Нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында салық салудың әлеуметтік салдары

Сондықтан, халықтың әл – ауқатын әлі де болса көтеру және демографиялық проблеманы дұрыс жолға қою үшін   салық ауыртпалығын оңтайландыру керек.

Жеке тұлғалардың табыс салығы бойынша 2007 жылы енгізілген бірыңғай 10% -дық салық мөлшерлемесінің төлем қабілеттілігі қағидасына аса сәйкес келмейді, 2008 жылдан бастап тәжірибеге жалпыға бірдей табыстың декларациялану мәселесінің көтерілетіндігін ескере отырып, салық мөлшерлемесін төмендету қажет.

Қазірге кездегі отандық экономикалық реформалардың ішіндегі маңызды міндет өндіріске салынатын инвестицияның өсімі, өндірістің тиімділігі, экономиканың әртараптануы. Сондықтан, экономиканың түрлі салаларындағы салық ауыртапалығын анықтау маңызды.

Салық ауыртпалығының деңгейін түрлі салада қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейінде қарастыратын болсақ, онда олардың табысындағы жалпы салықтардың үлесі жыл өткен сайын жоғарылағаны көрінеді (кесте 3).

Салықтық төлемдердің  құрылымын қарайтын болсақ, ол әрбір  кәсіпорында әртүрлі. Көбінесе ол, кәсіпорындардың  қаржылық – экономикалық жағдайына  байланысты. Бір ғана нәрсе ортақ, яғни, салықтардың басым бөлігін  ірі салықтар: корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, әлеуметтік салық береді.

Корпорациялық табыс  салығының кәсіпорындар төлеген  салықтардағы үлесі тау- кен өндірісінде 50-59 пайызға дейін құрайды, ал, өңдеу  өнеркәсібінде  соңғы екі жылда 37-41%  құраған. Ал, аталған салықтың ең төменгі үлесі ауыл шаруашылығы саласында – 2000 жылдан бастап 5% -дан 8% -ға дейін көтерілген, коммуналды және әлеуметтік қызмет саласында, қонақүй және мейрамхана, сауда, құрылыс саласында 10-15 пайызды құрайды. Көлік және байланыс, қаржылық қызмет, жылжымайтын мүліктермен операция жасау саласында 20-30% құрайды.

Ал, ең ірі салықтардың  бірі қосылған құнға салынатын салықтың салыстырмалы түрдегі жоғарғы үлесі (50-60%) қызмет көрсету, сауда мен құрылыс  саласында. Тау – кен өндірісінде соңғы жылдары 3 пайызға дейін, өңдеу өнеркәсібінде 15% -дан 10% -ға дейін төмендеген. Оған қосылған құн салығы бойынша салық мөлшерлемесінің 16% -дан 15%-ға дейін төмендеуі, салық салынатын айналымның ең төменгі мөлшерінің 12000-нан 15000 айлық есептік көрсеткішке дейін жоғарылауы сияқты оң өзгерістер өз септігін тигізді. Әлеуметтік салықтың үлесі салалар арасында 10-20%-ға дейін сараланады. Меншікке салынатын салықтардың үлесі барлық салада бір шамалас 1,5-3 пайызды құрайды.

Байқап отырғанымыздай, ауыл шаруашылығы саласында корпорациялық табыс салығының төмендеуіне салық заңнамасы негізінде оларға берілген жеңілдіктердің әсері бар екені байқалады, ал  өндіріс саласында табыс салығы ауыртпалығының жыл сайын өсіп отырғандығы қазіргі жағдайда түйінді мәселенің бірі деуге болады.

Экономикалық шекараның  импорттық тауарлар үшін ашылуы отандық  тауар өндірушілердің өндіріс көлемінің  біртіндеп төмендеп отыруына әкелді. Аталған үрдіске айтарлықтай  деңгейде сыртқы экономикалық жағдайлар  негіз болды: көптеген кәсіпорындардың тауарлары жаңа геосаясат жағдайында қажетсіз болып қалды, халықтың сұраныс қабілетінің өсуі инфляцияның жоғарылау қарқынымен сәйкес келмейді. Осы аталған себептер салдарынан кәсіпорын өндірістің дамуына ғана емес, сонымен бірге оның қалыпты жағдайда жұмыс жасауына экономикалық тұрғыдан негіз болмады. Егер, айтылғандарға қоса өнеркәсіптік кәсіпорындарға деген салық жүктемесін қосатын болсақ, онда мынандай жағымсыз әлеуметтік үрдістердің: өндірістік кәсіпорындардағы жұмысбастылық деңгейінің төмендеуі, кәсіпорындарда өндіріске салынатын күрделі шығындардың азаюы, жалдамалы жұмыскерлердің жалақысының төмендеуі, әлеуметтік шаралардың жүзеге асырылмауы сияқты келеңсіздікке (жұмысшылардың тұрғын үй жағдайы, әлеуметтік қамсыздандырылуы, материалдық көмектің жасалмауы және т.б.) алып келеді. Бірінші үрдіс нарықтық инфрақұрылымның  дамуымен реттеліп отырады: сауда, қызмет көрсету аясы, ал, екіншісі түрлі қаржылық құралдарды  (салық сияқты) тиімді пайдалану арқылы реттеледі. 

