Қазақстан Республикасының болашақпен байланысты проблемаларына кең ауқымда қарағанда, олар мына факторларға байланысты болады:

• коммуникация құралдарымен жоғары деңгейде қамтамасыз етілгеніне қарамастан, ашық теңізге шығу жолдарының болмағандығы белгілі мөлшерде Қазақстанның дамуын шектейді. Қазақстан көп мемлекеттермен шекаралас болып келеді, соған сәйкес шекаралас мемлкеттердің тұрақтылығы қайта ұйымдастыру үлгісі жобасының дамуын қамтамасыз етпейді;
• жобалық мүдделерде Қазақстан Батыс үшін Ресеймен салыстырғанда екінші дәрежеге лайық;
• ТМД елдерінің ішінде ешқайсысы, солармен қатар Ресей Федерациясы да авуар ретінде көрініс ала алмайды, яғни ондай авуарға қол жеткізу мемлекет үшін әлемде биік деңгейдегі бәсекелестікті туындатуына мүмкіндік берген болар еді. Бірақ ТМД елдерінің, соның ішінде Қазақстан Республикасының ондай мүмкіншілігі жоқ;
• Республиканың мүмкіндігі бейбітшілікті күшейтумен сипатталады. Қазақстан ТМД шеңберінде де және шетелге қатысты саясатында да көптеген ынтымақтастық шараларының қолдаушысы болып табылады. Сондықтан Қазақстан Республикасы соғыс қаупін білдіруден аулақ;
• шетел экспорттерінің бағалауы бойынша Республика ғаламдық маңыздылығы жағынан ұзақ және қысқа мерзімдік болашақта халықаралық бәсекеге қауіп төндіру мүмкіндігіне ие емес, мұның себебі қолда бар өндірістердің өзін қалпына келтіруге қаражаты жоқ, яғни Қазақстан перифериялық мемлекет күйінде қала бермек;
• дамыған орта класы болмағандықтан, Қазақстанның әлемдік даму үлгісіне бет қоюға мүмкіндігі жоқ.

     Бұндай  жағдайда біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекет саясаты экономикалық дамуға бағыт алуы қажет. Экономикалық факторларды дұрыс бағаламау – саясат және соғыс сферасында қауіптің шиеленісуіне әкеліп соғуы ықтимал. Бұндай қауіп ішкі және сыртқы сипат түрінде туындайтындығына көзіміз жетеді. Дамыған экономика, елдің өмір сүру деңгейінің төмендігі, мамандар біліктілігінің төмендігі және ең бастысы олардың макро, микро деңгейдегі экономикалық және саяси билікті қолдана отырып жемқорлыққа жақындығы - Қазақстанның қауіпсіздігін құрайтын факторлар болып табылады. Сондықтан экономикалық дамудағы ішкі қайшылықтарға ерекше ықылас аудару керек.

     Сол сияқты, қауіпсіздік әр түрлі формаларда көрініс алуы мүмкін, соғыс факторлардан бастап әлеуметтік, қаржы, сауда ақпарат  факторларына дейін; бұлардың әрқайсысы  өз бетінше іске асырылып отырады. Бұндай автономды тәуелділіктің болуы, біздің ойымыз бойынша, экономикалық тәуелділіктің негізгі сауда, қаржы техника сияқты факторларын, сонымен қатар, азық-түлік дағдарысы, экология, қылмыскерліктің өсуімен байланысты экономикалық қауіптерді қарастыру қажеттілігі туындайды.

     Сауда тәуелділігі екі вектордың нәтижесі болып табылады: бір жағынан сауданың өнеркәсібі дамыған елдерге тәуелділігі, ал екінші жағынан - әлемдік нарықтағы циклдық өзгерістерге тәуелділігі. Дамушы елдердің тәжірибесі бойынша, шетел капиталы қатаң мемлекеттік реттеу жағдайында да сыртқы сауданы өзіне жағымды бағытта жүргізудің жолдарын табады.

     Жүзеге  асыру құралдары ретінде несиелік саясат және банктік бақылау қолданылуы мүмкін. Тәуелділік модельдері әр түрлі  мүмкін:

• инвестицияланған тауарларға арналған негізгі фондтар (қорлар) тек солардың фирмалары арқылы алынады;
• өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының және басқа да салалардың құрыламын реттеу, яғни саясаттың негізгі инвестор елдерінің ұлттық мүдделерінен және олардың нарық көлемінен тұрады.

     Бұндай  экономикалық саясаттың арам ниетке істелген әрекет екендігіне талас болуы сөзсіз. Шетел мемлекеттерінің сыртқы экономикалық шараларының өзіндік ішкі мақсаттары боғанымен, бірақ оған қол жеткізген тиімділік біркелкі емес.

     Мысалы, Қазақстан үшін белгілі бір келісім  тек қана бір стратегиялық мақсатқа қызмет етуі мүмкін. Мысалы, сауда балансын жақсарту және шетел валютасының ағымын көбейту, ал экономикалық дамыған ел бірнеше мақсаттарын іске асырады.

