Казақстан өнеркәсібіндегі бірлескен кәсіпорындар қызметін талдау

                

 

                

 

                     Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті

                                           

Экономика факультеті

 

Экономика кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

Курстық жұмыс  тақырыбы:

 

 

ҚАЗАҚСТАН ӨНЕРКӘСІБІНДЕГІ БІРЛЕСКЕН КӘСІПОРЫНДАР ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ

 

 

 

                                 

                                                 

 

 

 

 

 

 

                      

                                   Астана – 2006  

 

 

 

 

                       

 

 

 

 

 

 

                            Мазмұны:

 

 

Кіріспе ...........................................................................................................3

 

1. Бірлескен кәсіпорындар нарықтық экономикадағы кәсіпорынның ұйымдастырушылық формасы ретінде.................................................................6
1.    Бірлескен кәсіпорындардың экономикалық мәні, мақсаты, формалары................................................................................................................6
2. Қазақстандағы бірлескен кәсіпорындардың маңызы және олардың салалық ерекшеліктері...........................................................................10
3. Қазақстандағы мұнай-газ саласындағы бірлескен кәсіпорындардың қызмет етуінің құқықтық негіздері.......................................12

 

2. Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі бірлескен кәсіпорындар қызметіне «Қазақтүрікмұнай» ЖШС бірлескен кәсіпорны мысалында талдау......................................................................................................................16

2.1 «Қазақтүрікмұнай» ЖШС БК құрылу тарихы, негізгі қызметі және  басқару жүйесі ......................................................................................................16

2.2 Бірлескен кәсіпорын қызметінің ерекшеліктері (есеп беру жүйесі, салық жүйесі, баға қалыптастыру мәселелері) ..................................................19

2.3 «Қазақтүрікмұнай» ЖШС БК 2003 – 2005 жылдардағы қаржылық көрсеткіштеріне талдау.........................................................................................24

 

3. Бірлескен кәсіпорындар қызметін жетілдірудің негізгі бағыттары...36

3.1 «Қазақтүрікмұнай» ЖШС БК-ның даму перспективасы және өзекті мәселелері………………………………………………………………………...36

3.2 Қазақстан Республикасындағы бірлескен кәсіпорындардың шаруашылық қызметін жетілдіру жолдары……………………………………39

 

 

Қорытынды .................................................................................................41

 

Қолданылған әдебиеттер ...........................................................................44

 

Қосымшалар ................................................................................................45

 

 

 

 

 

 

 

 

                          Кіріспе

 

Бүгінгі таңда Қазақстандағы  кәсіпкерлік отандық экономиканы  дамытудағы маңызды құрал екендігі айқын.

Нарықтық экономикаға  көшу монополизмнің алдын алу, бәсекелікті  дамытуға бағытталған өндіріс құрылымын  қайта құру тәрізді радикалды  өзгерістерді талап етті. Ал бұл  әлемдік тәжірибе көрсеткендей меншіктің, ұйымдық-құқықтық формасының әр түріне бағытталған кәсіпкерліктің дамуынсыз нәтиже бермейді.

Қайта құруға дейінгі  кезеңде сыртқы экономикалық байланыстарды  басқару елімізде макродеңгейде, яғни мемлекет деңгейінде жүзеге асты. Сыртқы саудада және сыртқы экономикалық қызметтің монополия жағдайында мемлекет қандай ұйымдар, қандай салада,қандай көлемде операция жүргізуін бекітіп отырады, елдің экспорттық-импорттық жоспарын анықтайды. Мемлекет экспорт және импортты рұқсатқағаздар жүйесі арқылы реттеп отырады. Тек 80 арнайы сыртқы экономикалық ұйымдар әлемдік нарықта экспорттық және импорттық операцияларды жүзеге асыруға құқығы болды.