Сондықтан, экономикалық өсудің негізі болып табылатын өндірістік салада шаруашылық жүргізуші субъектлердің табысына салынатын салық мөлшерлемесін 25% -ға дейін төмендетуге негіз бар және одан келетін бюджеттік жетіспеушіліктің орнын еңбек шығынын (өндірістік кәсіпорындарға қарағанда) аз қажет ететін және табыстылығы жоғары қаржы саласы мен сауда саласында қызмет ететін кәсіпорындарға жоғарылату мәселесін қарастыру біздіңше ақылға қонымды және ол тәжірибемізде бар жағдай (1991жылы қабылданған «ҚР салық жүйесі туралы» заң күші бар Жарлықта сақтандыру ұйымдары мен екінші деңгейдегі банктердің пайдасына салынатын салық  мөлшерлемесі 45-55% болды ).

Салалар табысының өсуі мен бюджетке төленген салық сомасының  өсу деңгейін салыстыру арқылы  салық механизмінің әлеуметтік сипатын одан әрі нақтылай түсуге болады (сурет 6).

Сурет 6 –Экономика салаларындағы  өнімді сатудан түскен табыс пен  төленген салықтардың салыстырмалы түрдегі өсу серпіні, өткен жылға % -бен

Суреттегі мәліметтерден  экономиканың әр саласында қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдардың нақты түрде төлеген салықтарының аталған кәсіпорындардың тауарларды (қызмет, жұмыс) сатудан түскен табысына қарағанда өсу қарқынының жоғары екендігін байқауға болады. Бұл, шаруашылық жүргізуші субъектлер үшін салық жүйесінің жағымсыз әлеуметтік салдарларының белгісінің бар екендігін білдіреді.  Мұндай үрдіс 2005 жылы басқа жылдарға қарағанда анық байқалады. Оның себебі:  республикада нақты сектордың әлі де болса кешеу дамуы, көптеген кәсіпорындардың көлеңкелі экономикада қызмет етуі, отандық тауарларға деген сұраныстың аз және олардың бәсекелестік қабілетінің төмен болуы, айналыстағы кредиттік қаражаттардың үлесінің жоғары болуы мен инфляция деңгейінің өсіп отыруы, заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтың және импортталатын тауарлардың  бағасына қосылатын жанама салықтардың жоғары болуы.

Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдайтын болсақ, салық жүйесі мен әлеуметтік сала бір бірімен тығыз байланысты және қоғамның әлеуметтік проблемалары мемлекет тарапынан басқаруды талап етеді. Сондықтан, мемлекет салық жүйесі шегіндегі өз қолында тұрған  барлық ресурстарды, оның мүмкін болатын жағымды және жағымсыз салдарларын ескере отырып,  әкімшілікті (оның ішінде салық әкімшілігі) жан – жақты жетілдіре отырып қолданып бағуы тиіс. Осылардың бәрі кешенді түрде, үйлесімді қызмет еткенде салық жүйесінің тигізетін ықпалы, әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан ұтымды да жағымды болмақ.

ҚОРЫТЫНДЫ

Салық жүйесі жалпы халықтың әлеуметтік дамуына, білім беру мен  денсаулық сақтау мәселелерінің жетілуіне, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына  қолдау көрсетуі тиіс. Ал, жүргізілген зерттеулер бізге, осыларға қатысты тәжірибелік және теориялық жағынан мәні бар тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.

1. Салықтық қатынастар  тарихи және экономикалық тұрғыдан дамыған сайын оның әлеуметтік маңыздылығы артып,  түрлі қоғамдық проблемаларды шешу кезіндегі тигізетін әсері терең де ауқымды бола бастайды. Осыған орай салық және салық салу деген ұғымдарға әлеуметтік тұрғыдан мән-мағына беруге болады.

2. Салық салудың әлеуметтік салдарлары дегеніміз аталған процесстен қоғамның өмір сүру деңгейіне қатысты қандай да бір жағымды және жағымсыз әсерлердің туындауы. Ал, әлеуметтік процесске салық салудың әсері реттеу тетіктері: салық объектілері, салық мөлшерлемелері мен салық жеңілдіктері арқылы жүзеге асырылады.

