Лизинг

1992 жылдан басталған  еліміздің ішкі нарығындағы қолайсыз  экономикалық жағдайлар мен дағдарыстардын  нәтижесінде лизингтік бизнестің  арқыны баяулай бастады. 

1995 жылдан бастап  лизингтік бизнесті мемлекеттік қолдау, яғни лизингтік келісімдерді толығымен немесе жартылай мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырудың үлесі жоғарылай бастады. 1996-2000 жылдар аралығында мемлекет лизингтік операцияларды жүзеге асыруға Үкіметтің жеке қызулылары бойынша 4,5 млрд. Теңгеден көп ақша қаражаттарын жұмсаған. 1999 жылы Қазақстанда 11 лизингтік компания жұмыс істесе, соның жартысынан көбі мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылып отырған. Сонымен бірге, осы ІІІ-кезенді лизинггік қатынастардың дамуы үшін нормативті-әдістемелік және заңдылықты базаны жасаудың негізі қаланған кезең деп те сипаттауға болады. Оған дәлел ретінде 2000 жылдың шілде айында қабылданған "Қаржылық лизинг туралы" ҚР-ның Заңын айтуға болады. 

2000 жылдың екінші  жартысынан бастап "Қаржылық лизинг туралы" ҚР-нің Заңы өз күшіне енгеннен кейін еліміздің коммерциялық секторында лизингтік қатынастар қалыптаса бастады. Заңға "банктік лизинг" деген түсініктің енгізілуіне байланысты еліміздің коммерциялык, банктері құрған лизингтік компаниялардың саны көбейе бастады. 2000 жылдың тамыз айы мен 2003 жыддың мамыр айлары аралығында 9 банктік лизингтік компания құрылған. Сонымен "Каржылық лизинг туралы" ҚР-нің Заңы елімізде лизингтік қызметтер нарығының белсенді түрде дамуына үлкен ықпал жасады. 

Бүгінгі күні Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы лизингтік  операциялар нарығьш тәуелсіз сараптамашылар лизингтік қатынастарға қатысушы барлық тұлғаларға көп мөлшерде табыс және әлеуметтік-экономикалық тиімділіктер әкелуге қабілетті нарық ретінде  бағалауда. ТМД елдеріндегі күрделі каржылардың тапшылығы, осы мақсат үшін инвестициялаудың баска түрлерінің жетіспеушілігі лизингтің әр түрлі түрлерін тәжірибеде пайдаланудың экономикалық маңыздылығын көрсетеді. 

Қаржыландырылатын жалғыз компания және ол ҚР-ның аграрлық секторындағы лизингтік қатынастарды дамыту бойынша ауыл шаруашылық министрлігінің операторы болып табылады. Бүгінгі күні компанияның Қазақстандағы лизингтік қызметтер нарығындағы үлесі 53,8 % құрып отыр. 

ҚР-ның нарығында  белсенді түрде жұмыс істеп жатқан лизингтік компаниялардың 44,4% коммерциялық банктердің еншілес құрылымдары құрап отыр. Олардың анының көбеюіне ҚР-ның «Қаржылық лизинг» туралы заңына «банктік лизинг деген түсініктің енгізілуі қолайлы әсер етті. Бұлар, бүгінгі күні стандартты лизингтік қызметтерді кез-келген салаға көрсетуге маманданған әмбебап компаниялар болып табылады. Құрылғылардың белгілі-бір түріне маманданған лизинггік компаниялар халық шаруашылығының белгілі-бір саласына мамандығына жұмыс істейді. Еліміздегі салалық лизингтік компаниялар көбінесе, ауыл шаруашылық техникалары мен автокөліктерді лизингке беруге маманданган. Бұны негізгі корлардың осы түрлерінін нарықтағы өтімділіктерінің өте жоғары болуымен түсіндіруге болады. Аймақтық лизингтік компаниялар белгілі-бір аймақтарға ғана лизингтік кызметтер көрсетумен айналысады. Болашақта осы аймақтық лизингтік компанняларды кластерлер жүйесінің бір құрылымы ретінде дамытудың маңыздылығы бар деп ойлаймыз. 

Негізгі қорларға салынған инвестициялар, экономиканың ұлғаймалы ұдайы өндірісінің даму болашағын көрсететіндіктен жұмыста жалпы елдегі лизингтік нарықтың көлеміне кейбір макроэкономикалық көрсеткіштердің, яғни негізгі қорларға саоынған инвестициялар және жалпы ішкі өнімдегі лизингтің үлесі ретінде бағалау жүргізілген (2- кесте). Талдау жасау барысында ҚР-дағы лизингтік нарық көлемінің жыл сайын өсіп отырғанына қарамастан, оның инвестиция мен жалпы ішкі өнім көлеміндегі үлесінің басқа елдермен салыстырғанда өте төмен болуына экономиканың даму деңгейінің де әсер ететіндігі анықталды. 

