыру жолдарын таңдау қажеттігі туындайды.

Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау нәтижесінде келесі шешімдер қабылдануы мүмкін:

      қолданылатын шикізат пен материалдардың құрамы мен құрылымын өзгерту,

      өнімді жобалау тәртібін өзгерту,

      өнімді дайындау технологиясы сапасын бақылау, өнімді сақтау әдістерін және тасымалдау жүйесін өзгерту,

      қажетті жағдайда өнімді өткізу тәртібін өзгерту,

      өнімді әзірлеуге, өндіруге және өткізуге қажет инвестиция тарту және оның ұтымдылығын анықтау,

      жабдықтаушыларды ынталандыру жүйесін өзгерту,

      импорт құрылымын және импортталатын өнім түрлерін өзгерту.

Компанияның қазіргі уақыттағы және келешектегі мақсаттары.

Компанияның қазіргі уақыттағы және келешектегі мақсаттары-тұрғындар үшін жоғары сапалы тауарлар өндірісін үнемі дамытып отыру және Қазақстан нарығын отандық өніммен толықтыру. Шваб шұжықтары ЖШС өзінің мақсаты ретінде өндірілетін өнімнің мамандануын тереңдете отырып меңгерілген нарықты кеңейтуді таңдап отыр. Өндірістің бағдарлама шұжық өндірісінің көлемін қазіргі кездегі орташа айлық 50 тоннадан 2007 жылға қарай 75 тоннаға жеткізуді қарастырып отыр. Бұл жоба бойынша қойылған мақсаттарға жету өндірілетін өнім сапасын өсіруге, еңбек өнімділігі мен тартылған ет сапасын жақсартуға жол ашатын технологиялық жетілген, өнімділігі жоғары құрылғыларды сатып алу арқылы шешіледі.

Елбасы кезекті Жолдауында Қазақстанның таяу жылдары әлемнің ең дамыған елу елінің қатарына міндетті түрде енуін мақсат етіп қойды. Әрине, мұндай талап қою әбден негізді. Әлемдік экономикалық форумның деректеріне сүйенсек, Қазақстан бәсекелестік индексінің өсуі жағынан рейтинг бойынша ТМД мемлекеттерін соңына қалдырып, көш бастап 61-ші орында тұр.

Кейінгі кезде мемлекеттік ірі кәсіпорындарымыз шетелдік фирмаларға басқаруға беру үрдісі күшейіп кетті..... Мұны үкіметіміз де қолдап отыр. Үкіметтің уәжі – пайда таппайтын, масыл кәсіпорындардың бізге еш қажеті жоқ. Сонда қалай, талай жыл жұмыс істеп, өнім беріп келе жатқан өндіріс орындары бір күннің ішінде тоқырап, пайдасыз, табыссыз болғаны ма? Үкімет бұрын қайда қараған? Ендігі босаған жұмысшылар жұмыссыздар санатына қосылғанда не ұтамыз? Кәсіпорындарды шетелдіктерге басқаруға 3 жылға, 5 жылға бердік делік. Олар өндіріс ошақтарымызды түбегейлі иемденіп кетпей ме? Біздің жұмысшыларымыз бен мамандарымызды ? Міне, бұл төңіректе сан қилы сауалдар туатыны даусыз. Онсыз да көтерем қойдай тұралаған экономикамыз осындай демеушілікпен (әлде кенеушілікпен бе?) құлдырап кетуі кәдік қой. Мәселені, жан-жақты, жақсы мен жаман, ұтымды мен ұтымсыз жақтарын безбендеп, саралаған жөн. Басқаруға беру дегеніміз жекешелендіру алдындағы дайындық, дейді экономистер. Ол – санациясының, яғни банкротқа ұшыратпаудың, одан әрі қарай оны экономикалық сауықтырудың бір түрі. Бұл арқылы кәсіпорынның шынайы нарықтық бағасын анықтауға болады екен.

Алайда, талдама жасай келе көзіміз жеткені: бүгінгі күні инфляцияны ескергендегі негізгі қорларды қайта бағалау мәселелерін кешігіп шешуге байланысты бірде бір кәсіпорынның тіпті амортизациялық қорының жоқтығы, былайша айтқанда, тозған негізгі қорларды еш толтыра алмайтын қабілетсіздігі.

