Нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында салық салудың әлеуметтік салдары

Ендігі кезекте, салық салудың  жоғарыда аталған тікелей салдарларын, яғни, салық сала отырып төлеушінің (әсіресе материалдық жағынан  аз қамтылған) әлеуметтік - экономикалық жағдайына тікелей әсер ету жағдайын  қарастырамыз.

Кез-келген салық жүйесінің шешуші түрдегі сапалық сипатын көрсетететін және оны әлеуметтік тұрғыдан бағалаудың ең маңызды көрсеткіштерінің бірі – оның ауыртпалығы, яғни қоғамның экономикалық және әлеуметтік өміріне салықтардың түсіретін қысымының мөлшері.

Қазіргі кезде ғылыми әдебитеттерде  салық ауыртпалығы бір неше түрге бөлініп қарастырылады: экономиканың (мемлекеттік тұрғыдан) салық ауыртпалығы, халықтың салық ауыртпалығы және жұмысшы мен кәсіпорындардың салық ауыртпалығы. Осылай бөлу арқылы қалыптасқан иерархияны ұстана отырып, салық ауыртпалығын екі аспектіде қарастыруға болады: макродеңгей, яғни салық салу ауыртпалығының тұтастай бір елге (экономикаға және тұтастай халыққа тигізетін әсерін қарастыратын болса), микродеңгей – аталған ауыртпалықтың әлеуметтік топтарды құрайтын жұмысшының және қандай да бір кәсіпорындардың көтеретін салық ауыртпалығын қарастырады.

Салық ауыртпалығын салық жүйесінің  сапалық көрсеткіші ретінде де  қарастыруға болады, өйткені, дұрыс жолға қойылған салық жүйесі мемлекеттің қажеттілігін қаржы ресурстарымен  қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен бірге,  салық төлеушілердің ынтасын төмендетпеуі, әлеуметтік жағдайын әлсіретпеуі керек және оларды шаруашылық жүргізудің тиімділігін арттырудың жолын іздестіріп отыруға міндеттеуі тиіс.

Заңды тұлға немесе жеке тұлға үшін макродеңгейдегі жалпы салық  ауыртпалығының  маңыздылығы шамалы, өйткені, бюджетке немесе бюджеттен  тыс қорларға төленетін салық  сомасы оның табысынан алынады, сондықтан салық ауыртпалығын сипаттайтын басқа көрсеткіш қажет.

Халықтың салық ауыртпалығын экономист - ғалымдар түрлі  жолдармен  анықтауды ұсынады. Атап айтсақ, тәжірибеде жиі кездесетін әдістердің бірі халықтың жан басына шаққандағы төлеген барлық салықтарының сомасының жан басына шаққандағы табысқа қатынасы. Оны, келесі формула арқылы  есептеуге болады.                                                 

 

                    

     немесе                                            (2)

 

мұндағы: K – халықтың салық ауыртпалығы;

S - жанама салықтарды қоса алғандағы  халықтың төлеген барлық салықтарының  сомасы;

T  - халықтың табысы.

N – халық саны.

 

Жұмысшының салық ауыртпалығы  табысқа салынатын салықтың экономикалық мөлшерлемесіне сәйкес келеді, өйткені жұмысшының табысынан тікелей төленетін негізгі салық - табыс салығы. Табысы әр түрлі тұлғалардың салық ауыртпалығын салыстыруға мүмкіндік береді.

Келесі кезекте кәсіпорындардың  салық ауыртпалығын қарастыратын болсақ, экономикалық әдебиеттерде кәсіпорындардағы салық ауыртпалығын анықтаудың түрлі жолдары кездеседі және бүгінге дейін оны анықтаудың бірыңғай көрсеткіші жоқ. Шаруашылық жүргізуші субъектлердің салық ауыртпалығына кешенді түрде баға беру, олардың экономикалық белсенділігіне салық ауыртпалығының қалай әсер ететіндігін анықтауға мүмкіндік береді. Ал, нақты бір кәсіпорынның салық ауыртпалығын анықтау әдісі макродеңгейдегі сияқты, салық төлеушінің төлеген салық сомасының оның табысына қатынасына тең.