     Әлемдік шаруашылық тәжірибесі көрсеткендей, көптеген акциялардың әдейі қолданылатындығы айқын көрінеді. Дәлірек айтқанда, экспорт пен импортты көбейту немесе азайту (эмбарго, импорт тарифтері, квоталар, несиелерді қысқарту және тағы басқа) арқылы экономикасы дамыған ел нашар дамыған елге өздерінің мақсатына сәйкес іс-әрекет жасауына мәжбүр етеді.

     Сонымен қатар, серіктес елдегі дағдарыс немесе құлдырау нашар дамыған елдің  экономикасына кері әсер етеді. Бұндай сауда тәуелділігінің себептері  сыртқы сауда үлесінің басым болуы  және оның құрылымының деформациялануы.

     Нарықтарға  преференциалдық жол ашықтығы қарама-қарсы елде бақылау жүргізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, серіктес ел жағдайының белгілі мөлшерде мәжбүр ету және зорлап міндеттеу преференциалдық жол ашықтығының нәтижесі болуы мүмкін.

     Қазақстан ішкі затты экспорттаушы мемлекеттерге  жататындығы бәрзімізге мәлім. Шикізатты қазып шығаруға мамандану ең тәуелді қызметтердің бірі. Бұндай экспортқа арқа сүйеген мемлкет әлемдік нарықтағы циклдылықтан әрдайым аса ірі валюталық шығынға түседі. Әлемдік нарықта шикізат материалдарына сұраныс азаюда, бұл жағдай мынадай мәселелермен байланысты: өндіріске материалдарды үнемдейтін технологияларды енгізу және оларды дамыту, жаңа жасанды материалдарды жасап шығару. Бір мезгілде шикізат бағасы төмендеп, ал импортталып отырған тауарлардың бағасының өсу құбылысы байқалады. Бұндай айырбас шынайы ұлттық табыс мөлшерін азайтады, капитал қорлануына кедергі болады.

     Сонымен, дамушы елдердің бұл экспорттық салаларға  арқа сүйеуге мүмкіндігі жоқ; өнеркәсіпте  өзгерістер жүргізе алмайды; ауыл шаруашылығын дамытып, өндіруші өнеркәсіп және инфрақұрылымның деңгейін көтеруге база жоқ. Қазақстанда машина жасау, құрал-жабдық жасау және басқа да өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін, ішкі нарық шеңберінде кеңейтілген ұдайы өндіріс потенциалын қалыптастыратын салалардың дамығандығы жағдайды одан әрі шиеленістіреді. Соңында, Қазақстанның тағдыры – Шығыстан, Батыстан және ТМД елдерінің бір қатарынан бір жақты күдіктілігі. Мысалы, 1993 жылы импорт құрамының 20%-і машина, көлік және құрал-жабдықтардан тұрды. Бұл процент ішінде республикаға өте қажетті және әр сәтте өндірістің тоқтауы қаупін төндіретін 140 жұмыс құралдарының тізімі келтірілген.

     Сонымен, экспорт пен импорттың құрамы сауда күдіктілгінің жоғары деңгейіне  әкеп соғады, бұның себебі, индустрияны  анықтайтын негізгі өңдеуші өнеркәсіптердің КСРО кезінде қалыптасуы бойыша, Қазақстанда емес – ТМД мемлекеттерінде орналасуы.

     Сауда осалдылығымен қатар, Қазақстан  үшін қаржы-экономикалық байланыстар  да қауіпсіздік үшін қатер болуы  мүмкін және оның салдары көпжақты болып келеді.

     Капиталдың  және еңбектің төмен деңгейдегі өнімділігі ең кемінде жай ұдайы өндірісті  де қамтамасыз ете алмағандығы және технологиялық, өнеркәсіптік потенциалдың деградациялық құрамы негізгі өңдеуші  бөліктердің алдына аман қалу мәселесін  қойып отыр. Шаруашылық жабдықтарының барлығы қазіргі кездегі талаптарға сәйкес емес, ал көбісі тез уақытта жаңа ресурсты үнемдейтін жабдықтарға ауыстыруды талап етеді. Бірақ республиканың осалсыздығын қамтамасыз ету тек қана халық шаруашылығының салаларында негізгі қорларды жаңартумен ғана шектелмейді. Ұлттық нарық шеңберінде капиталды шынайы қорландыру процесі өте қиындатылған және оның күрделі де жаңа ыңғайын табуды талап етеді. Индустрияның жаңа кезеңі өнімнің капиталды көп қажет ететіндігімен байланысты.

     Егер  бұл инвестициялық шектеуді жойсақ ең тәуір дегенде біз өндіріс барысын бұрынғы көлемінде және бұрынғы техникалық базада қайталаймыз, ол болса капиталистік өндіріс тәсілінің алдындағы деңгейге тән. Сондықтан, қорландырудың көлемін көбейту үшін сырттан көмек қажет. 

     Мемлекеттердің күш қолдану сипаты – экономикалық күш және экономикалық ықпал арасында өзара тікелей тәуелділіктің жоқ екендігін дәлелдейді. Күш пен өкіметтің өзара байланысының тығыздығы, мемлкеттердің дайындығы және мүмкіндігі күш қолдану ықыласына байланысты болады. Яғни, белгілі бір әсер, күштің алдын-ала қауіптілігін біле тұрып қолданылғандығының нәтижесі болып табылады.

     Қайбірде  күшті мемлекеттің іс-әрекеті  әлсіз мемлкеттің ішкі және сыртқы саясатын өзгертіп отырады. Бұл жағдай шынайы өмірде айқын көрініс алды, Ресей мемлекетінің ішкі саясатының өзгергендігі Қазақстандағы жағдайға да ықпал етті.

     Қазақстан Республикасының болашағын айтсақ, онда мынадай жағдайға назар аудару керек. Экономиканы реформалау нәтижесіндегі  халықаралық аренада орын алуы мүмкін өзгерістер тек қана экономикалық потенциалдың артуы жағдайында ғана туындайды.

     “Қазақстан  поетнциалды бай ел, бірақ, өкінішке орай, кедей”, - деген пікірді мойындамауымызға болмайды, өйткені күш компоненттерінің бірінші қатарында табиғи ресурстардың бар болуы, климаттық жағдай, республиканың көлемі және тағы да басқалары тұр, бұлар реттеуге жатпайтын табиғи байлық болып табылады.

Қазақстан қарапайым  технологияларды қолданатын ел қатарынан  шығып, дамыған прогрессивті технология қолданатын елге айналуы үшін экономикалық қуатын арттыру тиіс. Осы және көптеген басқа реттеуге келетін факторларды қолдану (сыртқы байланыстарда белгілі мемлекеттерге ерекше назар аудару, құрылымдық саясат, интеграциялық процестерді күшейту арқылы сыртқы күштерге қосылу) экономиканы тұрақтандыруға. Қазақстанның дамуына және өркендеуіне жеткілікті шарт болуы мүмкін 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ

     Соңғы жылдары аймақтық экономика мәні бірден өсіп кетті. Қазіргі уақытта әлеуметтік экономикалық мақсаттар ерекше орын алады. Рыноктық экономикаға өту кезінде біз аймақтық саясатты дүрыс бағаламай, бұл  мәселе зерттелмеген проблемалардың бірі болып отыр. Осыған байланысты аймақтардың көбінде рыноктық шаруашылық етудің көптеген институттары жоқ, өндірістік құрылым дұмыс дамымаған. Рынокқа өту кезеңінде аймақтардын өзіне тән ерекшеліктерін ескермей, біздің республикамыз экономикалық өсуінің тиімділігін төмендетіп алды. Осындай мәселелерді шешу үшін аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу басқару туындап отыр.

     Қазақстан бойынша аймақтық экономиканың жағдайына талдай жасау, оны міндетті түрде мемлекет тарапынан реттеу керектігін көрсетті. Қазақстан Республикасының Президентінің "Қазақстан - 2030" Жолдауында айтылғандай: "Қазіргі уақытқа қоғам мен экономиканың күрделі жүйесі құрылымдарының мемлекеттік басқару мәселесі жүйелі болу керектігі туралы дау туғызып отыр" /37/. Аймақтардың қаржылық-экономикалық басқаруының тіптен орталықтандырылғаны елдің экономикалық дамуының кедергісі болып отыр.

     Мәселені қарастыра, аймақ деп - қалыптасқан және перспективадағы материалдық-технологиялық негізге, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымға сәйкес табиғи ресурстар кешенінің үлесуі негізінде өндіріс күштерінің даму бағытталығы тән, біркелкі немесе әртүрлі жағдайлар тән мемлекеттің ірі территориясы.

     Аймақтық экономиканың пәні өндіріс күштерінің әлеуметтік-экономикалық аймақтық қозғалысын зерттеу, оның экономикалық салаларын дамыту болып танылады. Әрбір аймақ қазіргі кезде рынокқа кірудің әртүрлі старттық деңгейіне ие.

     Аймақтың  экономикасының дамуын мемлекеттік реттеу аймақтық саясат жүргізуді талап етеді. Аймақтық саясаттын дұрыс жүзеге асырылуы мемлекет үшін ғана маңызды емес, ол аймақ экономикасын қайта құруға, депресивті жағдайдан шығуға, әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға, экономиканы тұрақтандыруға, аймақтың потенциалын көтеруге мүмкіндік жасайды.

     Аймақтық  экономика өзінің зерттеушілерінде картографиялық, жүйелі талдау, модельдеу, статистикалық әдістер сияқты ғылыми тәсілдер кешенін қолданады. 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ

     1. "Қазақстан-2030" даму стратегиясы.

     2. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық  дамуының индикативтік жоспары  туралы. 2000 жылдың 15 мамырдағы Қазақстан  Республикасы Үкіметінің N722 Қаулысы.

     3. Т. Ысқақов Н. Әлеуметтік саясат  нарық экономикасында. Саясат -2001 ж. -N12.

4.Мамыров Н.Қ. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы: “Экономикс”, 1998

5.Мейірбеков А.Қ. Кәсіпорын экономикасы. Алматы: “Экономикс”, 2003

6.Интернет,«  Google»

         7.« Егемен Қазақстан » газеті