Нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында салық салудың әлеуметтік салдары

Егер салықтардың қажеттілігі  мемлекеттің саяси, экономикалық, қала берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен бірге, берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға ретінде көрініп отыр. Сондықтан,  салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және нарық субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше,  мынандай анықтама беруге болады: «салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар міндетті түрде төлейтін,  қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына қажетті қаражат көзі».  

Ал, «салық салу» ұғымына  келетін болсақ, көптеген отандық  және шет мемлекеттік экономикалық ғылымдарды оқып-біліп, салыстырмалы түрде  талдай келе, салық салуға қатысты  өзіндік анықтама беруді дұрыс деп  таптық, оған себеп:

• көптеген экономистермен «салық салу» ұғымына анықтама берілген кезде, ол салық сомасын өндіріп алу процессі ретінде қарастырылады;
• салық салу тек қана салық міндеттемесімен және құқықтық мәжбүрлеумен ғана байланысты қаржылық қатынастарды білдіреді;
• салық бөлу функциясын атқара отырып, қаржы жүйесінің барлық буынында маңызды рөл атқарады, сондықтан оны кең мағынада қарастыру қажет;
• қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін (әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі  салықтық түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.

Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, біздіңше,  «салық салу  дегеніміз – нарық субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде бекітілген салықтарды төлеу бойынша конституциялық міндеттерді орындау кезінде туындайтын әлеуметтік қатынастар жиынтығы».

Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші  субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе керісінше теріс әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық жүйесін үнемі жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып табылады. Салық жүйесінің көмегімен мемлекет субъектлерге шаруашылық жүргізудің және қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды жағдайын жасауы немесе оны тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, салық салу процессінен түрлі жағымды немесе жағымсыз, оң немесе теріс салдарлардың туындайтыныдығын байқауға болады.

Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына  салынатын салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама салықтардың «кері әлеуметтік салдары» басым болып келеді, өйткені, кәсіпорындардан гөрі кез келген адам қалай да өздерінің табыстарын әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,  шын мәнінде негізгі мүшесі қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып келетін отбасынан алынады, олардың  материалдық және әлеуметтік жағдайына әсер етеді. Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:

 

 

 

 

          

       

 

 

                                                 

 

                                           

 

 

 

Сурет 1 - Салық жүйесінің отбасының әлеуметтік жағдайына

 әсер ету механизмі

Ескерту - Автормен құрастырылды.

Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайына  екі жақты әсері бар: жағымды  және жағымсыз.

Жағымды жағы сол, заңды  және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен бюджеттік емес қорларға  жинақталып,  олар қайта бөлініп, көп бөлігі тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар, балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер көрсетіледі.

Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға деген қызығушылығының төмендеуіне әкеледі, соңғысы, барлық коммерциялық ұйымдар мен кәсіпорындар еңбек ақы қорынан салық төлейді, соның салдарынан олардың өз жұмысшыларына төлейтін еңбек ақысын қажет мөлшерде төлеу мүмкіндігі азаяды.

Егер, салық жүйесі жеткілікті түрде жетілдірілген болса, онда кәсіпорынның қызмет етуіне дұрыс мүмкіндік жасалады. Салықтың мұндай қызметін ынталандырушы, сондай-ақ, ұдайы өндірістік мақсаттағы функция деп атауға болады. Фискалды артықшылығы бар салық саясаты арқылы  бюджеттік ресурстар өндірістік емес саланы дамытуға, ғылыми, мәдени және басқа қоғамдық-әлеуметтік аяның қажеттіліктерін қанағаттандыруға жұмсалады. Нарықтық экономика жағдайында мемлекет шаруашылық және әлеуметтік салалардағы әкімшілік қызметімен айналыспайды. Бұл процесстерді басқару көбінесе реттеу функциясы арқылы жүзеге асырылады. Салық жүйесінің реттеуші функциясы коммерциялық ұйымдардың қызметінде маңызды рөл атқарады. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді, ол сәйкесінше орта топ өкілдерінің қалыптасуына  әкеледі, ұлттық экономиканың дамуына оң әсер береді (сурет 2).

