Мемлекеттің құрылымдық, өнеркәсіптік және инвестициялық саясаттарын қалыптастыру мен жүзеге асыру механизмдері

8. Құрылымдық және өнеркәсіптік саясаттағы  инвестициялық сфераның рөлі.

   Инвестициялық саясат маңызды үш бағытта жүргізіледі:

• мемлекеттік бюджеттік қорларды пайдалану арқылы;
• ішкі несие қорлары мен жеке заңды тұлғалардың өзіндік қаражаттарын тиімді қолдануды ынталандыру арқылы;
• шетелдік инвестицилар тарту мен тиімді пайдалану механизмі арқылы;

   Құрылымдық  – инвестициялық  саясатты жүзеге асырудың маңызды  механизмдерінің  бірі – басымды салаларда жеделдетілген  өтелім нормасын белгілеу бұл жоғарыда аталған  резевтерді арттыруды қамтамасыз етеді. Бұл істе қарастырылып отырған  салалар кәсіпорындарының пайдасына  салынатын салықты азайту (жеңілдікпен  салық салу), сондай – ақ инновациялық қызметке, әсіресе жаңа ғылыми –  техникалық жетістіктерді ендіруге бағытталған пайда бөлігін тұтастай салықтан босату маңызды рас атқарады. Мұндай қызмет жеңілдікпен несие  беру механизмі мен салықтық несие  бөлу арқылы да ынталандыру шарт.

     Егер отандық және шетелдік  инвесторлар басымды салалар  объектелеріне көңіл болсе ғана  салықтық жеңілдіктер жасалуы  керек. Бірінші кезекте ішкі (отандық)  несие қорларын қолдануға көңіл бөлу қажет, өйткені шетелдік несиелер, жоғарыда атап өтілгеніндей, нәтижесінде мемлекетке  2 – 3 есе қымбатқа түседі. Ерекше атап өтетін тағы бір мәселе, жеңілдікпен салық салу – қалдықсыз және экономикалық жағынан тиімді технологияларды қолдануға негізделген инвестициялық жобаларды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ететін инвесторларға қолданылуы тиіс.

   Егер  кәсіпорындар мен инвестициялық  жобаларды шикізатпен, техникамен, құрал – жабдықтармен  және т.б. импорт есебінен қамтамасыз ету көзделген  болса, онда басымды салалардың (аймақтар барынша қарқынды дамуы үшін жеңілдікпен  кедендік ағымдар алуды ұйымдастырудың да маңызы бар. Алайда импорты алмастыратын отандық өмір өндірісі көп жағдайда – 2 өте тиімді тағы да атап өткен  жөн. Нақтылы осы мақсатта басымды  салалар мен өндірістер жүйесінде  кәспкерліктің, шағын және орта бизнестің  дамуын ынталандыру механизмдерін  барынша батыл түрде қолдану  керек. 

9. Инвестициялаудың субъектілері мен объектілері.

   Инвестициялар экономикалық категория ретінде  кез-келген үкіметтің экономикасының дамуына керекті бірқатар қызметтер  атқарады. Инвестициялар микро деңгейде ең алдымен келесідей мақсаттарға  жету үшін керек:

1. өндірісті кеңейту және дамыту;
2. негізгі қорлардың шектен  тыс моральды және физикалық ескеруіне жол бермеу;
3. өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
4. белгілі мекеме тауарының сапасын көтеру және бәсекеге түсу қабілетін қамтамасыз ету;
5. табиғатты қорғау шараларын іске асыру;
6. бағалы қағаздарды сатып алу және басқа мекемелер активіне қаржылық салымдар салу.

   Инвестициялар макродеңгейде келесі қызметтерді  атқарады:

1. кеңейтілген өндіріс саясатын іске асыру үшін;
2. ғылыми-техникалық прогресті тездетіп, отандық тауарлардың сапасын арттырып және бәсекелестігін қамтамасыз ету үшін;
3. қоғамдық өндіріс құрылымын қайта құруға және халық шаруашылығының барлық сапасының бірегей дамуы үшін;
4. өндіріске қажетті шикізат базасын құру үшін;
5. азаматтық құрылыс, денсаулық сақтауды, мәдениетті, жоғары және орта мектептерді дамыту және де басқа әлеуметтік проблемаларды шешу үшін;
6. жұмыссыздық проблемасын шешу немесе азайту үшін;
7. табиғи ортаны қорғау үшін;
8. әскери-өндірістік кешенді конверсиялау үшін;
9. мемлекеттік қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету және көптеген басқа проблемаларды шешу үшін негіз болып табылады.

   Пайда немесе түрлі табыс табу мақсатымен өз еліндегі белгілі бір халық  шаруашылығындағы саласына күрделі  қаржының капиталдың ұзақ мерзімге салынуы (жұмсалуы), яғни капиталдың шет елге шығуы, өндіріске тікелей жұмсалуын  тікелей инвестициялар деп атаймыз. Ал капиталдың жергілікті компания кәсіпорындарға салынуын портфельді инвестиция деп  атаймыз. Инвестицияларды төмендегідей жіктеуге болады: 

1. Инвестициялау объектісіне байланысты:

   а) кәсіпорынның негізгі қорларын  инвестициялау ғимараттар салуға, өндірісті  жүзеге асыру үшін қажетті өндіріс  құралдарын сатып алуға кеткен қаражаттар;

   б) тұрғын үй құрылысын инвестициялау, тұрғылықты өмір сүру үшін қажетті  пәтерлерді  жалға беру, үй алуға  жұмсалған капитал;

   в) запастағы инвестициялар. Болашақта  өндірісте қолдануға байланысты тауарларды сатып алуға жұмсалған  капитал.