3. Дамыған нарықтық  мемлекеттердің тәжірибесін талдау  бізге салық жүйесінің әлеуметтік  бейімділігін арттыруға мүмкіндік  әкелетін қағиданы бөліп қарастыруға  мүмкіндік береді, яғни салық салу саласындағы басымдықтар мемлекеттің макроэкономикалық концепцияларымен (либералды немесе әлеуметтік) анықталуы қажет. Әділетті салық жүйесінің негізгі қағидаларының бірі салық төлеушілер арасындағы теңдіктің сақталуы. Осыған байланысты, көбінесе табыс салығы қолданылады, өйткені кәсіпорыннан қарағанда жеке тұлғалар мен әлеуметтік топтар болжауға неғұрлым икемді болып келеді.

4. Республикадағы әлеуметтік  – экономикалық жағдайдың жалпы  сипатына тоқталып, талдау кезінде  пайда болған пікірлер төмендегідей: соңғы жылдары Республикада жалпы экономикалық өсу үрдісі пайда болған және ол, көбінесе табиғи ресурстар мен шикізат өндірісіне негізделген және сауда және қызмет көрсету саласына қарағанда ауыл шаруашылығы мен өндірістің жалпы ішкі өнімдегі үлесі төмендеген; республикадағы халықтың өмір сүру деңгейі жалпы жоғарылағанымен, аймақтар арасында және аймақ ішілік табыстар теңсіздігі әлі де болса айтарлықтай; әлеуметтік сферадағы (денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет және ғылым) қызмет ететін жеке тұлғалардың табысы төмен;

5. Жұмыстың маңызды тұстарының бірі әлеуметтік салаларға әсер ету тұрғысындағы республикадағы салық жүйесінің қазіргі жағдайы. Осы орайда, Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі салық жүйесінің әлеуметтік мәні мынада: мемлекет салық саясаты арқылы қоғамдық құндылықтарды сақтауға қадам жасап отыр:  пайдалылығы басым экономика салаларын дамыту, халықтың жалпы салық ауыртпалығын төмендетіп, жеке кәсіпкерлікті қолдау.

Сөйтіп, салық жүйесі бір жағынан салық ауыртпалығын төмендете отырып салық базасын  кеңейтуге икемделсе, екінші жағынан сол арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін ұлғайтуға бағытталған, дегенмен, зерттеу барысында шешімін таппаған мәселелер әлі де бар екендігі анықталды.

6.Салық жүйесінің әлеуметтік  салдарларын салмақтаудың негізгі  кезеңі болып, салық жүйесінің әлеуметтік проблемаларға ықпалының сандық мөлшері табылады. Бұл сұрақтың шешімін табу үшін, біздің тарапымыздан салық жүйесінің әлеуметтік салдарларын салмақтаудың тікелей және жанама критерийлері  ұсынылды.

Жанама критерийлердің мәні салық жүйесінің фискалды функциясымен түсіндіріледі, өйткені, өзінің негізгі міндетін жүзеге асыра алмайтын кез – келген жүйенің әлеуметтік тұрғыдан жағымды болуы екі талай. Сонымен бірге, жанама критерийлер кейбір әлеуметтік бағыттарын, оның ішінде, ден саулық сақтау, білім беру, халықты әлеуметтік қолдау шараларына бюджеттен бөлінетін  әлеуметтік шығыстардың мөлшері арқылы да сипатталады.

Салық жүйесінің әлеуметтік салдарларын нақты түрде анықтауға, оның тікелей критерийлерінің алатын орны маңызды. Оның мәні халықтың салық ауыртпалығы: бұл көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, салықтың әлеуметтік салдары да жағымсыз (түрлі әлеуметтік жағдайлардың, оның ішінде халықтың табысының төмендеуіне, бағаның өсуіне, жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауына, өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеледі). Салықтың жағымды тікелей әлеуметтік салдары салық ауыртпалығының төмендеп, халық табысының жоғарылауымен сипатталуы керек. 

7. Қолданыстағы салық жүйесінің әлеуметтік бейімділігінің қаншалықты екендігіне әлеуметтік салдарларды анықтаудың тікелей және жанама критерийлері арқылы баға беріліп, негізгі деген тұжырымдар жасалды.

Соңғы жылдардағы  кейбір салықтар бойынша салық мөлшерлемесінің  төмендеп, әлеуметтік сипаттағы жеңілдіктердің көбеюуіне және мемлекеттің әлеуметтік мәселелерді қолға ала бастауына байланысты жан басына шаққандағы әлеуметтік шығыстардың мөлшері жан басына шаққандағы төленген салықтың мөлшерінен (2004 жылдан бастап) жоғарылап отырған, яғни, бұл салық механизмінен туындайтын жанама салдарлардың оң бағыт алғандығын білдіреді.