Қайта құру кезеңі басталысымен (нақты 1987  жылы) сыртқы нарыққа кез  келген өнімі әлемдік нарықта  бәсекеге ие отандық кәсіпорындар мен  фирмаларды шығаруға құқық беретін мәміле қабылданды. Қазір әрбір ұйым заңнамалар шегінде өзі сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асырып, оны микродеңгейде басқара алады. Мемлекет бұл жағдайда реттеу, үйлестіру, бақылау және әсер ету қызметтерін атқарады.

Фирма деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті басқару сыртқы экономикалық саясаттың стратегиялық бағыттарын әзірлеу, шетелдік нарықтағы фирманың тәртібін, сыртқы сауданың жоспарын құру, сыртқы экономикалық қызметті басқару органдарының тиімді құрылымын қалыптастыру, оның фирманың басқа қызметтерімен үйлестіру, шетелдік серіктестермен экономикалық қатынастар шешімін ақпаратпен қамсыздандыру сияқты мәселелерді шешуді талап етеді.

Сыртқы экономикалық қызмет саласындағы кәсіпорындардың, ұйымдардың, бірлестіктердің негізі экспорттық өнім өндіру болып табылады. Экспорттық өнім өндірушілер мен қызмет ұсынушылардың өз тарапынан сыртқы нарыққа шығуына мүмкіндік беру сыртқы экономикалық қызметтің (СЭҚ) жаңа формаларының дамуына ғана емес, сонымен қатар шетелдік серіктестермен тікелей өндірістік қатынастар орнату мен фирмааралық, бірлескен кәсіпорындар негізінде бірлесу, жаңа ұйымдастырушылық-шаруашылық құрылымдардың пайда болуына себеп болды. Сыртқы нарықпен қатынас орнатуға сонымен қатар басқа да бағыттар әсер етті. Экспорттық стратегияны әзірлеуде маркетинг пен жарнамаға жоғары назар аудару, сыртқы нарыққа шығу және сыртқы сауда қатынастарына түсу процедураларының ережелерін білу және орындау, сонымен қатар инвестициялық-шаруашылық саясат және елде және сырт елдерде мемлекеттің реттеу механизмі. Экономикалық реформаларды жүзеге асыру жағдайында елімізде меншіктің әр түрлі формалары пайда болды. Меншіктің әр түрлі жаңа формаларының арасында отандық экономиканың дамуына әсер етуге бағытталған, белгілі орын алатындарының бірі – бірлескен кәсіпорындар. Бірлескен кәсіпорындар – салыстырмалы түрде халықаралық кәсіпкерліктің жаңа ұйымдық-әлеуметтік формасы. Көптеген экономикалық әдебиеттерде бірлескен кәсіпорындар деп шетелдік серіктесі бар, өндірістік, ғылыми-техникалық, сыртқы сауда және т.б функцияларды атқаруға қолданылатын материалдық және қаржылық ресурстарға ортақ меншіктік қатынас орнатылған шаруашылық және құқықтық әріптестік формасын атайды.

Қазақстанда құрылып  жатқан бірлескен кәсіпорындар елге жаңа техника мен технологияны, халықаралық  маркетингтің қазіргі әдістерін және алдыңғы қатарлы басқару тәжірибесін тартуда позитивті маңыздылыққа ие болуы мүмкін. Жоғарыда айтылған мәселелер  курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін айқындайды. 

Курстық жұмыстың мақсаты – бірлескен кәсіпорындардың қызмет ету және оны жүзеге асыру механизмдерінің негізін теориялық зерттеу, «Қазақтүрікмұнай» ЖШС БК қызметіне талдау жүргізу негізінде кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметтерін жетілдіруге ұсыныстар жасау.

Сондықтан курстық жұмыс  барысында келесі міндеттер қойылды:

• Бірлескен кәсіпорындардың теориялық негізін зерттеу;
• Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі бірлескен кәсіпорындардың әрекет ету механизмінің құқықтық базасын қарастыру;
• «Қазақтүрікмұнай» ЖШС БК қызметіне талдау жүргізу;
• Мұнай саласындағы шағын және орта кәсіпорындардың тиімді қызмет етуінің шетелдік тәжірибесіне тоқталу;
• Қазақстандағы сыртқы экономикалық қызметтің негізгі қатысушыларының бірі ретінде бірлескен кәсіпорындардың қызметін жетілдірудің негізгі бағыттары мен механизмдерін айқындау.

Курстық жұмыстың теориялық бөлімінде бірлескен кәсіпорындар түсінігі, олардың мұнай саласындағы қызмет ету механизмінің құқықтық негіздері, Қазақстан өнеркәсібіндегі маңызы талқыланды.

Екінші, сараптамалық бөлімде  Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі  бірлескен кәсіпорындар қызметіне талдау жүргізу «Қазақтүрікмұнай» ЖШС БК қызметіне талдау жүргізу мысалында жүзеге асты. Кәсіпорынның құрылу тарихынан бастап, басқару жүйесіндегі ерекшеліктерге назар аударылды. Есеп беру жүйесіндегі, салық жүйесіндегі, баға қалыптастыру мәселелеріндегі ерекшеліктер қарастырылды. Соңғы үш жылдағы қаржылық, экономикалық көрсеткіштеріне сараптама жүргізілді.

Үшінші бөлімде «Қазақтүрікмұнай»  ЖШС БК даму перспективасы мен  проблемамалары қарастырылып, жалпы  мұнай-газ секторындағы бірлескен  кәсіпорындардың дамуындағы кедергілерді жою, олардың қызмет ету аясын жетілдіру бағытына ұсыныстар жасалды.

Курстық жұмыстың теориялық  негізінде отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, монографиялары, мақалалары, Қазақстан Республикасының  заңнамалық және нормативтік актілері қарастырылды. Курстық жұмыстың ақпараттық базасы – ҚР-ның статистика жөніндегі Ұлттық агенттігінің мәліметтері, «Қазақтүрікмұнай» ЖШС БК-ның қаржылық қызметінің есебі, интернеттегі ақпараттық сайттар.

Жұмыс барысында ғылыми танымның эмпирикалық және теориялық, салыстыру, талдау және синтез, индукция, дедукция, жалпылау, топтастыру, математикалық әдістері қолданылды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                            Қорытынды

 

Отандық кәсіпкерлікті  дамыту 1992 жылдардан бастау алады және күні бүгінге дейін оның интенсивті бағыттарын жетілдіру жолдары ұсынылып, жүзеге асырылып жатыр. Қазақстанның алдыңғы қатарлы елу бәсекелес елдің қатарына енуі де, алдымен ішкі нарықтағы бәсекелестікті күшейтіп, сыртқы нарыққа сенімді түрде жетістікке жете алатын отандық кәсіпкерлердің «таңдаулылары» шығуы тиіс. Ол үшін кәсіпкерліктің меншік, ұйымдық-құқықтық формаларына, қызмет аясына байланысты әр түрінің, яғни кәсіпкерлік инфрақұрылымының жан-жақты дамуы қажет. Отандық кәсіпкерлікте бірлескен кәсіпорындардың маңызы артып келеді. Себебі олар алдыңғы қатарлы технологияны, өндірісті прогрессивті ұйымдастыру, басқару, өткізу тәжірибелерін ендіру, шетелдік капиталды тарту, шетел несиелерін жеңілдікті шарттармен алу, экспортты диверсификациялау, ішкі нарықты толтыру, экспортты ұлғайту, импортты төмендету нәтижесінде жеңіл конверттелетін валюта қорларының өсуін қамтамасыз етуге, өндірістік күштерді интернационализациялау, яғни халықаралық еңбек бөлінісінде артықшылықтарды неғұрлым тиімді пайдалануға, мемлекеттік кәсіпорындарды нарықтан сырғыту, олардың монополиялық мүдделерін жоюда техникалық деңгейі және өнім сапасы бойынша күшті бәсекелес болуға, сыртқы нарыққа бәсекеге қабілетті өнімдермен шығуға мүмкіндік береді.

 Курстық жұмыс аясында мемлекетіміздегі мұнай саласындағы бірлескен кәсіпорындар қызметін кеңірек ұғыну және олардың қызмет етуінің даму перспективасын, проблемаларын айқындау мақсатында  «Қазақтүрікмұнай» ЖШС БК қызметіне талдау жасалған болатын, ол мемлекетіміздегі мұнай саласындағы тиімді жұмыс атқарып жатқан кәсіпорындардың бірі болып табылады.

Бірлескен кәсіпорын  қызметіне Қазақстандағы бизнесті жүргізуге тән экономикалық, саяси  және әлеуметтік тәуекелдер елеулі әсер етеді. Бұл тәуекелдерге үкімет саясатының нәтижелері, экономикалық жағдайлар, салықтық және құқықтық сферадағы өзгерістер, валюта бағамдарының тербелістері, келісімшарттық құқықтардың жүзеге асу мүмкіндіктері жатады.

Бірлескен кәсіпорын  Қазақстан Республикасы Үкіметінің мұнай өндіруші компанияларға бекітетін  жыл сайынғы экспорттық квотасына тәуелді. Сонымен қатар бүгінгі таңдағы Қазақстандағы экономикалық және саяси жағдай Үкіметтің уақыт өткен сайын отандық мұнай өңдеуші компанияларды экспорттық бағадан әлдеқайда төмен бағалы мұнаймен қамтамасыз ету мақсатындағы мұнай өндіруші компаниялар қызметіне мейлінше әсер етуге тырысуымен сипатталады. 2005 жылы, мысалы, ішкі нарықта сатылған мұнай бағасы экспорттық бағадан жарты құнына төмен болған. Бірлескен кәсіпорын өндірген мұнайдың 98%-і экспортқа шығарылған, яғни жалпы өндірілген 340 986 тонна мұнайдың тек 16 000 тоннасы ішкі нарықта сатылған.

Бірлескен кәсіпорын  қызметіне әсер ететін мәселелердің бірі – тасымалдау мәселелері. Кәсіпорын  өндірген мұнай Қазақстандық жақтың еншілес компаниясы «ҚазТрансОйл»-ға тиесілі мұнай құбырларымен тасымалданады. «ҚазТрансОйл» мұнайды тасымалдау нарығында монополист болып табылғандықтан, бірлескен кәсіпорынның экспортқа шығаруға мүмкіндігі бар мұнай көлемінің тасымалдау шығындарына елеулі әсер етеді. Соңғы жылдарда «ҚазТрансОйл» мұнай тасымалдау компаниясы өзінің тасымалдау тарифтері тұрақтылығын ұстап тұруға күш салып келеді, мысалы биылғы жылы бір тонна мұнайды 1000 шақырымға тасымалдау тарифі 19,5 АҚШ доллары көлемін құрады.

Бірлескен кәсіпорын  Қазақстандағы барлық мұнай өндіруші компаниялардан талап етілетін пайдалы қазбаларды пайдалануға байланысты заңдарды және Келісімшартта айқындалған шараларды орындауға міндетті. Жүргізілген аудиторлық бақылау нәтижелері бойынша бірлескен кәсіпорын заң талаптары мен шарттарды орындап жатыр деген қорытындыға келуге болады.

Жалпы кәсіпорын құрылған күнінен бастап 216 357 метр бұрғылау жұмыстарын жүргізіп, 116 барлау және 5 өндіру ұңғыларын тамамдады. 1993-2005 жылдар аралығында «Қазақтүрікмұнай» ЖШС-і 400 млн. АҚШ доллары көлемінде инвестиция салды.