2. Құрылымына байланысты инвестициялар:

   а) жиынтық инвестициялар – негізгі  капиталдың тозуына байланысты төленетін  жарнамалармен қоса жалпы салынған капиталдың жиынтық шамасы;

       б) таза инвестициялар – амортизациялық  қордың бір бөлігін қоспағандағы  жиынтық инвестициялар.

     3.  Салым бойынша:

         а) жеке құралдарға байланысты;

         б) тартылған құралдарға байланысты;

     4. Меншік бойынша:

         а) ұлттық;

         б) шетелдік;

         в) мемлекеттік;

         г) жеке.

   Қаржылық  салымдар және қаржылық емес активтердегі инвестициялар қаржылық салымдары  ақша қаражаттарының заңды тұлғалардың  бағалы қағаздардағы материалдық және жергілікті басқа құндылықтарды  мемлекеттік және жергілікті қағаздардың  проценттік облигациялары, заңды тұлғалардың  капитал қорлары (мемлекеттегі немесе шетелдегі), басқа заңды тұлғалардан  алынған заңды тұлғалардың қарыздарының  салынуын көрсетеді. Кредиттің және қарыздың қайтарылу мерзіміне қарай  қаржылық салымдар ұзақ мерзімді (бір  жылдан жоғары) және қысқа мерзімді (табыс алынған кезден бастап бір  жыл ішіндегі). Қаржылық емес активтердегі инвестициялар – бұл негізгі  капиталдағы инвестициялар, капиталдық жөндеуге кеткен шығындар, табиғатты  пайдаланудағы жергілікті жерлерді немесе объектілерді иемденудегі инвестициялар, материалдық емес активтердегі инвестициялар (патенттер, лицензиялар және тағы басқа). Негізгі капиталдағы инвестициялар  шығын жиынтығын, негізгі қорларды иемденуін, құруын және өзгеруін көрсетеді. Қаржылық емес активтер – патенттер, лицензиялар, табиғатты пайдалану  объектілерін, жергілікті жерді пайдалану  құқығы, авторлық құқық, кәсіпорын шығындары, сауда маркасы мен тауар белгісі, шикізаттар, ноу-хау. 

10. Инвестицияның негізгі пайда болу көздері.

   Инвестициялық процесті қаржыландырудың негізгі  көздері ретінде жеке және тартылған  қаражат құралдары болып табылады. Жеке құралдарға: кәсіпорын және мекеме қолындағы пайда, амортизация, қор  жинау, сақтандыру органдарының төленетін  сомасы. Тартылған құралдарға: банктердің  кредиті, салынған акциядан қаражаттарды, қамқорлық және басқа қорлардағы салымдар, қарызға алынған қаражат  түрлері, мемлекет бюджетінен алынатын қаражат, бюджеттік емес қорлардағы қаражат, шетел инвестициялары. Шетел  инвестицияларына шетел инвестицияларының  кәсіпорын немесе мекемедегі толық  немесе жеке меншікті инемденуін, акция  немесе басқа бағалы қағаздарды сатып  алуын, жеке және заңды тұлғалардың  кредиттерін, банк салымдарын және жылжымайтын  мүлікті иемденуін жатқызамыз.

   Кәсіпорынның  инвестициялық ресурстарын негізгі  екі санатқа бөлуге болады: меншікті ресурстар және сырттан тартылған  ресурстар. Қазіргі кезде бұл  көздерді  пайдалануда бірқатар қиындықтар туындап отыр. Кәсіпорынның меншікті ресурстарына кәсіпорынның акционерлік  капиталы, бөлінбеген табысы және амортизациялық аударымдары жатады.

   Амортизациялық  аударымдар инвестициялық дамуға бағытталған  қаржыларды топтастыруда маңызды орын алады, ал бұрын ол тек немқұрайлы бухгалтерлік санатқа жататын. Бірақ  амортизациялық аударымдар инфляцияның  себебінен тез құнсызданады, негізгі  қорларды қайта бағалау өте сирек  жүреді де, шаруашылықтың құбылмалы  жағдайына барабар керісінше  жауап қайтарып үлгере алмайды, соған  қоса, жеделдетілген амортизация  мөлшерлері іс жүзінде әлі толық  пайдаланылмай келеді.

   Күрделі шығындардың көлемі салыстырмалы түде аз болғанда немес техникалық қата жарақтандыру немесе қайта жаңғыртуды біртіндеп жүргізген жағдайда ғана бөлінбеген табыс пайдаланылады. Ал қазіргі жағдайда бөлінбеген табыс  толығымен тек өндірістік үдеріс тұрақтылығын ұстап тұруға ғана жұмсалады.

   Кәсіпорнның меншікті инвестиция көздері іішінде  акционерлік капиталдың орны ерекше. Оның есебінен техникалық қайта жарақтандыру, кәсіпорынды жетілдіру немес  қайта жаңғыртумен байланысты ірі  жобалар өте тиімді қаржыландырылуы  мүмкін. Дегенмен, бұл әдіс акцияларды эмиссиялау, оларды орналастыру және кәсіпорын қызметі бақылауда  болуына байланысты едәуір қиындықтармен  ұштасып жатыр.

   Кәсіпорын облигацияларды және де басқа орта және ұзақ мерзімді борыштық құнды  қағаздарының эмиссиясын, инвестициялық  несиенің барлық түрі және қаржылық лизингті сырттан тартылған инвестициялық  ресурстар көздеріне жатқызуға  болады.

   Облигациялар  эмиссиясы қосымша қаржы ресурстарын  тартудың әлемдік тәжірибесінде  танылған, әрі дәстүрлі көзі болып  табылады. Бірақ, қазақстандық шаруашылық тәжірибесінде бұл қаржы құралы бірқатар себептрге байланысты тиісті дамуын таппай отыр.

   Біріншіден, жеке және институционалдық инвесторлардың басым бөлгі коммерциялық құнды  қағаздарға, әсіресе, егер ол мемлекеттік  кепілдемесі жоқ болса, сенімсіз түрде күдікпен қарайды.

   Екіншіден, үлкен тәуекелдік деңгейіне байланысты коммерциялық облигациялардан түсетін  табыс сол сияқты мемлекеттік  бағалы қағаздарының табысына қарағанда  жоғары болуы тиіс. Дегенмен, қазірге  дейін мемлекеттік қағаздарға салынған салым табыстылығы жағынан оған нарықта теңдесі табылмай отыр.

   Үшіншіден, мерзімі жарты жылдан артатын  мемлекеттік құнды қағаздар нарықта  әлі қлыпты қаржықұралына айналып  үлгерген жоқ. Сол себепті, үкімет кепілінсіз техникалық қайта жаңғыртуға жеткілікті өтем мерзімі ұзақ, қауіпзтәуекелі жоғары ұжымдық қағаздар әлі де едәуір инфляциялық күтімімен сипаттамтын  қазақстандық секілді нарықта сұраныс  таппауы мүмкін.

   Инвестициялық несие санатына, негізінен, орта және ұзақ мерзімді, яғни мерзімі бір  жылдан астам несиелер жатады. Мұндай несиелердің қаржыландыру тетігімен  де, қамтылуымен де ерекшеленетін  көптеген түрлері бар.

   Инвестициялық несие алудағы басты қиныдық  – қаржы институтына барабар  құныдылықпен қамтамасыз ету болып  табылады. Қазақстанда инвестициялық  несиелерді құндылықпен қамтамсыз  етуде құқығын өткізу, аманаттау  және банктік кепілдеме сияқты әр түрлі кепілдік түрлері жиі қолданылады. Несие алушы – кәсіпорынның ағымдық  немесе депозиттік есепзайырысу шотында , сондайзақ қарызды жабу үшін банктердің ашқан арнайы шоттарындағы жиналған қаржылары неғұрлым өтемді кепіл  бола алады. Сол сияқты, мемлекеттік  құнды қағаздардың да өтемділіг  жоғары. Бірқ, көбінесе құндылықтың  мөлшері жеткіліксіз болғандықтан, қосымша құндылықпен қамтамысз  ету қажет болады. Оның ең кең  тараған түрі – негізгі активтер, яғни техникалық жабдықтар мен жылжымайтын  мүлік кепілі. Инвестициялық жобаларды  қаржландыруда әрқашан сол несиеге  алынып отырған құрал-жабдықтардың өзі кепілге қойылады.

   Кәсіпорын үшін бірқатар кемшіліктері бар болғанына  қарамастан, аталған әдіс бұрынғысынша кәсіпорынның өнеркәсіптік-техникалық дамуын қаржыландырудың ең тиімді  жолдарының бірі болып табылады.

   Дәстүрлі  ресурстар тартудың тағы бір жолы – қаржылық лизинг. өкінішке орай, өндірушілер  үшін қонымды, қолайлы лизингтік  клісім-шарттарын, кейбір сирек жағдайларын  есептемегенде, тек шетелдік лизингтік кәсіпорындары ғана ұсына алады. Мұндай кәсіпорынның лизинг лушыға қоятын қатаң талабы – лизинг алушының банкісінен шетелдік лизинг берушінің пайдасына лизингтік төлемдер сомасына барабар банктік кепілдеме болуы.

   Нарықтық  экономика жағдайында әр түрле елдерде  жүргізілген эмперикалық зерттеулер көрсеткендей, кәсіпорын үшін оның сыртқы капиталды пайдалануы меншкті  капиталына қарағанда тиімдірек  болып табылады. Бұлай дегеніміз, қарыз капиалын пайдалану шығындары  жеке қаржылар есебінен жұмсалған баламалы шығындарынан төмен дегенді білдіреді.