Экономиканы ақша-несиелік реттеу

      Кейнстiң  “ақшаның маңызы жоқ” деп айтатын iзбасарларының дұрыс ақша-несие  саясатын қолдамауы, әсiресе, Екiншi дүниежүзiлiк  соғыстан кейiн басталған инфляция жағдайларында оның тұжырымдамасына  сынмен қарауға себеп болды.

      Қазiргi заманғы кейнсиандыққа оппозиция ретiнде пайда болды. Дж Кейнстің iзбасарларына қарама-қайшы М. Фридмен дұрыс монетарлық саясат инфляция кезiнде ғана емес, сондай-ақ тоқыру кезiнде де маңызды рөл атқаратынын атап өттi.

      Монетаристер мен кейнсиандықтар арасындағы айырмашылықты анығырақ көру үшiн олардың негiзгi теңдеулерiн талдау қажет:

      Кейнсиандықтар  өздерiнiң теоретикалық құрулардың негiзiне нақты өнiм мөлшерiн өндiруге жұмсалған жиынтық шығындар теңдеуiн алады:

            C+I+Eч = NVP. (1)

      Монетарлықтар айырбас  теңдеуiн негiзге алады: 

                                                         МV=PQ, (2)

      мұнда М-ақша жиыны,

22. ақша айналымының жылдамдығы.

Q -өнiмiнiң жеке мөлшерi мен тауарлар сатылатын орташа P бағалар деңгейiне көбейтiндiсi таза iшкi өнiмдi (NVP) құрайды, келтiрiлген теңдеулердiң сол бөлiктерiн теңдестiре алғандықтан мына теңдеудi аламыз:

      C+I+Eч= MV. (3)

      Жаңа  теңдеудiң сол бөлiгiнде бүкiл  таза iшкi өнiм өндiрiсiне жұмсалған  жиынтық шығындар, ал сол жағында  сатып алушылар осы өнiмге жұмсаған ақша мөлшерi көрсетiлген. Егер MV дайын  тауарға жұмсалған шығындардың  жалпы сомасы болса онда ол NVP тең  болуға тиiс. Тиiсiнше, бұл сома NVP өндiрiсiне жұмсалған жиынтық шығындардың  монетарлық баламасын бiлдiредi. Сондықтан  монетарлық және кейнсиандық көзқарастар  өнiм өндiрiсiнiң сол бiр экономикалық процесiне әртүрлi  екi тұрғыдан қараған  екi көзқарас болып табылады.

      Кейнсиандықтар  мен монератистердiң тұрақтандыру саясаты. Iскерлiк циклдар уақытында өндiрiстiң кезең-кезеңмен құлдырауы мен өрлеуi белгiленген тұрақтандыру саясат жүргiзудi талап етедi. Ол көбiнесе әртүрлi экономикалық көзқарастарды жақтаушылар ұстанатын теориялық тұжырымадаларға байланысты.

      Кейнсиандықтар  тауарлар мен қызметтерге жұмсалған мемлекеттiк шығындар жиынтық шығындардың құрамдас бөлiгi болғандықтан және осыған байланысты жалпы өндiрiс деңгейiне (ТЖӨ) өзгеруiне тiкелей әсер етуiне орай, қазынашылық саясатты экономикалық тұрақтандырудың негiзгi құралы ретiнде санайды. Қазынашалық саясаттың екiншi бөлiгiн құрайтын салық түсiмдерi тұтыну мен жинақтауға кететiн кiрiстерге тiкелей әсер етедi. Сонымен, негiзiнен тұтыну арқылы олар ТЖӨ мөлшерiне де әсер етедi. Кейнсиандықтар ақша-несие саясатының әсерiн мойындайды, алайда, олардың пiкiрiнше, ол құлдырау мен тоқырау кезеңiнде неғұрлым аз байқалады.

      Монетаристер қазынашылық саясат экономиканы тұрақтандырудың сенiмдi құралы болып табылмайды деп пайымдайды. Өздерiнiң көзқарастарын олар мемлекеттiк шығындарды арттыру бюджет тапшылығы мен мемлекеттiк банктерден қарыз беру, алуына әкеп соқтыратын “орнын басу әсерiмен” негiздеуге ұмтылады. Нәтижесiнде қаржы нарықтарында ақшаға сұраныс артады, осының салдарынан пайыздық мөлшерлеме артады. Инвестицияларға арналған ақшаға сұраныс кемидi, ал соңғылардың кемуi жиынтық шығындардың қысқаруына және тиiсiнше ТЖӨ кемуiне әкеп соқтырады. Тиiсiнше, экономиканы тұрақтандыру үшiн қолданылған саясат өзiнiң мақсатына жетпейдi, өйткенi қаржы нарығындағы қарыздарды пайдаланған мемлекет ондағы жеке бизнестi алмастырып немесе дәлiрек айтқанда оның орнын басады.  
 

1.2 Ақша-несие  саясатының экономикалық мәні  және негізгі құралдары. 

     Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын басты орган болып табылады. Ақша-несие саясатының экономикалық маңызы бұл саясат нарықтық экономиканы реттеудегі өте тиімді мемлекеттің реттеу және дамыту  саясатты болуында. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық Банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының  Ұлттық Банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.

         Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:

• рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
• экспанциялық ақша-несие саясаты. 

     Рекстрикциялық  ақша-несие саясаты -  коммерциялық  банктердiң несиелiк операциялар  көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесiнiң  деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.

     Экспанциялық  ақша-несие саясаты – несие беру көлемiн кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады. [ 1, 213 б]

Ақша  саясатының құралдарын төмендегiдей  топтастыруға болады:

Ақырғы  мақсат:

      а) экономиканың өсуi;

      ә) толық жұмысбастылық;

      б) бағаны тұрақтандыру;

      в) төлем балансын тұрақтандыру.

Аралық  мақсат:

      а) ақша жиыны;

      ә) пайыз мөлшерлемесi;

      б) айырбас курсы.

Құралдары:

      а) несие берудiң лимитi, пайыз мөлшерлемесiн  тiкелей реттеу;

      ә) мiндеттi резервтер нормасының өзгеруi;

      б) есептеу мөлшерлемесiнiң өзгеруi;

      в) ашық нарықтағы операциялар.

     Тiкелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасында айырмашылықтар бар. Жанама құралдарды тиiмдi пайдалану ақша нарығынаң  дамуымен тығыз байланысты. Нарықтық экономикада әсiресе алғашқы өзгерiстер кезеңiнде, тiкелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын ығыстырады.

     Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа  да саясаттарды ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты ретінде қарастырылады.

     Аралық  мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей  орталық банктің жанама құралдары арқылы жүзеге асырылады.

     Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде. Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі құраддарының көмегімен реттеледі:

• қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі деңгейін белгілеу;
• ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
• мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргізу;
• анктерге және үкіметке несие беру;
• валюталық нарықтағы басқыншылық;
• кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
• ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.

      Қазақстан Ұлттық Банкi пайыз саясатының басты  мақсаты – айналыстағы теңге  деңгейiн көтере отырып, несиеге  деген сұранысты азайту, соның  нәтижесiнде ақша жиыны және инфляцияның  өсуiн төмендетудi қамтамасыз ету  болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесi, шын мәнiсiнде  пайыз үшiн төлемдер өз кезегiнде шығынның көлемiн құрайды. Демек,  жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгiлi бiр уақыт  аралығында өзiнiң нәтижелерiне қол  жеткiзуi тиiс.  Ұлттық Банктiң мүдделендiру мөлшерлемесi ақша нарығындағы қаржылық операциялардың барлық түрлерiне пайыз  мөлшерлемесiнiң белгiлеу базасы ретiнде қызмет етіп отырады.  [1, 215 б]

     Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір  маңызды факторы шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету  болып табылады. Өткенге оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі  жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алып-сатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің  салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары ссудалық нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті. Айырбас бағамы анықталатын сыртқы көрінісі мен ішкі құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы, ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті.

     Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты  көздеген бағыты: инфляцияны төмендету  және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде Ұлттық банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк мынадай ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:

• Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
• Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
• Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашық нарықтағы операцияларды жүргізу;
• Банктерге және үкіметке несиелер беру;
• Валюталық нарыққа интервенциялау;

     Ұлттық  банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми сыйақы мөлшерлемелерді белгілейді:

• ресми қайта қаржыландыру мәлшерлемесі;
• ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі;
• РЕПО және кері РЕПО операииялары бойынша сыйакрі мвлшерлемесі;
• «овернайт» займдары бойынша сыйақы мәлшерлемесі;
• күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.

     Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция және күтілетін инфляция деңгейіне байланысты белгіленеді. Ұлттық банкінің заң актілері, ҚР Президентінің актілері негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары бойынша жүргізілетін заем операциялары бойынша қолданылады.

     Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы жағдайына, несиелер бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты белгіленеді және Ұлттың банктің коммерциялың вексельдерді қайта есепке алу операцияларында қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдың пайыздың мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айлың вексельдерді қайта есептеуде қолданылады.

     РЕПО  және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері — жылдың пайыздық, мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы мөлшерлемелерді реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелердің елеулі ауытқуын болдырмау.

     «Овернайт»  заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі — Ұлттың банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары бойынша есеп айырысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында бір түнге берілетін заемдары бойынша крлданылады.

     Күндізгі  заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері — Ұлттың банктің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан корреспонденттік шоттары бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар жасауға ңажетті ақша қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда займдар бойынша қолданылады.

     Екiншi деңгейдегi банктер үшiн Ұлттық Банк , олардың нормативтердi орындауына байланысты ең төменгi резервтiк талаптарды орындау барысында банктерге келесiдей екi тәсiлдi қолданады:

1. мiндеттi резервтеу;
2. резервтеудiң баламалы тәртiбi.  [1, 219б ]

     Орталық банк неғұрлым мiндеттi резервтердiң  нормасын жоғары тағайындаған сайын, коммерциялық банктердiң операцияларды жүзеге асыруға пайдаланатын қаражаты аз болады.  Резерв нормасының өсуi ( rr ) ақша мультипликаторын төмендетiп, ақша жиынының азаюына алып келедi. Сонымен Орталық банк мiндеттi резервтер нормасын өзгерте отырып , ақша ұсынысының динамикасына әсер етедi.

     Ақша-несие  саясаты арқылы реттеудiң бiрi есеп мөлшерлемесiн өзгерту. Мұндай тiркеу мөлшерлемесiн пайдаланатын Орталық  банк коммерциялық банктерге несие  бередi. Егерде есеп мөлшерлемесi өсетiн  болса, онда Орталық банктен қарыз  алу азаяды, демек коммерциялық банктiң  қарыз беру операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие  алғаннан соң, қарыз пайыз мөлшерлемесiн  өсiредi.

      Ақша  мультипликаторы – ақша базасы бiр бiрлiкке өскенде, ақша ұсынысының қалай өзгеретiндiгiн көрсетедi. Ақша мультипликаторының мөлшерi мiндеттi резервтеу нормасына байланысты, өйткенi мiндеттi резерв банктер мен несие ресурстарының көзi ретiнде пайдаланылмайды, сонымен қатар айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.