 

                         

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                       

 

Сурет 2 - Салық жүйесінің  әлеуметтік және экономикалық процесске

тигізетін әсері

Жетілдірілген салық  жүйесі қызмет еткен кезде шаруашылық субъектілерінде инвестицияны қаржыландыратын қосымша қаржы көзі пайда болады.  Салық жүйесін жетілдіру бюджетке түсетін түсімнің көлемін салық ауыртпалығын жоғарылатпай-ақ көбейтуге бағытталуы қажет. Осы орайда соңғы жылдары мемлекет тарапынан көптеген шаралар қолға алынып келеді. Салық мөлшерлемелері жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, қосылған құнға салынатын және меншікке салынатын салықтар бойынша төмендетілген. 2006 жылы салық заңнамасына салық ауыртпалығын төмендетуге байланысты өзгертулер енгізілді, атап айтқанда ҚҚС бойынша салық мөлшерлемесі 15% -дан 14% төмендетілді, арнаулы салық режимі бойынша оңайлатылған декларация негізінде қызметін жүзеге асыратын заңды тұлғалардың табысына салық салу  3% дейін төмендетілді және т.б. 2008 жылдын бастап әлеуметтік салықтың мөлшерлемесі 30%-ға төмендейді. Бірақ, салық мөлшерлемесінің төмендеуі бюджеттің кіріс бөлігіне өзінің кері әсерін тигізе қойған жоқ.  2005 жылдың қорытындысы  басқа жылдармен салыстырғанда ерекше, яғни, салықтық түсімдердің өсу қарқыны  алдыңғы жылмен салыстырғанда 168% көтерілген. Ал, 2006 жылы сәйкесінше өткен кезеңнен 110% көтерілген.

Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жағдайға әсер ету  кезінде өз функцияларын қалай жүзеге асыратыны бюджеттің түсім жағынан  орындалуына тікелей байланысты. Осы орайда жекелеген салықтардың атқаратын рөлі ерекше  (кесте 1).

 

Кесте 1– 2000-2006 жылдар аралығындағы Мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық түсімдердің өсу серпіні

(млрд.тг)

Түсімнің түрлері	2000ж	2001ж	2002ж	2003ж	2004ж	2005ж	2006ж
Кірістер, оның ішінде	587,7	730,5	807,8	1004,5	1286,7	2098,5	2337,0
Салықтық түсімдер	524,0	635,7	750,7	947,2	1186,1	1998,3	2209,1
КТС	163,5	169,0	207,3	272,6	382,8	834,3	776,6
ЖТС	51,0	68,5	77,3	93,2	98,5	122,9	165,0
Әлеум.салық	99,0	124,2	133,8	157,6	167,9	197,3	236,5
ҚҚС	115,1	159,9	175,8	231,3	242,9	343,9	489,5
Акциздер	19,2	21,8	25,4	26,9	29,9	33,4	47,4
Мүлік салығы	14,7	20,9	24,4	27,1	31,5	37,2	48,3
Жер салығы	5,5	5,4	5,3	5,4	5,9	6,9	7,9
Көлік құралдары салығы	5,9	6,3	5,0	5,1	5,9	7,0	8,4
Табиғи ресурстарды пайд-ны үшін түсімдер	22,0	27,2	48,7	73,6	157,8	335,6	301,0
Халықаралық сауда және сыртқы опер-ға салық	18,4	25,9	38,6	42,4	50,3	62,2	109,8
Басқа да салықтар мен алымдар	8,6	5,4	3,2	3,4	4,9	4,7	6,0
Салыққа жатпайтын түсімдер	38,6	70,5	47,5	44,8	81,5	66,0	53,7
*ҚР ҚМ статистикалық бюллетені,  2000-2006. №12.

 

Бюджетке түсетін салықтық түсімдердің 60-70 пайызын корпорациялық  табыс салығы, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және  қосылған құн салығы құрайды.

Кестедегі мәліметтерден, аталған  салықтардың әлеуметтік салдарларының қай жағынан болса да басқа салықтарға қарағанда басым екендігін байқауға болады, ал, оны бағалау үшін салықтардың әлеуметтік салдарларын анықтаудың критерийлері қажет.

Жалпы, салықтан туындайтын салдарды анықтаудың, біздіңше, екі түрлі бағытын таңдауға мүмкіндік бар. Біріншісі, әлеуметтік салдарды сандық (тікелей) көрсеткіштер арқылы  анықтау, бұл көрсеткішті әлеуметтік салдарларға баға беруші және өлшеуші ретінде қарастыруға болады. Ал, екінші бағыт, әлеуметтік саланың басымдықтарына байланысты сапалық (жанама) көрсеткіш. Сөйтіп, салықтың әлеуметтік салдарларын тікелей және жанама түрлерге бөліп қарастырудағы біздің мақсатымыз қандай бағытты жетілдіргенде халықтың, ол арқылы жалпы халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға мүмкіндік туындайтындығын анықтау.

Ең алдымен жанама критерийлерге  тоқталамыз. Өйткені, салық жүйесінің  негізгі әлеуметтік-экономикалық мақсаты  фискалды саясаттың жүзеге асырылуы болып табылады. Аталған саясатты өз деңгейінде орындай алмайтын кез келген салық механизмінің мейлі әлеуметтік тұрғыдан, мейлі экономикалық тұрғыдан ұтымды деп саналуы неғайбыл.

