Мемлекеттік салықтық реттеуді жетілдіру механизмі және перспективалары

жүргені үшін алым;

• аукциондардан алынатын алым;
• елтаңбалық алым;
• жекелеген қызмет түрімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алымы;
• телевизия және радиожелілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін

алым.

Төлемдер:

• жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
• жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
• қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
• жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
• орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
• ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
• радиожелілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы;
• кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
• сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы;

Міндетті төлемдер:

• Мемлекеттік баж.

Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан  Республикасы Конституциясы бойынша  Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы  Министрлігіне жүктеледі.

Салық қызметі  органы Қазақстан Республикасы Қаржы  Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитетінен тұрады.

Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің  толық әрі уақтылы түсуіне  мемлекеттік бақылауды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарын толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық министрлігінің орындалуына салық бақылауына жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды [5,38-42 бб.].

Қазақстан  Республикасының  салық заңдары салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың  ауқымдығы, әділдігі, салық жүйесінің  бір тұтастылығы және салық заңдарының жариялылығы принциптеріне негізделеді.

А.Смитпен қалыптасқан  жалпы және әмбебап сипаттағы принциптері Д.Рикардомен, А.Венгермен, Н.Тургеневпен, П.Самуэльсонмен, В.Твердохлебовпен, Т.Юткинмен дәлелденіп, толықтырылған. А.Венгермен төрт топқа бекітілген, тоғыз принципін қарастырған. Ол принциптердің негізіне  классикалық қондырғылар мен бюджеттік-шаруашылық бағыттары ерекшеліктері, мүмкіншіліктері негіз болған. Оларға мыналар жатады:

І топқа –  салық салу принциптерін ұйымдастыру;

ІІ топқа  – шаруашылық принциптері;

ІІІ топқа – этикалық принциптері;

IV топқа – техникалық-басқару принциптері.

А.Венгер осылайша салық  салу принциптерін жіктеген болса, ал Т.Юткин «Салық салу жүйелеріне арналған принциптік қондырғылардың жалпы кешенін екі жүйеге бөледі». Олар: Салық салуды жүзеге асыратын жалпы ұлттық принциптері.

Дамыған батыс елдерінің  ішіндегі Германияның салық салу жүйесі мынандай негізгі принциптерге сүйенген:

• салықтардың мүмкіншілігінше минималды болуы;
• минималды немесе, дәлірек айтатын болсақ, оларды өндіріп алу

шығындарының да минималды  болуы;

• салықтардың бәсекеге кедергі жасамауы, біреудің мүмкіншілігінен

айырмауы;

• салықтардың құрылымдық саясатқа сәйкес болу;
• бұл жүйенің құрылымында жеке адам өмірі ескерілуі қажет.

Салық салу барысында  адам мемлекетке, өзінің жеке өмірін минималды  түрде ашуы керек. Салық қызметтері салық төлеуші жайлы мәліметтерді ешкімге таратуға құқығы жоқ. Коммерциялық құпияның сақталуына кепілдік беру.

Салық жүйесінің принциптерін осылайша жіктей отырып, салық салудың мынадай жинақтық ережелеріне тоқталуға болады. Салық жүйесінің принциптерін осылайша жіктей отырып, салық салудың мынандай жиынтық ережелеріне тоқталуға болады:

1. Классикалық принциптері, оларға: әділеттілік, теңдік, ыңғайлылық

және айқындылық;

2. Экономикалық-ұйымдастырушылық принциптері, оларға:

• тұрақтылық, салық заңының кері әсер етуіне жол бермеуі;             

• әмбебап салық салуға, яғни классикалық ережелерге ұмтылу;
• табысты қайта бөлуге таза салық формаларын енгізу;
• салықты бір рет алу;
• салық салу объектілерінің, ставкаларының бейтараптылығын,

тазалығын сақтау;

• салық құқығындағы барлық шаруашылық субъектілері үшін

салық ауыртпашылығының бірдейлігі;

3. Құқықтық-ұйымдастыру принциптері – салық жүйесінің

біртұтастылығы.

Салық жүйесін қалыптастырудың  және оны сын көзбен саралау жағынан  В.Твердохлебовтың еңбегіне көңіл  аударуға болады. Оның ойынша: «салық салу принциптерінің  ең маңыздысы болып - өндіргіш  күштерді дамыту саналады». Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және       бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі,          салық салудың айқындылығы, әділеттілігі, салық жүйесінің біртұтастылығы және салық заңының жариялылығы принциптеріне негізделеді. Еліміздің   салық заңының ережелері, белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуі тиіс. Оларға жеке-жеке тоқталатын болсақ:

• Міндеттілік принципі, яғни салық төлешуі салық заңдарына сәйкес салық

міндеттемелерін толық  көлемде және белгіленген мерзімде орындауға міндетті.

• Айқындылық принципі. Салық салу айқындылығы салық төлеушінің

салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

• Әділеттілік принципі, яғни салық салуға жалпыға бірдей және міндетті

болып табылады. Жеке сипаттағы  салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

• Біртұтастылық принципі. Еліміздің салық жүйесі Қазақстан

Республикасының  бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.

• Жариялық принципі, яғни салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік

құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.

Салық салу жүйесінің негізгі принциптерін қалыптастырудың теориялық

көзқарасын қорытындылайтын болсақ, салық жүйесінің жалпы бағыттары              мен талаптарына жауап беретін, жалпы ғылыми принциптер мен логикалық өзара байланысты және салық салынатын объектілерінің дағдарыссыз          дамуын қамтамасыз ететін тұрақты даму теориясының принциптері мен өзіндік салық салу принциптеріне сүйенген жөн [6,490-493 бб.].

 

 

2. Салықтық реттеудің түсінігі мен ерекшелігі

Реттеу процессі объективті және субъективті факторлардың, экономиканың жұмыс істеу шарттарының сан алуандығымен, әр түрлі категорияларды, олардың элементтерін пайдаланумен сипатталады. Сондықтан осы негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеудің жүйесін типтерге, түрлерге, нысандарға және әдістерге сыныптаудың маңызы зор.

Реттеудің екі типі бар: ол экономикалық оған: қаржылық, бағалық, несиелік, валюталық, еңбекке ақы  төлеу бөліктері және әкімшілік реттеу. Қаржылық реттеудің түрлері: салықтық, бюджеттік, ақша-несиелік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық, шаруашылық ішіндегі яғни фирма ішіндегі, кәсіпорын, ұйым, корпорация шегіндегі және тағы басқа реттеуді қамтиды. Қаржылық реттеудің осы түрлеріне сәйкес оның мынадай нысандарын атауға болады. Мысалы: бюджеттік реттеуді қаржыландыру, субвенциялар, субсидиялар, трансферттер, салықтық реттеу тура және жанама салық салу, валюта-қаржылық реттеуде  сыртқы инвестициялау, сыртқы қарыздар, сыртқы борыш. Бұлар – қаржылық реттеудің негізгі нысандары. Ортақ нысан жоспарлау болып табылады. Нарықтық экономика кезінде экономикалық, соның ішінде қаржылық нысандар мен әдістер арқылы жанама реттеме іс-әрекет етеді. Дүниежүзілік практика мынандай реттеуіштерді қолданылады:

• салық салуда – салықтардың мөлшерлемелері, салық салу жөніндегі

жеңілдіктер мен санкциялар, табыстарды, мүлікті, активтерді мағлұмдамалау, аванс төлемі және басқалары;

• бюджеттен қа<span class="da