Мемлекеттік салықтық реттеуді жетілдіру механизмі және перспективалары

оған билік жасайтын органға қарай:

• жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
• жергілікті салықтар болып бөлінеді.

Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан  Республикасының бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.

Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:

• салықты кім бекітеді(орталық және жергілікті орган);
• аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық салудың

шарттарын кім анықтайды;

• салықтар бюджеттің қай түріне бекітілген республикалық немесе

жергілікті, яғни мемлекеттік  салықтар республикалық бюджетке, жергілікті салықтар жергілікті бюджетке түседі;

• Қай бюджеттің табысы болып саналады.

6. Салықтарды пайдалану ретіне немесе тәртібіне қарай:

• жалпы салықтар;
• мақсатты салықтар болып бөлінеді.

Жалпы салықтар – бір  қазынаға түсетін және жалпы бір  мақсатқа жұмсалатын салықтар. Бұған  көптеген салық түрлері жатады.

Мақсатты немесе арнайы салықтар – бұл, белгілі бір мақсатқа арналған салықтар.

Мәселен, көлік құралдары  салығы -  жол жөндеуге, әлеуметтік салықтар – әлеуметтік төлемдерге жұмсалады.

7. Заттай және ақшалай салықтар.

Қазақстан Республикасының  Салық Кодексінде «Салық ақша түрінде төленсін» деп атап көрсетілген.

8. Заңды және жеке тұлғалардың салықтары.
9. Жай және төтенше салықтар.
10. Қызметақылы және қызметақысыз салықтар.
11. Активті және пассивті салық.
12. Үлестірме және санды салықтар.
13. Тұрақты және біржолғы салықтар.

Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі  қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы нұсқаулық қолданылады. Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2. Салық элементтері

Қайнар көзі: Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу.- Алматы, 2006.-57 б.

 

Осы элементтердің әр қайсысына жеке-жеке тоқталатын болсақ:

Салық төлеуші – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.

Салық объектісі –  заң жүзіндегі негізделген салық  салуға негіз болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген тауарлық-материалдық игіліктер.

Салық көзі – салық салынатың табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.

Салық ставкасы - өлшем  бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.

Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивті және пропорционалдық болып бөлінеді.

Прогрессивтік ставкалар  салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып отырады.

Пропорционалдық ставкалар  керісінше, салық салынатын табыстың мөлшеріне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.

Тұрақты салық ставкасы объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай сома түрінде белгіленеді.

Салық өлшем бірлігі  – есептеу үшін берілген салық  объектісінің өлшем бірлігі.

Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері –  заңға сәйкес салық төлеушіні  біртіндеп немесе салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, тағы басқалары жатады.

Салық төлеу мерзімі  – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің бюджетке төлену уақыты. Салықты төлеу тәртібі белгіленген  мерзімде салықты төлеген кезде  алдымен бюджетке қандай салықтар төлеуге керек екенін, яғни төлеу кезіндегі белгілі бір дәйектілікті белгілейді.

Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне  қарай салық алудың мынандай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық  төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізінде.

Бірінші жағдайда салықты  есептеу мен оны алу, салық  салу объектілерінің табыстылық нормасын көрсете отырып, олардың тізімі негізінде  жүзеге асырылады.

Декларацияда салық  төлеушілер табыстың көлемін, қажетті  жеңілдіктерді,  шегермелерді көрсетеді және салықтың сомасын есептейді.

Салық төлеушілерінің Қазақстан  Республикасындағы кәсіпкерлік  қызметі  аяқталған кезде салық службасы салық төлеушіден себебі мен күні, декларацияның қашан және қай кезде тапсырылуы тиіс екенін көрсете отырып, жазбаша хабарлама беру жолымен 12 айдан кем кезеңдегі табыс туралы декларацияның табыс етуін талап ете алады. Табыстар туралы және табыстар мен мүлік туралы мәліметтер Қазақстан Республикасында заңы белгіленген нысан, тәртіп бойынша беріледі.

Үшінші әдіс бойынша  салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы  одан салықты табыс алынған жерде  есептеп ұстайды.

Төртінші әдіспен салық  кәсіпкерлік қызметінің  сан-алуан  түрлеріне берілетін патент негізінде  төленеді [4,37- 61бб.].