Зерттеу нәтижесіне сәйкес, экономиканың бірқатар салаларымен төленетін салық сомасының өсу қарқыны жоғары, ал олардың сатудан түскен табысының өсу қарқыны салыстырмалы түрде төмен. Бұл, салық салудан туындайтын тіклей әлеуметтік жағымсыз салдарды білдіреді. Сондықтан, өндірістік саланың жоғары сапалы әрі бәсекелік қабілетті өнім өндіруі үшін мемлекет тарапынан көптеген, салық салу, несиелеу, инфроқұрылымдық және т.б. бағыттарға негізделген жұмыстар жасалуы қажет.

8. Салық жүйесінің  әлеуметтік салдарларын оңтайландыру барысында келесі ұсыныстарды атап көрсетуге болады:

• Қазақстандағы ең өзекті деген әлеуметтік мәселенің бірі демографиялық мәселе. Бүгінгі күнгі бұл бағыттағы қолданылатын салық жеңілдіктерінің мөлшері әлі де болса жеткіліксіз. Осыған орай, оның мөлшерін жеке табыс салығы және қосылған құнға салынатын салық бойынша арттыру керек: балалар жәрдемақысын ең төменгі күн – көріс деңгейіне дейін жеткізу;  балалар тұтынатын заттарды, оның ішінде киім – кешек, тамақ, ойыншықтарды  қосылған құн  салығынан босату және соның салдарынан салық жүйесінің фискалды функциясы зиян шекпес үшін, қоғамға қауіпті әлеуметтік ауыртпалық туғызуға жағдай жасайтын ойын автоматтарына акциз мөлшерлемесін жоғарылату керек. Бюджеттің кіріс көзінің осы жеңілдіктер бойынша орнын толтыру үшін, өзіндік табыс табатын (салық салудан тыс қосымша табысы бар, мысалға төлем көзінен салық салынбайтын табыстары бойынша) жеке тұлғалар табысын бақылау мүмкіндігін жоғарылату қажет.
• Жеке табыс салығын тұрғын үй мәселесін шешуге қолдану, ипотекалық кредит сыйақысы бойынша шегерімді тек қана тұрғын үй құрылыс жинақ банкісі бойынша ғана жасап қоймай, сонымен бірге,  басқа да екінші деңгейдегі банк кредитіне  де қатысты жасау керек. 
• Жалпы  отандық, әсіресе өнеркәсіп өндірісімен айналысатын шаруашылық субъектілерінің табыс салығы бойынша салық ауыртпалығын мөлшерлемені 30%-тен 25% төмендету арқылы жүзеге асыру, оның есесіне қаржылық қызмет көрсетумен айналысатын заңды тұлғаларға салық мөлшерлемесін 35%-ға көтеру керек, ол, жалпы халықтың салық ауыртпалығының төмендеуіне және айналымдағы несиелік қаражаттың азаюына, инфляция деңгейінің төмендеуіне мүмкіндік береді.
• Шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз жұмысшыларының әлеуметтік жағдайын көтеруіне ықпал етудің бірден – бір әдісі салықтық реттеу. Қазіргі кездегі қолданыстағы салық заңнамасында әлеуметтік мәселеге қатысты салық салынатын табысты түзету бойынша (оның 3% шегінде ғана) баптар бар, дегенмен оның тиімділігі шамалы, сондықтан, өз жұмыскерлеріне әлеуметтік жағынан қолдау көрсеткен кәсіпорындардың табыс салығынан сол шығынның мөлшерін алып тастау немесе салық несиесін беруді қарастыру қажет.
• Жеке табыс салығы бойынша салық мөлшерлемесінің жалпыға бірдей 10 пайызға келтірілуі оның «табыстарды теңестіру» рөлін төмендетіп, табыс салығына қатысты әділеттілік қағидасының бұзылуына жол береді,  зерттеулер көрсеткендей халықтың табысы ондай салық сомасын беретін деңгейге жеткен жоқ, осыған орай, мөлшерлемені 10% -дан 8% -ға төмендету керек.
• Басқа дамыған елдерде «орта топ» өкілдері саналатын ғылым, білім беру мен денсаулық сақтау саласында және салық қызметі органы сияқты мемлекеттік мекеменің қызметкерлерінің еңбекақысын көтеру арқылы, олардың тиімді түрде  қызмет етуіне материалдық және моралдық жағдай жасау керек.