Қазақстанда біраз ақша көлеңкелі айналымда жүр. Сарапшылардың айтуы бойынша, ІЖӨ-дегі көлеңкелі экономиканың үлесі шамамен 25-30 прцент. Заңсыз табыс кесірінен айтарлықтай қаржы бюджетке түспей отыр. Осыдан барып, көлеңкелі экономикадан мемлекет зардап шегеді. Жолдауда Елбасы осы мәселені де реттеуді міндеттеді.   

Ауыл шаруашылығында шаруашылық жүргізудің экономикалық тетіктерінің негізгі элементтерін қарастырған кезде, олардың өндірістік қатынастар жүйесі мен өндіргіш күштердің өзара байланысын қамтамасыз ететіндігіне баса көңіл аударылуы қажет. Өндірістік қатынастар жүйесі арқылы ғана экономикалық заңдар талабы іске асады. Өндірістік қатынастардағы қарапайым байланыстардың сызықтық емес тәуелділікке айналу прцесін негізге ала отырып, меншік түрлерінің даму тарихын қарастырып өткен жөн.

Қазіргі қоғамның нарықтық жүйемен даму кезінде меншікке байланысты қатынастар ең бір күрделі, іргелі, негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Нақ осы қатынастар агроөнеркәсіп кешені мен оның буындарының қазіргі кезеңдегі дамуы мен қызмет етуінде басты орын алып отыр. Меншік түрі атқаратын қызметі мен мәні бойынша экономиканың даму қарқынын не жеделдетеді, не байаулатады.

Экономиканың дамуы әлеуметтік экономикалық қатынастардың тұрақтылығын, конъюнктуралық ауытқуларға төзімділігін қамтамасыз ететін негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Бұған барлық меншік нысандарының қызмет етуі арқылы ғана жетуге болады. Дегенменен, тек меншік пен шаруашылық жүргізудің нысанының монополиясы арқылы экономиканың тиімділігін қамтамасыз ету мүмкін емес. Қаншама тиімді болмасын, жеке бір меншік нысанын бөліп алып, оны дамытуға бар күш-жігерін салу қате, бұдан гөрі түрлі меншік нысандарына негізделген кәсіпкерлік қызмет түрлерінің біртұтас өміршең, икемді секторын қалыптастырып, дамыту маңыздырақ.

Ұжымдық түрдегі кәсіпкерлік қызмет экономикалық жағынан өндірістің тұрақты дамуын қамтамасыз етеді. Мұнда, жұмыскерлер саны технологиялық қажеттіліктермен анықталып, еңбекті алмастыру мүмкіндігін алады.

Көп салалы экономика жағдайында жергілікті агроөнеркәсіп кешенін дамытудағы ұйымдадастыру – экономикалық тетіктерін басқару аспектілері толық жетілмен болды.

Ауылдық жерлердегі барлық ұйымдастырушылық-құқықтық шаруашылық түрлерінің дамуына әсер ететін негізгі фактор, сала аралық қатынастарды мемлекеттік реттеу тетігінің қалыптасу тиімділігі, ауыл шаруашылығындағы өндірушілер мен өнеркәсіптік қор өндіруші салалар арасындағы өнім айырбасының баламалығы, сонымен қатар инновациялық кәсіпкерлікті ынталандыру болып табылады.

Қазіргі жағдайда, ішкі ортаның тез өзгеру қарқынына байланысты "өткеннен келешекке" принципі негізінде шешім қабылдау, басқару шаралар мен қалыптасып қалған өндірістік–экономикалық жағдайлардың сәйкес келмеуіне әкелуі мүмкін, ал бұл мәселе өз кезегіндегі күрделі негативті нәтижелерге алып келуі мүмкін. Оперативті басқарудың концептуалды негізі болып "келешектен осы шаққа" принципі бойынша шешім қабылдау идеясы қызмет етеді, бұның методологиялық негізгі ретінде жүйелі талдау саналады. Бұл жерде эвристикалық әдістер қолданылады, бұл дегеніміз келешек жағдайлар сценарийін жасауды жетілдіру, эксперттік бағалауларды қолдану, сонымен бірге стохастикалық программалау және имитациялық моделдеу, түрлі мөлшердегі және типтегі ақпараттық жүйелерді де пайдалану.