Салық жүйесін анағұрлым  тиімді пайдалану үшін салықтың мәнін, орнын және рөлін дұрыс түсіну қажеттілігінің маңызы зор. Өйткені  ғалымдардың қаржы  жайлы еңбектерін зерттей отырып, олардың салықтарға деген көзқарастарының қаншалықты зиялы және орынды екеніне көзіміз жетеді.    Салық жүйесінің мәні мен рөлі, оның принциптері арқылы айқындалады. Қазіргі елдердің барлығының дерлік салық жүйесінің негізгі, салық салу теориясының классигі – Адам Смит еңбектеріне сүйенеді. А.Смиттің пікірі бойынша, «Салық – бұл жүктеме, сондықтан да мемлекет заң түрінде оның мөлшерлерін және төлеу тәртібін мұқият қарастыру қажет. Мемлекеттің салықты жинау құны, мемлекеттің өмір сүру қажеттілігінен және оның жалпы қоғам мен жеке тұлғалардың мүддесін қорғануынан келіп шығады».

Салық  жүйесі мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары  және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты келісімдердің, салық қызметі орындарының жиынтығы құрайды. Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта қарауға, өңдірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.

Еліміздің салық жүйесі бес кезеңнен тұрады:

1 кезең (1992-1995жж) –  жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезенінің

өңделуі және іске қосылуы;

2 кезең (1996-1998жж) –  нарықтық экономика талаптарына сай келетін

салық құрауды аяқтау;

3 кезең (1998-2000 жж) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық

жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды еңгізу, салық  жүйесін одан әрі жетілдіру;

4 кезең (2001-2002 жж) – Нарықтық экономикаға байланысты жаңадан

Салық Кодексі қабылданды.

5 кезең (2008-2009 жж) Әлемдік  дағдарысқа байланысты Жаңа Салық

Кодексі қабылданып, іске қосылды.

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің «Қаз КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен Қаз КСР- дің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті қабылданды.

Қазақстан Республикасындағы  Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы  бастамасы болып табылады. Бұл  еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып         саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болады және  экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен    мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негіздері жүргізілді және құбылыстар іске аса бастады.

Осы Заң бойынша алғаш  рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:

• жалпы мемлекеттік салықтар;
• міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;
• жергілікті салықтармен алымдар.

Бұл  салықтардың  негізгі  табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, пайдаға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа салықтардан құрылады.

Алғашқы салық жүйесінің  көптеген кемшіліктері болды. Атап айтқанда, басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми         және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің     көптілігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігіне байланысты. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың      қажеттігі туындады. Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық        жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады.

Аталған концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан Респубикасы Президентінің 24-ші сәуір, 1995 жылы қабылдаған “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар Жарлығы табылады. Ол 1995 жылы 01-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар енгізілген. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық      тәжірибеге мейлінше жақындатылады.

1999 жылы салық жүйесі 5 рет күрделі  өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 01 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті.

2001 жылдың 12 маусымында  Жаңа Салық Кодексі қабылданып,            2002 жылы 01-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.

Жаңа Салық Кодексі 2008 жылы 10 желтоқсанында № 99 заңы бойынша бекітілді. Ал бұл заң 2009 жылы 1 қаңтарында күшіне енгізілді.

2009 жылы 1 қаңтарынан бастап  Қазақстан Республикасында мынандай  салықтар енгізілген:

• корпоративті  табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы

төлемдері;

• әлеуметтік салық;
• жер салығы;
• көлік құралдары салығы;
• мүлік салығы;
• жеке табыс салығы;
• экспортқа рента салығы;
• бірыңғай жер салығы;
• тіркелген салық;
• ойын бизнесіне салық.

Алымдар:

• заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
• жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
• жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған

мәліметтерді мемлекеттік  тіркегені үшін алым;

• радиоэлектрондық құралдары және жиілігі жоғары құрылғыларды және

мемлекеттік тіркегені үшін алым;

• механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені

үшін алым;

• теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді мемлекеттік тіркегені үшін

алым;

• азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
• дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
• автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы