Экономиканы ақша-несиелік реттеу

      Мiндеттi резервтер – бекiтiлген нормативке сәйкес Ұлттық Банктегi арнайы шотта несие корреспонденттiк шотында сақталуға мiндеттi банк депозиттерiнiң бөлiгi.  Артық резервтер – дегенiмiз банктердiң Ұлттық Банктегi корреспонденттiк шотта қаражатының барлығына байланысты болғандықтан, Ұлттық Банк ақша базасының мөлшерiн, екiншi деңгейдегi банктердiң Ұлттық Банктегi корреспонденттiк шоттағы қаражатының көлемiн, яғни банктер өнiмiлiгiн реттеу арқылы реттейдi.

      Ол  ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен iске асады. Бұл құралдар ақша базасының  кенеюi шегiн көрсететiн және ақша жиынының, ақша базасы арқылы есептелетiн ақша мультипликаторының мөлшерiне әсер етедi.

      Ақша  ұсынысының үлгiсi және ақша мультипликаторы келесi формуламен берiледi:  [ 1, 185 б]

                M^S = C + D                                            (4)

      Мұндағы:

            М^S – ақша ұсынысы;

            С - банк жүйесiнен тыс қолда бар ақша;

            D – депозиттер. 

      Банк жүйесi – жеке резервтi жабумен байланысты жүйе. Банк депозиттерiнiң бiр бөлiгiн ғана резерв түрiнде сақтайды, ал қалған бөлiгiн қарыз беру үшiн және актив операциялар үшiн пайдаланады. Басқа қаржылық институттармен салыстырғанда, банктiң ақша ұсынысын өсiру мүмкiндiгi бар.  Несие мультипликаторы – коммерциялық банктер жүйесi шеңберiндегi төлем құралдарының эмиссиялық үрдiсi. 

      Қосымша ақша ұсынысының жалпы түрi жаңа депозит  пайда болуының нәтижесiнде туындайды. 

      M^S = 1 / rr * D  (5)

      Мұндағы:

                 rr – банк резервiнiң нормасы;

                 D – алғашқы салым;

           1/rr – банк мультипликаторы немесе депозиттiк мультипликатор. 

      Ақша  ұсынысының жалпы үлгiсi Орталық  банк рөлiн ескере отырып жасалады және банк жүйесiндегi депозиттiк ақшаның  бiр бөлiгiнiң қолма-қол ақшаға ауысуы.

      Ақша  базасы Орталық банкте сақталатын коммерциялық банктердiң резервтерi мен банк жүйесiнен тыс қолма-қол ақша.

            MB = C + R  (6)

      Мұндағы:  

            MB – ақша базасы;

            С – қолма-қол  ақша;

            R – резерв.

      M^S = C + D  (7)

      Мұндағы: 

             M^S – ақша ұсынысы;

            С – қолма-қол  ақша;

            D – депозиттер.

      Ақша  мультипликаторы – ақша ұсынысының ақша базасына қатынасы:   

      m = M^S / MB => M^S = m * MB  (8)

      Мұндағы:

            m – ақша мультипликаторы.

      Ақша  мультипликаторын қолма-қол ақша депозиттерiнiң (с * r) депозит коэфиценттерiне және резерв депозитiне (rr) қатынасы түрiнде  анықтауға болады.

      m = cr + 1 / cr + rr * MB  (9)

      Мұндағы: 

             с = C / D – қолда бар ақша;

             r = R / D – резервтер.  

      Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша мультипликаторы көлемдерiне тәуелдi.  [1, 187 б]

         Бірінші бөлімді  қорытындылай келе ақша-несие саясаты  экономиканы реттеудің жанама құралы болып табылады, яғни ақша-несие  саясаты арқылы айналыстағы ақша массасын, ақша ағымдарын, несиелерді және жалпы банк жүйесін реттеу шаралары екендігі қарастырылды. Сондай-ақ бұл  бөлімде ақша-несие саясатының түрлері  мен негізгі құралдары да қарастырылып өтті.

2. ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ  
 

2.1 Ақша-несиелік реттеудің қазіргі жағдайы 

     Ақша-несие саясатын әзiрлеу және жүргiзу Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының мемлекеттiк ақша-несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын бiрден-бiр орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкi ақша-несие саясатын бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады. [6]

       Ұлттық Банктің экономиканы реттеудегі  басты мақсаты бағаның тұрақтылығын  сақтау, яғни ақша-несие саясатының  басқа түрлері (айырбас бағамы, ақша агрегаттары) бастапқы мақсат  болып табылмайды.

       Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ақша-несие саясатының құралдарын нақты қарай отырып, оларды бiрнеше көрсеткiштерге бөлуге болады:

      - ықпал ету нысаны бойынша- тiкелей және жанама. Ақша-несие реттеудiң тiкелей ықпал ету әдiстерi реттелетiн объектiге тiкелей ықпал етуге мүмкiндiк бередi, олар басқаруы жоғары деңгейде орталықтандырылған елдерге тән, сондай-ақ нарықтық экономикалы елдерде мына тарихи ерекшелiктерге орай пайдаланылады:

      - тiкелей ықпал ететiн объектiлер бойынша - ақша ұсынысы        

мен ақша сұранысы;

- реттеу барысында  белгiленетiн параметрлер бойынша сандық         

 және сапалық;

• уақыт аралығына негiздеп- ақша-несие реттеудiң қысқа

және ұзақ мерзiмдi құралдары; 

- ықпал  ету ауқымы бойынша- жалпы және iрiктемелi; [6]

      Ұлттық  Банк негізгі мақсатты орындау үшін мына міндеттерді іске асыруды жалғастырады:

      1) мемлекеттік ақша-несие саясатын  әзірлеу мен жүргізу;

      2) төлем жүйелерінің жұмыс істеуін  қамтамасыз ету;

      3) валюталық реттеу мен валюталық  бақылауды жүзеге асыру;

      4) қаржы жүйесінің тұрақтылығын  қамтамасыз етуге 

жәрдемдесу:

      Ұлттық  Банкі осы міндеттерді негізге  ала отырып, 2011 жылдарға арналған мына басымды бағыттарды белгіледі:

      Әлемдік экономикалық дағдарыс көптеген елдердің орталық банктерінің ақша-кредит саясатына айтарлықтай әсер етті және ақша-кредит саясатының құралдарды пайдалануына белгілі бір өзгерістер енгізді.

      2009 жылдың екінші жартысынан бастап  әлемдік экономика ғаламдық қаржы  дағдарысынан кейінгі қайта қалпына  келу барысының алғашқы сатыларының  бірінде болып отыр. ХВҚ болжамына  сәйкес әлемдік экономиканың  өсуі 2010-2011 жылдарда 4,5% шегінде деп  бағаланып отыр. Соған қарамастан қайта қалыпқа келу ауқымы әр елде әр басқа. Дамыған елдердің көпшілігінде экономикалық белсенділік қалыпты күйінде қалып отыр, ал ірі дамушы елдерде ЖІӨ аздап қана өсіп отыр. Экономикасы дамыған елдердегі ЖІӨ-нің өсуі 2010-2011 жылдары 2,5% деңгейінде, дамушы елдерде шамамен 6,5% деңгейінде болады деп күтілуде.

      Қалыпты экономикалық белсенділікті, экономикалық өсудің қайта қалпына келуінің тұрақтылығына  қатысты жоғары белсенділікті және негізгі дамыған елдердегі шектеулі инфляциялық қысымды назарға  алсақ, бұл елдердің орталық банктері өктем ақша-кредит саясатын жүргізуді  жалғастыруда. Атап айтқанда, АҚШ-тың  Федералды резервтік жүйесінің  пайыздық ставкасы 2008 жылғы желтоқсаннан бастап рекордтық төмен деңгейде қалып отыр. Еуропа Орталық Банкінің пайыздық ставкалары да соңғы 1,5  жыл  бойына өзгеріссіз қалуда.

      Екінші  жағынан, экономиканың өсуінің қалыпқа  келуі инфляцияның көтерілуімен қатар жүретін негізгі дамушы елдердің орталық банктері ақша-кредит саясатын қатаңдатуға кірісті. Мәселен, Қытай, Оңтүстік Корея, Малайзия, Үндістан секілді елдердің орталық банктері өздерінің пайыздық ставкаларын  көтеру жөнінде шешімдер қабылдады.

      Орта  мерзімді кезеңде мемлекеттік органдардың  қызметі қаржы қызметін реттеу жүйелерін  қайта ұйымдастыруға, ғаламдық экономиканың теңгерімді өсуін қалпына келтіруге  және тұрақтырақ экономикалық өсуді  қамтамасыз етуге бағытталатын болады.

      Жалпы алғанда 2010 жылды нарық субьектілері мен экономикалық өсудің фазасына кіру арасындағы шаруашылық қатынастардың  бір қалыпты және үдемелі қалыпқа  келу кезеңі деп атауға болады.

      2010 жылы Қазақстан Республикасының  экономикасы дамудың айтарлықтай  жоғары қарқынын көрсетті. Мәселен,  ЖІӨ-нің 2010 жылғы 9 айдағы өсуі 7,5% құрады. Бағалаулар бойынша, 2010 жылдың  қорытындылары бойынша ЖІӨ-нің  нақты өсуі шамамен 7% құрайтын  болады.

      2010 жылдың 9 айында төлем балансының  ағымдағы операцияларының шоты 4,7 млрд. АҚШ долл. (немесе ЖІӨ-нің  5%) профицитпен қалыптасты. Қазақстанға  келетін тікелей шетелдік инвестициялардың  келуі жалғасуда, олардың көлемі 2010 жылғы 9 айдың қорытындылары  бойынша 8,2 млрд. АҚШ долл. құрады.

      2010 жылғы қарашаның қорытындылары  бойынша жылдық инфляция 7,7% деңгейінде (2009 жылы желтоқсанда – 6,2%) қалыптасты.

      Инфляцияның 2010 жылғы өсуінің негізгі факторлары экономикадағы сұраныс пен ұсыныстың  те болмауымен, негізінен:

      - бюджеттен берілетін жалақының,  әлеуметтік жәрдемақылардың және  зейнетақылардың көтерілуінен жиынтық  сұраныстың 2010 жылы 25%-ға кеңеюімен;

      - әлемдік тауар нарықтарындағы  тұрақсыз ахуалдың сақталуымен,  атап айтқанда, ауа-райының қолайсыз  болуына байланысты болды, ол  әлемдік нарықта бидайға, дәнді-дақылдарға  және т.б. ұсыныстың қысқаруына  және осы тауарларға деген  бағаның өсуіне әкеп соқты.

      Қазақстан Республикасының төлем жүйелері ел аумағында ақша төлемдері мен  аударымдарын уақтылы жүргізуді  қамтамасыз етеді және қауіпсіздік  және тиімділік деңгейінің жоғары болуымен сипатталады. 2010 жылдың 11 айында Қазақстан  Республикасының төлем жүйелері арқылы 169,4 трлн. теңге сомаға 27,0 млн. транзакция жүргізілді, бұл алдыңғы  жылдың осындай кезеңіндегі деңгейден  тиісінше 15,8% және 18,7% жоғары.

      Белгіленген бағдарларға қол жеткізу шеңберінде Қазақстан Республикасының ақша-кредит саясаты теңдестірілген сипатта  болды. Ол ақша ұсынысын төмен деңгейде ұстап тұрумен қатар жүрді. Ақша массасы өсуінің қарқыны 2010 жылғы 10 айдың қорытындылары бойынша 15,7% құрап, ақша базасы 2010 жылғы қаңтар-қарашада 3,2%-ға тарылды.

      2010 жылы банк жүйесіндегі депозит  базасының өсуі байқалды. Мәселен,  резиденттер депозиттерінің көлемі 2010 жылдың 11 айында 13,3%-ға 7451,3 млрд. теңгеге  дейін көтерілді, бұл ретте  заңды тұлғалардың депозиттері  13,4%-ға, жеке тұлғалардікі 13,2%-ға өсті. 2010 жылдың 11 айында шетел валютасындағы  депозиттер 8,1%-ға 2640,6 млрд. теңгеге  дейін төмендеді, шетел валютасындағы  депозиттер 30,0%-ға 4810,7 млрд. теңгеге  дейін ұлғайды.

      Банктерді қорландыру, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету және депозиторлардың  мүдделерін қорғау базасын қалыптастыру кезінде ішкі қаржы көздерінің тұрақтылығын көтеру мақсатында 2010 жылғы қыркүйекте Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі «Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры» АҚ-н ірілендіруді 11 млрд. теңгеге ұлғайтты. «Қазақстанның  депозиттерге кепілдік беру қоры» АҚ-ның  жарғылық капиталы енді 121 млрд. теңгені  құрайды. Бұл шара банктердегі халықтың да, заңды тұлғалардың да депозиттерінің одан әрі тұрақты өсуіне ықпал  ететін болады.

      Банктердің  экономиканы кредиттеуінің жалпы  көлемі 2010 жылғы 11 айда 2%-ға төмендеп, 7494,6 млрд. теңгені құрады. Бұл ретте  шетел валютасындағы кредиттеу 7,9%-ға 4255,6 млрд. теңгеге дейін ұлғайды, ал шетел валютасындағы кредиттеу 12,5%-ға 3238,9 млрд. теңгеге дейін төмендеді.

      Осылайша, Қазақстан Республикасының қаржы  нарығындағы ахуалдың тұрақтануы банк секторының кредиттік белсенділігінің  жандануымен қатар жүрген жоқ, экономиканың кредиттер бойынша берешегінің  көлемі аздап төмендеді. Бұл банктердің портфеліндегі сапасыз кредиттердің жоғары деңгейімен, капиталдың ішкі және сыртқы нарықтарындағы сақталып отырған  тәуекелдермен, нақты сектор және халық  тарапынан кредиттер бойынша  төлем қабілетінің белгісіз перспективаларымен байланысты болды. 2011 жылы «нашар» кредиттерді  ішінара есептен шығаруға байланысты кредиттік белсенділіктің жылдам өсуі күтілмейді.[7]

 
 
 
 
 
 
 

2.2 Ақша-несие саясатын талдау 

   «Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 29-бабына сәйкес Ұлттық Банктің ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.