Әлемдік тәжірибеде келтірілген көрсеткіштердің бір-бірінен айырмашылығы шаруашылық жүргізуші субъектлердің табысын әр түрлі анықталуы және олар төлейтін салықтардың саны да әр түрлі болуы, сондықтан, салық ауыртпалығын анықтау әдісінің өзіндік айырмашылығы бар.

Шаруашылық жүргізуші субъектлердің  салық ауыртпалығын анықтау әдістерінің  бірі төленген барлық салық сомасының  сатудан түскен табысқа қатынасы.

                                              

                                                        (3)

 

 мұндағы: K- кәсіпорындардың салық  ауыртпалығы;            

S – жеке табыс салығын қоспағандағы  төленген нақты салықтар сомасы;

Tс – кәсіпорынның негізгі  қызметінен, яғни тауарларды (қызмет, жұмыс) сатудан түскен табысы.

 

Аталған көрсеткіш негізінде сатудан алынатын түсімдегі салықтың үлесі анықталады. Аталған әдістің кемшілігі сол, сатудан түскен түсім барлық салықтардың төлем көзі болып табылмайды. Дегенмен, жалпы табыстағы салықтардың үлесін анықтауға мүмкіндік береді.

Бұдан басқа, төленген салықтардың таза пайдаға қатынасы, шаруашылық жүргізуші субъектлер төлеген салықтардың қосылған құнға қатынасы және кейбір жағдайда төленген салықтардың сомасын кәсіпорынның баланстық пайдасының мөлшерімен салыстырады. Мұндай әдісті қолданудың тиімсіздігі сонда, салықтарды төлеудің бір ғана көзі пайда болып табылмайды (мысалға, кәсіпорынның сатудан түскен түсімінен төленетін қосылған құнға салынатын салық пен акциз және т.б.).

Аталған салық ауыртпалығын есептеудің  қандай да бір әдісін қолдану кезінде, олардың ешқайсысының да таза күйінде шаруашылық жүргізуші субъектлердің салықтық ауыртпалығын нақты түрде көрсетпейтінін байқауға болады (әрқайсысының өзіне тән кемшіліктері бар). Бірақ, салық  салудың әлеуметтік салдарын анықтау үшін олардың табыстағы атқаратын рөлін көрсету біздің зерттеуіміз үшін жеткілікті. Ол, салық жүйесіне салық мөлшерлемелерін төмендету немесе жоғарылату, салық жеңілдіктерін белгілеу және т.б.с.с. өзгерістер енгізген кезде пайда болатын салдарлардың алдын алуға мүмкіндік береді және есептеудің ең қарапайым түрі. 

Қорытындылай келе, салық салудың әлеуметтік салдарларын анықтауға негіз болатын негізгі және жанама көрсеткіштерді анықтау арқылы аталған салдарларды анықтаудың сәйкесінше жанама және тікелей критерийлерін бөліп көрсетуге болады (3-сурет).

 

Сурет 3 - Салық салудың  әлеуметтік салдарларын анықтау  критерийлері

Ескерту - Автормен құрастырылды.

 

Тікелей – салық ауыртпалығының өсу деңгейі мен халықтың табысы немесе олардың тұрмыс деңгейінің өсу  қарқынының салыстырмалы көрсеткіші, яғни, халықтың табысының өсу қарқыны  салық ауыртпалығының өсу қарқынынан жоғары болса салық салу салдары  жағымды, керісінше болған жағдайда тиімсіз; жанама – бюджеттен бөлінетін әлеуметтік шығындардың өсу қарқыны мен халықтың салық ауыртпалығының салыстырмалы өсу деңгейі, сәйкесінше, әлеуметтік шығындардың өсу қарқыны салық ауыртпалығының өсуінен жоғары болса, салық салудың жанама салдары жағымды, ал, салық ауыртпалығының өсу қарқыны әлеуметтік шығындардың өсу қарқынынан басым болса, аталған салдарды жағымсыз деуге негіз бар: мұнда салық ауыртпалығы жоғарылап, ал, одан көретін халықтың пайдасы төмендейді.

Қазіргі кезде елімізде қолданылып отырған салық механизмнің әлеуметтік проблемаларды шешуге тигізетін ықпалын, сол арқылы оның әлеуметтік салдарларының қаншалықты екендігін  салыстырмалы түрде қарастыру арқылы  баға бере аламыз.

Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, экономиканың тиімділігіне табыстардың бөліну теңсіздігін төмендетуге және қоғамдағы әлеуметтік ымыраға жеткізетін адам капиталына және прогрессивті әлеуметтік шаралар жүйесіне мемлекет тарапынан аумақты инвестиция салу  арқылы ғана жүзеге асырылуы мүмкін.

Мемлекеттің мұндай жағдайдағы негізгі міндеті экономикалық тиімділік  пен салық механизмі арқылы қайта  бөлу, әлеуметтік трансферттер және әсер етудің басқа да тетіктерінің арасындағы баланстың сақталуын қамтамсыз  ету. Салық жүйесінің әлеуметтік бағыттылығына баға беру үшін, салық салудың жанама түрдегі әлеуметтік салдарларын қарастырамыз. Яғни, жалпы мемлекеттік бюджет шығысындағы әлеуметтік  сипаттағы шығыстардың мөлшерін, халықтан түсетін салықтық түсімдердің өсу қарқынын  және жан басына шаққандағы әлеуметтік шығындар мен ЖІӨ - дегі шығындар үлесі сияқты көрсеткіштерді талдау қажет.

Соңғы жылдары бюджеттің кіріс бөлігінің өсуі мемлекеттік шығындардың әлеуметтік бағыттылығын кеңейте бастағанын байқауға болады, бұл әрі экономикамыздың өркендеуінің белгісі. 2007 жылдың бірінші қаңтарындағы жағдай бойынша әлеуметтік салаға жұмсалған шығыстың мөлшері 48,0%  құраған. Статистикалық мәліметтерден байқап отырғандай, жалпы мемлекеттік бюджет шығысындағы әлеуметтік қамтамасыз етуге жұмсалатын шығындардың үлесі 2000 жылдан бастап 2005 жылға дейін салыстырмалы түрде төмендеген. 2006 жылы былтырғы жылмен салыстырғанда денсаулық сақтау - 41%, білім беру - 34% , әлеуметтік көмек көрсету бойынша шығыстар 26% -ға өскен. Айтылғандардан шығатын қорытынды, салық жүйесінің  әлеуметтік бағыттылығын күшейту 2006 жылдан бастап қолға алына бастаған.

Салық жүйесінің әлеуметтік сипатына баға беру үшін, салықтың әлеуметтік салдарын салмақтаудың тікелей критерийлерінің  бірі – халықтың табысындағы  салық  ауыртпалығының деңгейін қарастырамыз. Халықтың табысының 90 пайызы өндірістік тауарлар мен азық -  түлік сатып алуға кететіндігін ескеретін болсақ, олар төлейтін салықтардың басым бөлігі жанама салықтардан құралады, ал, оны анықтаудың біз үшін мүмкіндігі аз болғандықтан, бюджетке түскен жан басына шаққандағы жанама салықтар және  жеке тұлғалар төлейтін салықтардың  сомасы мен жан басына шаққандағы ЖІӨ мөлшерін салыстырамыз.

2002 жылдан бастап мемлекеттік  бюджеттен бөлінетін әлеуметтік  шығындардың жан басына шаққандағы  мөлшері олар төлейтін салық сомаларымен салыстырғанда өсе бастаған, бұл әлеуметтік мәселенің мемлекетпен қолға алына бастағандығынан көрініс береді, яғни, салық ауыртпалығы жоғарылаған сайын әлеуметтік қамтамасыз ету деңгейі де соғұрлым жоғарылаған (4 -сурет).

 

 

Сурет 4 – Халықпен төленетін  салық сомасы және жан басына шаққандағы әлеуметтік шығыстар мен ЖІӨ -нің  салыстырмалы өсу қарқыны

 

Жан басына шаққанда төленген салықтар сомасы (жанама салықтарды қоса алғанда) жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің шамамен 9% құрайды, ал ЖІӨ- дегі жан басына шаққандағы әлеуметтік шығыстардың үлесі 10-11% құрайды. Соңғы жылдары, әсіресе 2004-2006 жылдардың аралығында жан басына шаққандағы ЖІӨ -нің жоғарылауы салық саясатының да дұрыс жолға қойылғандығынан хабардар етеді.

Салық ауыртпалығын микродеңгейде  анықтау әдісінің бірі - азаматтардың төлейтін негізгі салығы – жеке табыс салығының ауыртпалығын есептеу. Бұл көрсеткіш бізге жеке тұлғалардың материалдық жағдайына табыс салығының қаншалықты әсер ететіндігін және одан туындайтын әлеуметтік салдарлардың қандай екенін анықтауға мүмкіндік береді. Егер 1999 жылды базалық жыл деп алып, аталған жылмен салыстырмалы түрде салық ауыртпалығы мен орташа жалақының өсу деңгейін салыстыратын болсақ, төмендегідей нәтиже алуға болады.

 

 

Сурет 5 - 2000-2007 жылдар аралығындағы орташа жалақы мен табыс салығы ауыртпалығының салыстырмалы өсу серпіні

Суреттен байқап отырғанымыздай соңғы 2005 – 2007 жылдардағы салық ауыртпалығының өсу деңгейі олардың орташа жалақысының өсу деңгейінен жоғары.

Бұл, сәйкесінше аталған  салық салудан жағымсыз әлеуметтік салдардың пайда болғанын білдіреді. Оған себеп, біріншіден, халықтың өмір сүру деңгейінің қолданыстағы салық  салу жүйесіне сәйкес келмейтіндігі. Соңғы  жылдары орташа жалақының өсу деңгейі, салық ауыртпалығының өсу деңгейінен қарағанда 2004 жылы  - 3,2 пайызға, 2005 жылы – 5,6%, 2006 жылы – 14%-ға төмендеу үрдісіне ие. Ал, Президенттің 2006 жылғы наурыз айындағы Халыққа жолдауында атап өткеніндей, 2007 жылдан бастап бірыңғай 10 пайыздық мөлшерлеме енгізілді, байқап отырғанымыздай, үстіміздегі жылы салық ауыртпалығының өсу деңгейі базалық жылмен салыстырғанда 117 % -ға жоғарылаған. Сондықтан, аталған мөлшерлеменің әлеуметтік тұрғыдан  ұтымдылығы күмән тудыратын мәселе.

Сонымен қатар, енгізілетін  салық мөлшерлемесін тұрғындардың түрлі табысына шаға отырып, салық  ауыртпалығының коэффициентін анықтайтын болсақ, оны төмендегі кестеден көруге болады.

 

Кесте 2 -  2000-2007 жылдар аралығындағы жеке тұлғалардың табыс салығының ауыртпалығы коэффициентінің өсу серпіні

                                                                                                                                        (%)

Табыс мөлшері, теңге	2000ж	2001ж	2002ж	2003ж	2004ж	2005ж	2006ж	2007ж
15000	4,9	4,6	4,3	4,2	4,2	4,2	4,1	2,9
25000	6,5	6,4	6,2	6,0	5,2	5,0	5,2	5,3
35000	9,8	9,2	7	6,9	5,8	5,7	5,7	6,3
45000	11,6	11,2	8,9	8,4	6,4	6,1	6,0	6,9
55000	13	12,4	10,5	10,1	7,4	7,1	6,9	7,3
65000	15,2	14,4	11,7	11,4	8,0	7,8	7,7	7,6
75000	16,8	16	12,5	12,2	8,5	8,4	8,2	7,8
Ескерту - Автормен есептелді

 

2000-2006 жылдар аралығында жалпы салық ауыртпалығы коэффициентінің төмендеп келгенін байқауға болады. Мұндай өзгеріс 2004 жылдың нәтижесі бойынша өзгеше байқалады. 2001 жылдан кейінгі салық мөлшерлемесіне өзеріс 2003 жылы енгізіліп, келесі жылы күшіне енген болатын, яғни салық мөлшерлемесінің шәкілінің ең жоғарғы мөлшерлемесі 30% 20%-ға дейін төмендеді. Кестеден көріп отырғанымыздай  2007 жылдың қаңтар айынан бастап  енгізілген салық мөлшерлемесі 15 мыңға дейін (олардың құрамы 4 пайыз) және 65 мыңнан жоғары табыс табатындарға ғана ыңғайлы, яғни, бірінші табыс бойынша салық ауыртпалығы 1,2 пайызға, екінші жағдай бойынша 0,1-0,4 пайызға дейін төмендеп отыр. Ал, орташа табыс табатын халықтың 70 пайызын құрайтын бөлігіне ол аса тиімді емес.