Меншік – экономикалық категория ретінде

     Денационализация - ұлттандырылған мүліктерді бұрынғы  иелеріне қайтаруды  білдіреді. Қазірігі  кезде бұл процесс  Балтық елдері-Эстония, Латвия, Литвада кеңінен іске асырылуда.

     Реприватизация -  бұл жеке меншік иелерінен бастапқы  кезде сатылып алынған кәсіпорындар,  жер, банктер, акциялар және т.б. сияқты мемлекеттік меншікті  жеке меншікке  қайтару. Жекешелендіру экономикадағы  мемлекет билігін шектеу сияқты  анағұрлым ірі процесстің  бір  бөлігі болып табылады.

       Мемлекет иелігінен алу, оның  билігін шектеу – бұл өндірісті   тікелей мемлекеттік-әкімшілік реттеуден  басым  түрде нарықтық  механизмдер  негізінде  реттеуге көшу.

     Мемлекет  иелігінен алудың нәтижелері: біріншіден,  меншік құрылым жеке меншік пайдасына  қарай өзгереді және қоғамдық құрылым  қысқарады. Екіншіден,  мемлекеттің  экономикалық  ролі мен қызметі  өзгереді: мемлекет шаруашылық жүргізуші  тұлға  болмайды және экономикалық процесстерді  директивалар арқылы емес,  өмірдің экономикалық  жағдайларын  өзгерту арқылы реттейді, міндетті мемлекеттік  тапсырыстардың  орнына  мемлекеттік сатып алулар  келеді; мемлекет ресурстарды  бөліп-тарату  функцияларын жүзеге асыру міндетінен босайды; біртіндеп сыртқы экономикалық қызметке мемлекеттік монополия жойылады.

        Жеке  меншік –  ол экономикалық  тұлға басқа  тұлғалардың тәуелсіз меншігіне  билік ету  және иеленуіндегі  меншік  қатынастары. Жеке меншікке үй шаруашылығын,  жариялылықты және жариялы емес  жеке кәсіпорындар,  жеке мүлікті немесе жеке  қаржы сақталымын  пайдаланудың  кез келген  түрін жатқызуға болады. Жеке меншіктің өзі әр түрлі нысанды қабылдауы мүмкін:

• Бөлек қызметкердің  жеке  меншігі (жеке еңбектік  меншік), бөлек жеке адамға  немесе  жанұяға -  бөлек жеке тұлғаға меншік  иесінің барлық  құқығы жинақталғанда;
• Жалдамалы  еңбекті  қолдануға  байланысты, капиталистік  жеке меншік;
• Байлықты  иемдену мен қоғамдық өкім элементтері бар, жеке  меншіктің ұжымдық нысаны.

 

        Қазақстанның  нарықтық экономикаға  өту кезеңінде мемлекеттік  меншік  тиімді болған жоқ. Нарықтық  экономиканың  құрылуы  Қазақстандағы  меншік  қатынастарын өзгертті.  Ол жекешелендіру және  мемлекетсіздендіру  жолдарымен жүзеге  асты.

         Мемлекетсіздендіру  – мемлекеттік кәсіпорындардың   шаруашылық  басқару  қызметтерінің   толығымен шаруашылық  субъектісіне  берілуі.

         Жекешелендіру  – заңды  және жеке  тұлғалардың   мемлекеттік меншікті  мемлекеттен  сатып алуы, сонымен қатар   мемлекеттік кәсіпорын  және  ұйымдарды  мемлекетсіздендіру  жолымен акционерлік  қоғамдардың   акцияларын сатып алу. 

         Мемлекетсіздендіру  және  жекешелендірудің  негізгі   бағыттары:

• Жеке жобалар бойынша  ірі және   бірегей  мүліктік  кешендерді  жекешелендіру;
• Орта  кәсіпорындарды  жалпы жекешелендіру;
• Шағын  жекешелендіру, шағын  сауда  кәсіпорындарын,  коммуналды  шаруашылықтар, тұрмыс  және қызмет көрсету  орталықтарын  аукцион, конкурстар арқылы  сату.

        Жекешелендіру  әдістері:

1. Мемлекеттік және муниципалды  кәсіпорындардың  акционерлік  қоғамдарға айналуы.
2. Кәсіпорындарды  аукциондарда  сату.
3. Конкурс бойынша мемлекеттен кәсіпорындарды  сатып алу.

 

        Меншік – тарихи  категория. Нақты  бір өндіріс  тәсіліне  тән  өндірістік қатынастар сипатына сәйкес, айрықша  қасиеттеріне  ие меншіктің  тарихи  типтері  ажыратылып жүр.

         Қоғамдық  еңбек  бөлінісі   дамуының  түрлі   сатыларындағы  қандай  да бір   меншік типінің  шеңберінде  иемдену  тәсілдерінің  айырмашылықтары  бар болатындықтан, түрлі  иемдену   нысандарын немесе меншік нысандарын  ажыратады. Оларға:

1. Жеке иемдену нысандары;
2. Ұжымдық  иемдену формалары;
3. Қоғамдық  иемдену  нысандары  жатады.

