Кәсіпорынның инвестициялық саясаты

Бұдан кейін  жаңалық өз бетінше өмір сүре бастайды да, инновациялық үдеріс жаңалыққа  деген алғырлық қалыптасқан жағдайда келесі кезеңге аяқ басады.

Жаңалықты пайдалану  кезінде мынадай кезеңдер орын алады: 

4) Жаңалықты тарату кезеңі, мұнда жаңалық кеңінен қолданысқа енгізіліп, жаңа салаларға кіреді.

5) Нақты бір  салада жаңалықтың үстемдік ету кезеңі, мұнда жаңалық бұрынғы жаңашылдық қасиеттерін жоғалта бастайды да оны едәуір тиімді жаңалықпен ұтымды алмастыру үдерісі қарастырылады.

6) Жаңалықтың қолданылу аясын қысқарту кезеңі, мұнда жаңалық жаңа өніммен алмастырылады.

          Инновациялық қызметті сәтті  басқару үшін инновацияны жете  зерттеу қажет. Жаңа инновация  технологиялық параметрлері бойынша,  с.б нарықтық тұрғыдан бағаланады. Осыны есепке ала отырып инновацияның жіктемесі құрылады

            Инновациялық үдеріс деп идеяның өріс және қолданбалы зерттеулер тәжірибе конструкторлық және қолданбалы зерттеулер, тәжірибе- конструкторлық және технологиялық өңдеулер, маркетинг, өндіру және сату кезеңдерінен өте келе біртіндеп коммерциялық өнімге айналу үдерісін айтамыз. Басқаша айтқанда, инновациялық үдеріс инновациясын құру, игеру және таратумен байланысты.

Қазіргі кезде  инновациялық үрдістің үш түрі бөлініп  көрсетілуде:

• қарапайым ішкіұйымдық (ұйымаралық), ол жаңашылдықты әзірлеу және оны бір кәсіпорынның ішінде қолдануды ұсынады, бұл жаңашылдық, ереже бойынша тауар түрінде болмайды;
• ұлғаймалы, жаңашылдықтың бірнеше өндірушілері бар болуы, жалғыз өндірушінің монополиялық үстемділігін бұзу;
• тауарлы, бұл жағдайда кем дегенде екі шаруашылық субъект жаңашылдықты өндіруші және тұтынушы ретінде әрекет етеді, ал жаңашылдық тауар көрінісінде болады.

              Инновациялық үдерістің үш логикалық  түрін ажыратады.

1. Қарапайым ұйымішілік ( табиғи )
2. Қарапайым ұйымаралық ( тауарлық)
3. Кеңейтілген.

         Қарапайым ұйымішілік инновациялық  үдеріс жаңалықтың қалыптасуы  мен пайдаға асырылуы бір ұйым  ішінде жүргізілуін білдіреді,  бұл жағдайда жаңалық тікелей  тауарлық қалыпқа енбейді.Қарапайым  ұйымаралық инновациялық үдерісте жаңалық сатып алу- сату бұйымы болып есептеледі. Инновациялық үдерістің бұл түрі жаңалықты іске асырушыфункциясы тұтынушы функциясынан бөлек екендігін көрсетеді. Кеңейтілген инновациялық үдеріс жаңалықты жаңадан шығарушылар жасауымен, өндірушілердің монополиясын бұзудан көрініс табуы, шығарылатын өнімнің тұтынушылық қасиеттерін өзара бәсекелестік арқылы жетілдіруге жағдай туғызады. Тауарлық инновациялық үдеріс жағдайында жаңалықты өндіруші ( жасаушы) және тұтынушы ( пайдаланушы) кем дегенде екі шаруашылық субъект қызмет етеді. Егер жаңалық технологиялық үдеріс болып табылса, оны өндіруші мен тұтынушы бір шаруашылық субъектісі түрінде болады.

        Инновациялық үдерісті тауарлық  түрге көшумен бірге ол екі  негізгі кезеңге бөлінеді: а) жасау  және тарату; ә) жаңарту диффузиясы. Алғашқы кезеңі ғылыми зерттеу кезеңінен тұрады. Алғашқы кезеңде жаңалықтың пайдалы нәтижесі әлі іске аспайды, тек алдын ала оның жағдайы қалыптастырылады. Екінші кезеңде қоғамдық пайдалы нәтижесі жаңалықты шығарушылар өз арасында, сонымен қатар өндірушілер мен тұтынушылар қайта үлестіріледі. Диффузия- бұрын бір- ақ рет игерілген және пайдаға асырылған инновацияның жаңа ортада немесе қолдану орталығында таралуы, Кез келген инновация таралуының маңызды факторының бірі- оның әлеуметтік- экономикалық ортаға сай әрекеттесуі болып табылады, оның негізгі элементі бәсекелес технологиялар. Шумпетердің жаңарту теориясы бойынша жаңарту диффузиясы жаңашыл ( новатор) кейін көбірек пайда табу мақсатында жаңартулар ендіруші еліктеушілер санының өсу үдерісін білдіреді. Шумпетер қомақты табысқа кенелуді күту- жаңалықты ендірудің қозғаушы күші деп санайды.

       

 

1.2 Инновацияны басқару теориясы мен тұжырымдамалары

 

Инновациялық  қызметті экономикалық басқару шаруашылық және коммерциялық жағдайды алдын ала көре білу, «шығындар-нәтиже» арақатынасын оңтайландыру бағытындағы іс-шараларды жүргізе білу және осы арқылы қойылған мақсаттарға жету болып табылады.Алдымен тақырып маңызын ашпастан бұрын, инновация терминіне тоқталып өтейік.

        Инновация - жаңа немесе жетілдірілген өнімге айналған, жаңа немесе жетілдірілген технологиялық процесс нарығына ендірілген, тәжірибе жүзінде пайдаланылатын немесе әлеуметтік қызметтерге қатысты пайдаланылатын инновациялық қызметтердің соңғы нәтижесі.

         Инновация нарықта немесе өндірістік үдерісте ендірілген жағдайда ғана іске асырылған деп есептелінеді. Берілген сипаттамаларға сәйкес ғылыми-техникалық инновациялар мынадай қасиеттерге ие болуы тиіс:

4. Жаңалығы болуы керек
5. Нарық сұранысын қанағаттандыру керек
6. Өндірушіге пайда әкелуі керек

Қазіргі уақытта  инновациялық қызметті дамыту, ел экономикасын инновациялық бағытта өркендету, әсіресе  нақты сектор өндірістерінің аясында  инновациялық жетістіктерді енгізудің  маңызы зор. Осы жетістіктерге жету үшін инновацияны дұрыс басқара білу керек.

“Инновациялық басқару” экономикалық тұрғыда басқару  және бақылауды білдіреді, дегенмен мақсат қою мен оны жүзеге асыру  бағытындағы іс-шараларды жоспар құру әрекетінсіз тиімді басқару  мүмкін емес. Сондықтан басқару - жоспарлау, реттеу және бақылау бағытындағы іс-шаралар жиынынан тұрады. Инновациялық басқару барлық элементтерді жоспарлаудан бастап, оның орындалуына мониторинг жасауға дейін ең алдымен жоспардың орындалу нәтижелерін талдау, оны жүзеге асыру үдерісінде оң және теріс ауытқуларды бағалау негізінде жоспардың орындалуы үшін қажетті жағдайлар жасауға бағытталған.

Кәсіпорындағы инновацияларды басқаруда кәсіпорын  басшылары бірқатар басқару әдістері мен жолдары бойынша шаралар  атқарады. Сол инновацияны басқаруда  ең көп қолданылатын шаалардың бірі контроллинг тұжырымдамасы болып табылады.

       Контроллингтің мақсаты ұйымның  жалпы мақсатынан туындайды және  ең алдымен ұйымның қалыпты  жағдайын сақтау және оның  табысты дамуына бүкіл басқарушылық  үдерісті бағдарлауға негізделген. 

Контроллингтің міндеттеріне табыстылықты, өтімділікті қамтамасыз ету, тәуекелді төмендетуді жоспарлау және бақылау жатады. Мұнда контроллингтің негізгі мақсаты ретінде қызметті басқару, төтеп беру және күшейту бағытындағы іс-шараларды дер кезінде жүргізуге мүмкіндік беретін ақпаратпен уақытылы қамтамасыз ету.

Біздің пікірімізше, контроллинг – кәсіпорын қызметінің табыстылығын арттыру жолымен ұзақ мерзімді кезеңде оның өмір сүруін қамтамасыз етуге, серпінді дамуы үшін ұтымды инвестициялық шешімдерді қабылдауға, сондай-ақ кәсіпкерлік қызметте тәуекелді төмендетуге мүмкіндік беретін кәсіпорынды басқарудың заманауи жүйесі.

Отандық және шетелдік экономист-ғалымдарының контроллинг  аясындағы пікірлері мен ғылыми ұстанымдары көбінесе басқару қызметіне, үйлестіруге және ақпаратқа негізделген. Сол себепті контроллинг жеке ғылыми зерттеуді қажет етеді. Біздің пікірімізше, инновацияға негізделген контроллинг-  инновациялық жобалар бағытындағы шешімдерді қабылдау үшін басқарушылық қызметті бағыттау, инновациялық жобалардың ұзақмерзімді өміршеңдігін және үйлесімділігін қамтамасыз етуге ақпараттық-инструменталды қолдау көрсету.

Инновацияларға  шаруашылық механизмнің әсері ерекше басқару стратегиясы мен белгілі  бір әдіс-тәсілдер көмегімен жүзеге асырылады. Әдіс-тәсілдер мен стратегиялардың жиынтығы инновацияларды басқарудың өзіндік механизмі, басқару үдерісін басқару жүйесі – контроллинг қызметі  арқылы жүзеге асырылады.

Кәсіпорынның  инновациялық қызметіндегі контроллинг  келесі кезеңдерден тұрады:

1. инновациялар үшін негіз ретінде көрінетін идеяларды іздеу;
2. идеяларды жүзеге асыруда ақпараттық-инструментальды қамсыздандыру;
3. берілген инновациялар үшін инновациялық үдерісті жоспарлау және ұйымдастыру;
4. нарыққа инновацияларды енгізу және олардың қозғалу үдерісін бақылау.

Кәсіпорын қызметіне  объективті және негізделген баға беру үшін контроллинг қызметінде екі көрсеткіштер топтамасын, яғни басқару тиімділігі мен табыс пайдаланылады, бұл кәсіпорынды тиімді басқаруға мүмкіндік береді.

 

 

 

1-сурет -  Кәсіпорынның инновациялық қызметіндегі контроллингтің рөлі

     Инновациялық  контроллингті стратегиялық контроллингтің  құралнамасы ретінде айқындауға  болады, себебі кәсіпорынның инновациялық  қызметі оның болашақтағы ұзақмерзімді  қызмет етуін айқындайды және  едәуір тәуекелдермен, белгісіздіктермен байланысты келеді. Стратегиялық контроллинг құралнамалары ең алдымен кәсіпорынның перспективасы мен тәуекелін, оның ұзақмерзімді қызмет етуіне кедергі келтіретін факторларды анықтау және үйлесімділігін қамтамасыз ету үшін қолданылады.

Кәсіпорынның  инновациялық қызметіндегі стратегиялық контроллингтің қалыптасу үлгісі 3-суретте  келтірілген.

Инновациялар  экономиканың кез келген секторы  сияқты күрделі қаражат салымдарын талап етеді. Қосымша  пайда табу, ұйым қызметінің тиімділігін арттыру және әлеуметтік-экономикалық тиімділікке жету үшін қаржылық салымдар салу қажет.

 

 

3-сурет - Кәсіпорынның  инновациялық қызметіндегі стратегиялық  контроллинг

 

Стратегиялық  контроллинг оперативті,сонымен  қатар инновациялық контроллингті  қамти отырып, кәсіпорынның ұзақ мерзімді басымдықтарын, жоспарларын, ішкі және сыртқы ортасын талдай отырып, іске асыруға тиісті бағдарламаларды  әзірлеп, оны жүзеге асыру жолдарын қарастырады.

 

 

1.3. Кәсіпорынның инновациялық қызметін бақылау

      

     Кәсіпорынның инновациялық қызметі – бұл жаңа немесе өнімнің жақсаруы, не қызмет көрсетуі, оларды өндірудің жаңа әдістерін қолдану мақсатындағы ғылыми-техникалық және зияткерлік әлеуеттік шаралар жүйесі. Бұл жеке сұранысты, сонымен бірге жалпы пайдалы жаңалықтарға қоғамның мұқтажын қанағаттандыруы үшін пайдаланылады.

       Өнімнің жаңа түрін игеріп (тауарларды, қызмет көрсетулерді) және  жаңа  технологияларды қолдануын сипаттайтын  көрсеткіштердің жинағы сонымен  қатар кәсіпорынның инновациялық  қызметін  сипаттайтын көрсеткіштердің жинағы және талдауы инновациялық қызметті бақылаудың мақсаты болып табылады.

Кәсіпорындардың инновациялық қызметінің бақылауында  зерттеу нысанасы ретінде инновацияның келесі түрлері  қолданылады: өнімдік, процесстік және басқарушылық. Кәсіпорын жұмысының тиімділігіне және сапасының жоғарылауына басқарушылық инновациялары  маңызды роль алады, атап айтқанда ақпараттық алмасудың кеңеюі, жаңа білім мен технологияны қолдану және оқыту қабілетінің жақсаруы. Басқарушылық  инновациялары - олар құрылған жүйеге – көптеген қатысушылары және өзара қарым қатынастары бар күрделі әлеуметтік жүйеге қатысты көпшілік деңгейде ерекше.  Сонымен қатар технологиялыққа қарағанда менеджменттегі инновация күрделірек, өзінің енгізуіне дейінгі негіздемеге және одан кейінгі бағалауға жол береді.

        Кәсіпорындардың инновациялық қызметін зерттеуде инновациялық  саладағы (атап айтқанда, зерттеу жобаларын әзірлеу бойынша) кәсіпорындардың бірлескен ынтымақтастығын зерттеуге, нәтижесінде инновациялардың сапалы деңгейін арттыруға және бәсекеге қабілеттілік нәтижелеріне қол жеткізуге бағытталған екпін күшейтілген. Бұл білімді тарату және пайдалану процесінде өзара іс-қимылдың жаңа тетіктерін анықтау қажеттілігімен, инновацияларды әзірлеу және іске асыру процесінде ұйымдардың арасындағы білім ағындарының өзара алмасуының маңызды рөліне негізделеді. 

       Кәсіпорынның  инновациялық қызметі ақпарат,  білім, технология, тәжірибе, адамдық  және қаржылық ресурстар көздерімен  байланысының әртүрлілігі мен  құрылымына байланысты. Кәсіпорынның инновациялық қызметін зерттеуде зерттеулер мен талдамалардың бірлескен жобаларын орындау бойынша серіктестермен арақатынастың әртүрлі нұсқалары қарастырылады: кәсіпорын, өнімді тұтынушылар (жұмыс, қызмет) кіретін топ құрамындағы кәсіпорын (бірлестіктер, серіктестіктер, қоғам), құрал-жабдықтарды, материалдарды, жинақтаушыларды, бағдарламалық құралдарды жеткізушілер: консалтингілік, ақпараттық фирмалар, ғылыми ұйымдар, университеттер мен басқа да жоғары оқу орындары; даму институттары («Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ, «Қазақстанның инвестициялық қоры» АҚ, «Ұлттық инновациялық қор» АҚ, «Даму» Кәсіпкерлік қоры» АҚ, «Технологияларды инжинирингілеу мен трансферт орталығы» АҚ және т.б.). Осымен, экономика дамуының тиімділігі жекелеген дербес экономикалық құрылымдардың инновациялық дамуының тиімділігінен ғана емес (ғылыми ұйымдар, ғалымдар, ЖОО және т.б.), инновациялық қызмет үдерісінде олардың арасындағы өзара байланыстың тиімділігіне де тәуелді.       

      Инновациялық өнім үш жыл бойы түрлі дәрежеде технологиялық өзгерістерге ұшыраған өнімді көрсетеді. Бақылауда жаңа өнім жаңалығының бірнеше деңгейін бағалау келтірілген: өнім, әлемге қатысы  бойынша жаңа, елге қатысы бойынша  жаңа, өңірге қатысы бойынша  жаңа; жаңғыртылған. Бұл қатарда бірінші үш деңгей маңызды болып табылады, яғни жаңадан енгізілген немесе соңғы үш жылда айтарлықтай технологиялық өзгерістерге ұшыраған және соңғы үш жылдың ішінде жетілдіруге тартылған өнімдерге жататын, қағидатты жаңа өнім.  Өнім тек қана кәсіпорын үшін ғана емес сонымен қатар нарық үшін де жаңа бола алады, оған қоса кәсіпорын үшін жаңа өнім нарық үшін де жаңа өнім болу міндетті емес.  Бұл көрсеткіштер  - басқа елдер қатары және  Еуропалық Одақ елдерінің инновациялық қызметтерін салыстырмалы бағалау мақсатында Еуростатпен қолданылған маңызды сиппатамалары. Инновациялық өнiмнiң жаңалығының қаралатын деңгейлерiнен ең төмені жүзеге асатын процесстік инновацияның нәтижелері болып табылатын,   жаңғыртылған өнімге жатады. Бұл параметрлері айтарлықтай дәрежеде жақсартылған немесе түрленген кәсіпорында шығарылып қойылған өнім болып табылады.