Кесте 2 

Қазақстан Республикасындағы  лизингтік нарықтың көлемі

Көрсеткіштер 

Жылдар 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

Лизингтік нарық   

2,28 

6,36 

6,40 

12,6 

29,9 

Негізгі қорларға салынған инвестиция млрд.т 

59,7 

934,4 

1100,0 

1259,3 

1530,6 

Инвестициядағы лизингтің үлесі,5 

0,38 

0,67 

0,59 

1 

1,9 

Жалпы ішкі өнімдегі лизингтің үлесі % 

2599,9 

3250,6 

3776,3 

4449,8 

5542,5 

Жалпы ішкі өнімдегі лизингтің үлесі % 

0,09 

0,2 

0,2 

0,3 

0,5 

Ескертпе- Кестені  статистикалық жылнамалар негізінде  автор құрастырған. 
 

ҚР-дағы лизингтік  қызметтер нарығының дамуындағы өзекті мәселелердің тағы бірі лизинг нысанындағы инвестициялардың салалық  құрылымы болып табылады. 

Қосымша В-да көріп  отырғанымыздай, лизингтік операциялардағы  ауыл шаруашылық техникаларының үлесінің басқа құрылғылармен салыстырғанда жоғары болуын 2004 жылғы ҚР-ның Үкіметінің 008 «Лизинг негізінде ауыл шаруашылық техникаларын несиелеу» және 012 «Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу бойынша кәсіпорындар үшін қажетті құрылғылар лизингін несиелеу» деген бюджеттік бағдарламалардың қабылдауымен түсіндіруге болады. Соңғы жылдары лизингтік портфельдің әртараптандыруланушының оң тенденциялары да байқалады. 

Осы айтылғандардан, Қазақстанда лизингтік нарық  жұмыс істейді және лизингтік  индустрия дамудың әлі бірінші кезеңінде, яғни лизингке алушы келісім- шарт мерзімі аяқталғаннан кейін лизинг объектілерін қалдық құны бойынша сатып алатын және келісім-шартта көрсетілген мәмілелер оның күші бар мерзім аралығында өзгеріссіз қалатын қаржылық лизингтің даму кезеңінде деген қорытынды шығаруға болады. Сонымен бірге, кез- келген саланың соның ішінде лизингтік саланың да дамуы экономиканың жалпы жағдайымен, нарықтық инфрақұрылымның дамуымен және заңнамалық базамен анықталатындығы белгілі. Ал ҚР-да қазіргі кезде жұмыс жасап жатқан лизингтік компаниялар бірлесе отырып белгілі-бір жобаларды іске асыруға қатысып отырған жоқ, олардың бірлестігі көбінесе, елдегі лизингтік бизнесті дамытумен байланысты заңдардың қабылдануына әсер етуімен шектелуде. 

Бірақ лизингтік  компаниялар тарапынан байқалган осындай бірлескен жұмыстардың да Қазақстандағы лизингтік қатынастардың қалыптасу кезеңіндегі маңыздылығы өте жоғары. 

Экономикалық  қатынастардың кез-келген түрі сияқты лизингтік қатынастардың да кажеттілігі  мен мақсаттылығы маңызды категориялардың бірі - оны жүзеге асырудың тиімділігіне негізделеді. Жұмыста лизингтік қатынастардың экономикалық тиімділігін анықтау және бағалау екі кезеңге 

бөліп қарастырылган: 

лизингтік қатынастардың  жалпы тиімділігін бағалау және соған байланысты оны одан әрі қарай дамыту жолдарын анықтау; 

лнзингтік қатынасқа  қатысушы әрбір субъектілердің оған қатысу тиімділігін нақты багалау. 

Зерттеу жүргізу  барысында лизинггік қатынастардың  жалпы тиімділігін анықтау және бағалау үшін ең алдымен оның қоғамдық тиімділігін жоғарылатуға әсер ететін факторлар анықталған. Анықталған факторлар арқылы лизингтік қатынастарды дамытудың жалпы қоғамдық маңыздылығының бар екендігі дәлелденген. Біздің ойымызша, лизингтік келісімге қатысушы әрбір жаққа тиімділікті қамтамасыз ететін лизингтік қатынастардың экономикалық артықшылыгы нақты сандык және сапалық бағалау алуы қажет. Өйткені, сапалық жағынан бағалау белгілі-бір маңызды көрсеткіштердің динамикасын анықтауға мүмкіндіктер берсе, ал сан жағынан бағалау табыстылық және шығындылық тұрғысынан есептеулер жүргізуге мүмкіндіктер береді. Курстық негізгі қорларды лизингтік қатынастар орнату арқылы пайдалану мен банктік несие арқылы сатып алудың қайсысының экономикалық жағынан тиімді екендігін бағалау үшін дисконтталынған құнды деп аталатын көрсеткіш пайдаланылған. Дисконтталынш құнды есептеу үшін келесідей есептік формула қолданылды: 
 
 

Мұндағы, PV- дисконтталынған  құн, яғни болашақтағы ақшалай ағымдардың бүгінгі күндегі күн. 

C- 1-ші жылдан  п-ші жылға дейінгі ақшалай  ағымдар; 

r- дисконттық  ставка

Кесте 3. Несие  және лизинг есебінен құрылғыларды сатып алу құндарын салыстыру.