        Қандай да бір  тип  аясында  қандай  бір түрлер болуы  мүмкін.  Осылайша:

        1.Жеке меншік:

        А)жеке;

        Ә)жеке еңбектік;

        Б)жеке капиталистік  болып бөлінеді.

        2. Ұжымдық меншік:

        А) серіктестіктер;

        Ә)кооперативтік;

        Б) акционерлік;

        3. Қоғамдық меншік;

        А) жалпы мемлекеттік;

        Ә) муниципалдық  болып бөлінеді.

        Шаруашылық  практика меншік типтерінің, нысандарының  және түрлерінің  мәнін ажыратуға  құрылады.  Бұнда  меншік  қатынастары  шаруашылық қызметті  ұйымдастырудың  қандай да бір  нысандарының  негізі болып табылады.  Олардың  арасында  диалектикалық  байланыс бар.  Бір  жағынан,  экономика құрылымы  меншік құрылымына  әсер етеді, оның түрлерінің көптігін  жүзеге асырады.  Екінші  жағынан,  шаруашылық жүргізу  нысандары  меншік  объектілерін  пайдаланумен,  сондай-ақ  өндірістің  техникалық  даму   деңгейімен  анықталады.  Меншіктің  бір түрінің  немесе  нысанының  негізінде  шаруашылық жүргізудің  түрлі  нысандары  қалыптасуы мүмкін,  ал  бұл  бәсекенің  негізі болып  табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     

 

 

 
 

 
 

       

       
 

     1-сызба 
 
 
 
 

2.2  Мемлекет иелігінен алудың  мәні

        Өтпелі  экономика  жағдайында  меншік  қатынастары  түрлі  өзгерістерге  ұшырайды. Бұл  өзгерістер  мемлекет  қарамағынан  алу және  жекешелендіру  процестерімен  байланысты.

         Мемлекет иелігінен   алу – мемлекеттік  меншікті  өзгертуге байланысты  мемлекеттік  экономикадағы   шектен  тыс   ролін  жоюға   бағытталған   шаралар  жиынтығы.

         Мемлекет мелігінен  алу  монополизмді  жеңуге,  бәсекелестік   пен  кәсіпкерлікті  дамытуға   бағытталған.

        Ол  мына бағыттар  бойынша  жүреді:

1. Иемдену  процесін  мемлекет қарамағынан  алу;
2. Шаруашылық  жүргізудің  сан түрлі нысандарын  жасау;
3. Жаңа  ұйымдық құрылымдарды  қалыптастыру.

        Мемлекет   иелігінен  алу мен  жекешелендіру  тығыз  байланысты.

        «Мемлекет қарамағынан  алу» түсінігі  меншік қатынасымен  шектелмейді. Ол «жекешелендіру» түсінігінен  әлдеқайда  кең. Экономиканы  мемлекет қарамағынан  алу  өндірісті  басым  мемлекеттік-директивтік  реттеуден  нарықтық  тетіктер негізінде  реттеуге  көшуді  білдіреді. Мемлекет қарамағынан  алу  кезіндегі  мемлекеттің  қызметі  мен  экономикалық рөлі өзгереді:

1. Мемлекет тікелей  шаруашылық  субъектісі болмай қалады: осы ережені  сақтауды  қамтамасыз ететін, тетіктер мен экономикалық ойындар ережесін құрады.
2. Мемлекеттік жоспарлау  директивтік емес, индикативті сипаттамада болады.
3. Мемлекеттік  баға қою тауарлар мен қызмет көрсетулерге  нарық талабы бойынша  нарықтық баға  қоюға орын береді.  Қазақстан  заңдарында  мемлекет қарамағынан  ауылшаруашылық  басқару мен  соған сәйкес  өкілдіктердің  қызметтерін  тікелей  шаруашылық  субъектілерге  берумен  мемлекеттік кәсіпорындарды  мемлекет иелігіне  алып қайта  құру анықталады.

        Мемлекет иелігінен  алу мен  жекешелендірудің  негізгі  бағыттары:

• Ірі  және  сирек мүлікті  кешендерді  жеке жоба бойынша жекешелендіру;
• Орташа  кәсіпорындарды  жаппай жекешелендіру;
• Аукциондар  мен конкурстар арқылы жүзеге  асатын кіші жекешедендіру, сауданың  шағын кәсіпорындары, коммуналдық шаруашылықтар,  тұрмыстық қызмет көрсету мекемелері.

 

2.3  Жекешелендіру  мәні, қызметі

        Жекешелендіру –  меншікті  мемлекет иелігінен  алудың  бағыттарының  бірі,  оның мәні –  меншікті  жеке  және  заңды  тұлғалардың  жеке меншігіне  беруде.  Мемлекеттік және  муниципалдық кәсіпорындарды  жекешелендіру:

• Азаматтар мен  акционерлік  қоғамдардың  мемлекеттен және жергілікті  билік органдарынан;
• Кәсіпорындарды  және олардың  кәсіпорындар  ретінде  бөліп  шығарылатын бөлімшелерін;
• Кәсіпорындардың  материалдық және  материалдық емес активтерін;
• Акционерлік  қоғамдардың  (серіктестіктердің) капиталындағы  мемлекет пен  жергілікті билік  органдарының  үлестерін (пай, акциялар);
• Жекешелендірілетін  кәсіпорындардың   басқа  кәсіпорындар капиталындағы  үлестерін  (пай,  акциялар) меншікке  алуын білдіреді.

        Әлемдік  тәжірибеде  мемлекеттік меншік  пен  оның  қызметтерін жеке  секторға  толық  және  жарым-жартылай  өткізіп  берудің 22 түрлі тәсілі бар.

         Жекешелендіру   процесі – ұзаққа  созылатын   процесс. Жапонияда ол 10 жыл, ал Батыс Еуропада  10-15  жыл бойы  жүрді.

         Қазақстан   Республикасындағы 10 жылдағы   мемлекет иелігінен алу   және  жекешелендіру процесін төрт  кезеңге  бөліп  қарауға   болады; олардың әрқайсысының  өз  мақсаттары бар.  Бұл  процестердің  басы Қазақстанның  егеменді  мемлекет ретінде орнығу  кезеңіне  тұспа-тұс  келеді.

        І кезең 1991-1992  жылдар  аралығын  қамтиды. Бұл кезеңдегі  жекешелендіру  процесінің негізгі  бағыты -  мемлекеттік орталықтанған  –жоспарлы  экономикадан  нарықтық  экономикаға  өту үшін жағдай жасау  мақсатында  кең ауқымда  реформалау болады.  Ол  кәсіпорындарды  олардың  еңбек  ұжымдарының  ұжымдық  немесе  акционерлік  меншігіне  жеңілдетілген  талаптармен  беру және сауда  мен қызмет көрсету  объектілерін  сату,  соның ішінде  тұрғын  үй купондарына  сату  жолымен  жүргізілді.

         ІІ кезең 1993-1995 жылдарды қамтиды.  Бұл кезең   Қазақстан Республикасы  Президентінің   1993 жылғы 5 наурыздағы Жарлығымен  бекітілген  «Қазақстан Республикасындағы  1993-1995 жылдардағы  мемлекет иелігінен   алу  мен жекешелендірудің  Ұлттық Бағдарламасына» сәйкес  жүзеге асырылады. 

         Жекешелендірудің  екінші  кезеңінің негізгі мақсаты  -  мемлекеттің республика  халқына   ұлттық мүлікті өндіріс  объектілері  мен басқа да  мемлекетке  тиесілі   материалдық  және материалдық  емес активтерді  өтеусіз  және  өтеуімен  өткізіп беру  жолымен   қайтаруды  процесіндегі  меншік  құқықтарының  дербестенуі  негізінде   орталықтанған –жоспарлы  экономикадан  нарықтық  экономикаға  өтеуге  қажетті  жағдай» жасау болып   еді. 

        Жекешелендірудің  екінші  кезеңінің бағдарламасы  институционалдық реформалардың негізгі  бағыттарын  анықтап берді:

• «Шағын жекешелендіру», ол шағын  сауда  кәсіпорындарының, коммуналдық  шаруашылықтардың, тұрмыстық  қызмет  көрсетудің байқаулары мен аукциондар арқылы  жүзеге  асырылады;
• Жұмысшылар саны  200-ден 5000-ға  дейін жететін  орташа  кәсіпорындарды,  оның  ішінде  инвестициялық  жекешелендіру  купондарына «жаппай жекешелендіру»;
• Ірі және  бірегей  мүлік  кешендерін (жұмысшылар саны 5000-нан асатын  кәсіпорындар) жеке  жобалар бойынша  жекешелендіру;
• «мемлекеттік ауыл шаруашылық  кәсіпорындарын (совхоздар) жекешелендіру».

        Жекешелендірудің  ІІІ кезеңі 1996-1998 жылдар  аралығын қамтыды және Қазақстан Республикасы  үкіметінің 1996 жылғы 2 ақпандағы №246 Қаулысымен  бекітілген «Қазақстан Республикасындағы  1996-1998 жылдарға  арналған  жекешелендіру  мен  қайта  құрылымдау Бағдарламасына»  сәйкес  жүзеге асырылады.

         Үшінші  кезең  Бағдарламасының  басты мақсаты   жекешелендіру  процесін  аяқтау  жолымен  Қазақстан Республикасының   экономикасында  жеке меншік  секторлардың  басымдылығына   қол жеткізу  және оны   бекіту  болып еді.