Дегенмен, фискалды саясаттың жүзеге асырылу деңгейі жанама критерийлерге жатады, өйткені ол қаржылық ресурстардың мемлекеттік бюджетке жұмылдырылуы арқылы қайтадан бөлінуін және әлеуметтік бағыттарға жұмсалуын білдіреді. Аталған процесс: салық салынудан басталып – бюджет – қаржының (салықтық түсімдерден жиналған) әлеуметтік салаларға бөлінуімен аяқталады, яғни салық әлеуметтік процесстерге  бюджет арқылы жанама түрде әсер етеді.  Сондықтан, фискалды бағыт салық жүйесінің әлеуметтік салдарларын анықтаудың тікелей критерийлері бола алмайды. Мемлекеттің көзқарасы бойынша, салықтық түсімдердің өсуі салық жүйесінің тиімділігін көрсетеді. Бірақ, бұндай өсу басқа да түрлі объективті (ұлттық табыстың жоғарылауы, тұрғындар жағдайының жақсаруы) және субъективті (салық мөлшерлемелерінің жоғарылауы, салық базаларының кеңеюі сияқты) себептерге де байланысты болуы мүмкін.

 Салық салудың әлеуметтік  салдарларын анықтаудың тағы бір жолын қарастыруға болады. Өйткені, салық механизмінің әлеуметтік салдарларын мемлекеттік шығындар арқылы қарастыру, ол салықтардың фискалды саясаттың тетігі ретінде жиынтық сұраныс деңгейіне және сәйкесінше экономикалық өсу мен халықтың жұмысбастылығына, бір сөзбен айтқанда әлеуметтік салаларға қалай әсер ететіндігін көрсетеді. Сондықтан, салықтық – бюджеттік кірістер мен бюджеттен бөлінетін  әлеуметтік бағытталған шығыстардың мөлшері туралы талдаулар жасау артық емес.  Бюджеттен бөлінетін әлеуметтік  шығыстардың  жалпы бюжет шығысы мен жалпы ішкі өнімге шаққандағы үлесі салық салудың әлеуметтік мәселені шешудегі атқаратын рөлін  көрсете алады.

Әлеуметтік  бейімделген экономикаға қол  жеткізу үшін тұрғындардың өз деңгейінде білім алуына және олардан өнімділігі жоғары жұмыс күшін талап ету үшін аталған мақсатта бөлінетін бюджет шығысынан аянбау керек. Мұндай жағдай толық түрде қазіргі кездегі әлемдік даму үрдістерімен сәйкес келеді: жаһандануға ұмтылған әлем инновациялық, интеллектуалдық және рухани өсуге интенсивті түрде ұмтылып отыр. Қазіргі кезде Адам қоғамның экономикалық, әлеуметтік және гуманитарлық даму факторына айналды. Әлеуметтік міндеттердің  көлемін мемлекеттен түрлі әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған қаражаттың жан басына шаққандағы мөлшері ретінде анықтауға болады. Мұндай жағдайда, Q сандық мәнін мынандай формула арқылы көрсетейік:                                                                                                                    

                                                                                  

                                                                                                  (1)        

 

Мұндағы: Q - әлеуметтік мәселелерді  шешу үшін жан басына шаққандағы мемлекеттік  бюджеттен бөлінген қаражаттардың мөлшері.

Si- әлеуметтік міндеттерді  шешу үшін мемлекеттен бөлінген  қаражат мөлшері.

k-  мемлекеттегі шешілетін  жалпы әлеуметтік міндеттердің  саны.

N- мемлекеттегі тұрғындар  саны.

      

Аталған шара жоғарыда атап өткеніміздей, мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатындықтан оны салық салу салдарын анықтаудың негізгі көрсеткішіне жатқызу қиын. Фискалды функцияның орындалуымен бірге салық салудың әлеуметтік ықпалының қандай екенін тұрғындардың өмір сүру деңгейі арқылы жанама түрде сипаттайтын басқа сандық көрсеткіштерді атап өтуге болады. Баршаға белгілі салық жүйесі макроэкономикалық құралдардың бірі болып табылатындықтан соған қатысты басқа да құндық қатынастар, мысалға,  жалпы ішкі өнім, тұтыну қоры, тұрғындардың нақты табыстары, тұрғындардың жұмыссыздық деңгейі, жұмысшылар мен қызметкерлердің, оның ішінде әсіресе әлеуметтік салада қызмет етіп, бюджеттен қаржыландырылатын ұйым қызметкерлерінің орташа еңбек ақысының мөлшері (әлеуметтік ұйымдар және коммерциялық емес ұйымдар) және т.б. Аталған көрсеткіштердің жоғарылап немесе төмендеп отыруы  салықтық реттеу тетіктерінің тиімді жұмыс жасауына да байланысты. Сонымен бірге, қандай да бір салықтардың бюджеттегі үлес салмағы олардың бюджет кірісіндегі алатын орнын және  бюджеттік саясатты тұрақтандырудағы, сондай – ақ,  әлеуметтік мәселелерді шешудегі  атқаратын рөлін анықтап береді .