Мемлекеттiк функцияларды орталықсыздандыр

   ХIII БӨЛIМ

   МЕМЛЕКЕТТIК  ФУНКЦИЯЛАРДЫ ОРТАЛЫҚСЫЗДАНДЫРУ

   1. МАҚСАТ

   Мемлекеттiк  басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту  жəне мемлекеттiк органдардың халыққа

   есептiлiгiн  күшейту жолымен мемлекеттiк басқару  негiздерiн демократияландыру.

   2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

   Басқарудың  əр түрлi деңгейiнiң рөлiн, жауапкершiлiгiн  жəне өкiлеттiгiн ой елегiнен қайта  өткiзу жəне

   өзгерту ретiнде орталықсыздандыру үкiмет  қызметiнiң тиiмдiлiгiне қол жеткiзу əдiстерiнiң бiрi болып

   табылады. Еуропа жəне ТМД елдерiндегi реформалардың  тəжiрибесi орталықсыздандырудың экономиканы

   жəне  қоғамды демократияландыру мен  өзгерту процесiнде маңызды рөл  атқаратынын көрсеттi. Бұл өзiнiң

   мəнiн  дұрыс түсiнудi, iс-қимылдың салиқалылығы мен сарабдалдығын талап ететiн  күрделi процесс, өйткенi

   ол  қоғам өмiрiнiң: саяси, құқықтық, əлеуметтiк, əкiмшiлiк, экономикалық жəне мəдени əр түрлi қырларын

   қозғайды.

   Орталықсыздандыру нақты жүзеге асырылған елдердiң  тəжiрибесi оның артықшылықтары саяси  да,

   сонымен бiрге экономикалық та сипатқа ие екендiгiн көрсетiп отыр.

   Орталықсыздандыру азаматтардың билiктегi өз өкiлдерiн  жақсы бiлуiне мүмкiндiк бередi, өз кезегiнде

   олар  өз сайлаушыларының проблемаларымен  жəне қажеттерiмен жақсы танысады жəне тиiсiнше, саяси

   шешiмдердi талдап жасауға жəне iске асыруға  неғұрлым белсендi ықпал етедi.

   Жергiлiктi деңгейде жаңа элитаның пайда болуына  мүмкiндiктер жасалады, ол елдiң саяси  өмiрiне

   қатысу  үшiн қажет демократиялық саяси  дағдылар мен функцияларды игере  алады.

   Орталықсыздандыру билiк органдарының жергiлiктi қажеттiктер мен проблемаларға сергек қарауын

   арттыруға ықпал етедi. Қызметтер ұсыну мен  инфрақұрылымды қамтамасыз ету жауапкершiлiгi

   орталықсыздандырылған кезде жергiлiктi органдар кiрiстер мен  шығыстардың ара қатынасын жақсы

   бағалайды, сондай-ақ бюджеттiк шектеулер шеңберiнде  халықтың қажетiне неғұрлым икемдi үн қосатын

   болады.

   Орталықсыздандыру үкiметтiң жəне орталық мемлекеттiк  органдардың жұмыс тиiмдiлiгiн  арттыруға

   ықпал етедi, өйткенi бұл оларды жергіліктi сипаттағы мiндеттердi шешуден босатады жəне назарды ел

   дамуының  стратегиялық мəселелерiне шоғырландыруға, республикалық деңгейде əр түрлi бағдарламаларды

   мұқият  жоспарлау мен ұйымдастыруға  мүмкiндiк жасайды.

   Жергiлiктi жерлерде таңдау процесiн дамыту тұтас  алғанда халықтың саяси белсендiлiгiн  одан əрi

   демократияландыруға жəне арттыруға түрткi болады.

   Экономикалық  тұрғыда орталықсыздандыру мемлекеттiк  ресурстарды неғұрлым ұтымды пайдалануға

   мүмкiндiк  бередi.

   Қазақстан тəуелсiздiгiнiң алғашқы жылдары  орын алған мемлекеттiк билiктi күштi орталықтандыру

   өзiн  ақтады, өйткенi мемлекет құру, елдiң  егемендiгiн нығайту, аумақтық тұтастықты сақтау басым

   мiндеттер  болды. Орташа мерзiмдi перспективада  билiктi тым орталықтандыру тiптi таяу көршiлерден

   стратегиялық  жағынан артта қалу қаупiн туындата отырып, елдiң дамуын тежейтiн болады.

   Əлемдiк  экономиканың ғаламдану, мемлекеттiк  басқару жүйелерiнiң демократиялану процестерi

   орталықсыздандыру саясатын əзiрлеудi жеделдетудi талап  етедi.

   Əлемдегi орталықсыздандырудың сан алуан  модельдерiн, сондай-ақ Қазақстандағы  мемлекеттiк

   басқарудың  нақты болмыстары мен дəстүрлерiн  ескере отырып, өзiндiк орталықсыздандыру

   стратегиямызды  талдап жасау қажет.

   2.1. Күштi жақтар

   Реформаны жүзеге асыру үшiн қажеттi iшкi ресурстардың болуы.

   Жергiлiктi басқару институтының болуы.

   Республикада  əр түрлi деңгейде басқарудың оңтайлы  модельдерiн iздестiру жүргiзiлуде.

   Белгiлi бiр функциялардың, өкiлеттiктердiң, қаржылық жауапкершiлiктердiң орталық  Үкiметтен

   мемлекеттiк  билiктiң одан төмен тұрған деңгейлерiне берiлуi жүзеге асырылуда.

   Əкiмдердiң  тiптi дамыған елдерде қабылданған  нормалардан бiрсыпыра асып түсетiн  кеңiнен жария

   етiлген өкiлеттiктерi жауапкершiлiктiң қазiргi көлемiмен салыстырғанда нақты  өкiлеттiктiң жай-күйiне

   талдау  жасау қажеттiгiн көрсетедi.

   2.2. Əлсiз жақтар

   Жергiлiктi басқару органдарының басшыларын тағайындаудың  қазiргi жүйесi олардың халыққа

   есептiлiгi мен бақылаулы болуын қамтамасыз етпейдi.

   Өз  араларындағы функциялар мен өкiлеттiктердiң  айқын ажыратылмауы салдарынан билiктiң  əр түрлi

   деңгейлерiнiң  арасында жауапкершiлiктi бiр-бiрiне арту мен тартыстар.

   Жергiлiктi өкiлдi органдардың əлсiздiгi жəне олардың  жергiлiктi атқарушы органдарға тəуелдiлiгi.

   Жергiлiктi жерлерде жəне аймақтық əкiмшiлiктерде орталық органдардың функцияларының

   қайталануы.

   2.3. Мүмкiндiктер

   Қоғамның  тұтас алғанда мемлекеттiк басқару  жүйесi мен жергiлiктi мемлекеттiк  басқару жүйесiн

   мемлекеттiк  басқару негiздерiн демократияландыруға  қарай реформалау қажеттiгiне түсiнiстiкпен қарауы.

   Əлемдегi орталықсыздандыру процесiнiң қазiргi мол тəжiрибесiн зерделеу ортақ  үрдiстер мен

   заңдылықтарды анықтауға мүмкiндiк бередi.

   Қазақстан Республикасынан мемлекеттiк басқару  жүйесiн демократияландыруды талап  ететiн əлемдiк

   экономиканың  ғаламдану үрдiсi.

   2.4. Қатерлер

   Сыбайлас  жемқорлыққа қарсы күрес мəселелерi назар аударуды талап етедi. Бұған  қоса, аймақтардың

   басшыларының  сайланбалылығына асығыс түрде көшуге жол беруге болмайды, өйткенi тiптi сепаратистiк

   үрдiстердiң  туындауына дейiн дерлiк саяси  тұрақсыздық, ұлтаралық егес туындау  қатерi бар.

   Аймақтардың əр түрлi экономикалық əлеуетiне байланысты ойластырылмаған бюджеттiк

   орталықсыздандырудың  да терiс əсерi болуы жəне аймақтардың  əлеуметтiк қызметтермен бiркелкi

   қамтамасыз  етiлмеуiне алып келуi мүмкiн.

   3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

   Нарықтық  экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн

   демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi демократиялық  тетiктерсiз жəне басқару органдарының

   жұмысын бақылаусыз əдiлеттi нарықтық бəсекелестiк  жағдай туғызу мүмкiн емес.

   Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм  қабылдау жүйесiнде шектен тыс орталықтандыруға

   көнбейдi жəне экономикалық, əлеуметтiк өмiрдiң  субъектiлерiмен тiкелей жанасатын  жергiлiктi органдарға

   белгiлi бiр билiк пен қаржы өкiлеттiгiн  бекiтiп берудi талап етедi.

   Сонымен бiрге орталықсыздандыру процесi орталық мемлекеттiк органдардың  рөлiн төмендеудi

   бiлдiрмейдi, олар мемлекет қызметiнiң негiзгi салалары үшiн жауапты болып қала бередi жəне жергiлiктi

   билiк  органдарының қызметiн заңнамалық актiлер  мен бюджетаралық трансферттер жүйесi арқылы

   реттейдi.

   Қазақстандағы орталықсыздандырудың негiзгi мiндеттерi:

   - билiктiң əр түрлi деңгейлерiнiң  арасындағы қызмет, функциялар жəне  жауапкершiлiк салаларын

   айқын шектеу;

   - жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың  пəрмендi жұмыс iстеуi үшiн жағдай  жасау;

   - демократиялық мемлекеттiң iргетасы  ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды  енгiзу.

   4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

   4.1. Билiктiң əр түрлi деңгейлерiнiң  арасындағы қызмет,

   функциялар  жəне жауапкершiлiк салаларын айқын  шектеу

   Мiндетке қол жеткiзу үшiн мынадай нақты  шараларды мақсатты түрде жүзеге асыру қажет.

   Құзырында орталықсыздандыру жоспарын əзірлеу  жəне оның орындалуын бақылау, сондай-ақ

   мемлекеттiк  функцияларды орталықсыздандыру мəселелерi бойынша мемлекеттiк басқару органдарының

   қызметiн  үйлестiрудi жүзеге асыру болатын  уəкiлеттi органды белгiлеу.

   Функциялар  мен өкiлеттiктердi беру процесiнiң  кезеңдерi мен бағыттарын, мемлекеттiк  басқарудың

   əрбiр  деңгейiнiң рөлi мен мiндеттерiн  жəне олардың өзара iс-қимыл жүйесiн, сондай-ақ жергiлiктi өзiн-өзi

   басқару органдарына жəне мемлекеттiк емес ұйымдарға беруге жататын функцияларды айқындайтын

   орталықсыздандыру жөнiндегi iс-қимылдың мемлекеттiк жоспарын əзiрлеу.

   Мемлекеттiк  басқарудың əрбiр деңгейiнiң орындайтын функцияларына қойылатын талаптарды егжей-

   тегжейлi əзiрлеу. Өкiлеттiктердi беру жоспары, iске  асыру барысында ашылатын мүмкіндiктердi пайдалану

   үшiн  стратегиялық сипатқа ие болуға тиiс. Бұл жоспар орталық пен аймақтардың  арасындағы

   қатынастардың серпiндi дамуын ескере отырып əзiрленуге  тиiс.

   Басқару органдарының функциясы айқын белгiленуге жəне ажыратылуға тиiс. Халықаралық  тəжiрибенi

   жəне  Қазақстанда қалыптасқан жағдайды ескере отырып, негiзгi функцияларды тиiсiнше  бекiту белгiленуi

   мүмкiн (27-қосымшаны қараңыз).

   Оларды  билiк деңгейлерiнiң арасында бөлудi заң жүзiнде бекемдеп, аталған  функцияларды нақтылау

   мен кеңейту үшiн барлық деңгейдегi билiк  өкiлдерiнiң қатысуымен мұқият функционалдық  талдау жүргiзу

   қажет.

   4.2. Жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың  тиiмдi

   жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау

   Мемлекеттiк  басқарудың барлық деңгейiндегi жергiлiктi органдарға бюджет пен меншiктiң  айқын

   белгiленген өкiлеттiктерi берiлуге тиiс, өздерiне мемлекет берген функцияны атқаруға тиiс.

   Жергiлiктi органдардың өз бюджеттерiне қатысты  нақты өкiлеттiктерiн қамтамасыз ету, яғни

   басқарудың  əрбiр деңгейi үшiн кiрiстiң меншiктi көздерiн, оларды жұмсаудың бағыттарын дербес белгiлеу

   құқығын бекiту қажет. Жергiлiктi мəслихаттар  жергiлiктi бюджеттi бекiтуге жəне оның атқарылуын нақты

   бақылауға тиiс (қараңыз. VIII бөлiм. Салық-бюджет саясаты).

   Сондай-ақ, жергiлiктi басқару органдары қызметкерлерiнiң  даярлығы мен бiлiктiлiгiн арттыру

   курстарын ұйымдастыру қажет.

   4.3. Демократиялық мемлекеттiң iргетасы  ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды  енгiзу

   Мемлекеттiк  басқаруды қайта құрылымдау жөнiндегi мiндеттердiң күрделiлiгiн ескере отырып

   реформаны "пилоттық" жобаларды iске асыру  арқылы, кезең-кезеңiмен жүргiзу қажет.