Көрсеткіштердің аттары 

Несиелік нұсқа 

Лизингтік нұсқа 

Құрылғыны сатып  алу шығындарының дисконтталған  құны PVтөлемдер  

1318,8 

1057,23 

Корпоративтік табыс салығы бойынша үнемділіктің дисконтталынған құны PV үнем 

395,2 

363,64 

Құрылғыны сатып  алу шығындарының дисконтталған  құнының салық бойынша үнемділіктің дисконтталынған құнына азайтылуы 

923,6 

693,59 

Салық бойынша  үнемділік құнының құрылғынығң  алғашқы құнына пайыз түріндегі  қатынасы  

29 

34 
 
 
 

3-кесте мәліметтерін пайдалана отырып, жұмыста экономикалық тұрғыдан неғұрлым тиімді нұсқа құрылғыларды лизингке алу болып табылады.  

3 Қазақстандағы  лизингтік қатынастарды басқару  мәселелері 

Үшініші бөлімде  лизингтік қатынастардағы тәуекелділіктерді  басқару және олардың басқару тетіктерін жетілдіру сияқты мәселелер қарастырылған. Бұл бөлім өзінің құрамында лизингтік қызметтер нарығы. 

3.1 Қазақстандағы  лизингтік қатынастардағы тәуекелділіктерді  басқару

Үшінші тарауда  лизингтік қатынастарды басқаруды  реттеу жолдарын дамыту, лизингтік келісімдердегі тәуелділіктерді ескере отырып қатынастарды басқару мәселелері мен Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдірудің нақты жолдары көрсетілген.  

Тәжірибе көрсетіп отырғандай , экономикалық қатынастардың дамуының қазіргі кезеңінде лизингтік қатынастарды белсенді түрде пайдалану қажеттіліктерін айтып қана қоймай , сонымен бірге , осы қатынастарды білікті түрде басқаруға да өте көп көңіл бөлу қажет. Соған байланысты еліміздегі лизингтік қатынастарды басқарудың бірнеше деңгейін қалыптастырудың қажеттілігі бар. Оны келесі 5-сурет түрінде көрсетейін: 

 

Лизингтік қа- 

тынастарды 

реттеу б-ша 

ұсыныстар 

беру 

арқылы лизингтік 

қатынастар- 

дың дамуына 

жағдай жасау 

Халықаралық 

ұйымдар деңгейінде басқару 

Сурет-3 . Лизингтік  қатынастарды басқару деңгейлері. 

Әр түрлі халықаралық  ұйымдар үкіметтік емес ұйымдардың , университеттердің , халықаралық агенттіктердің және жергілікті басқару органдарының көмегімен арнайы Жобалар жасау  арқылы елдегі лизингтік қатынастардың дамуы үшін қолайлы жағдай жасай отырып , лизингтік қатынастарды мега деңгейде басқаруда маңызды рөл атқарады. ҚР- да халықаралық даму жөніндегі АҚШ агенттігінің қаржылық қолдауымен 2003 жылы лизингтті дамыту бойынша жоба өз қызметін бастады. Бұл жобаның негізгі мақсаты лизингтік қатынастарды реттейтін заңдылықтарды жетілдіру үшін мемлекеттік басқару органдарына және Парламентке ұсынастар беру , қаржылық және кәсіпкерлік орталарда лизинг туралы танымдалық танымдылықты жоғарылату және лизингтік сектордың ресурстық базасын кеңейту бойынша көмектер жасау болып табылады. Қазіргі кезде осы жобаның бірінші және екінші кезеңдері толық іске асырылған. Ал үшінші кезеңін іске асыру үшін Халықаралық қаржылық корпорацияның инвестициялық департаментімен бірлесе отырып , Орталық Азияда лизингті қаржыландыру Қорын құру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Лизингтік қатынастарды мега деңгейде басқаруды дамыту үшін шетелдік инвесторлар тартуға көбірек көңіл бөліну қажет. 

Лизингтік қатынастарды басқарудың нарық талаптарына сәйкес келетін тиімді технологиясын жасау үшін ең алдымен мемлекет макродеңгейлік қатынастарды реттеуші ретінде неғұрлым маңызды роль атқарады. Еліміздегі лизингтік қызметтер нарығының қалыптасқаннан бергі уақыт аралығында лизингтік қатынастарды ұйымдастыратын және реттейтін бірнеше нормативті актілердің бекітілгені белгілі . Солардың негізінде лизингтік қызметтер нарығын ұйымдастыру қағидаларын анықтайтын база құрылған. Бірақ лизингтік қатынастарды дамыту бойынша елімізде қабылданған заңнамалық актілердің қабылдау уақыттарына жасалатын талдаулар , көптеген жағдайларда нарықтың мемлекеттен реттеуші шараларды талап еткендігін көруге болады. Яғни , бүгінгі күні мемелекет лизингтік қатынастарға заңнамалық базаның көмегімен жергілікті деңгейлерде реттеулер жүргізіліп отырған жоқ. Сондықтан да , біздің қазіргі таңда ҚР-ғы лизингтік қатынастарды мемлекеттік деңгейде басқарудың кейбір тетіктерін сапалық жағынан келесідей бағыттар бойынша қажет екендігін ұсынамыз: