Экономикада шығындардың алатын орны және шығындардың негізгі аспектілері

 

 

Өнімнің өзіндік құнын  калькуляциялау процесіне – аяқталған  өнім мен аяқталмаған өндіріс  арасындағы өндіріске шығындарды шектеу жатады; ақаулы өнім шығынын есептеу; өндіріс қалдығы мен қосымша  өнімді бағалау; дайын өнімге қатысты  шығыс сомасын анықтау; өнім түрі арасында шығынды бөлу; өнімнің бір  данасының өзіндік құнын анықтау. (Кесте 11.2)

Кестені дайындау барысында 2011-2012жылдардағы  көрсеткіштер негізінде  есептеулер жүргізілді.Есептеу барысында  өнім өндіруге қатысытын ингредиенттер  мен комуналдық шығындардың  2жылдағы  нарықтағы бағасы алынды.

 

 –нақты негіздегі  шикізат құны,Қ –шикізатты қолдану  шығыны,Б – 1 кг шикізатқа бағасы.

Осы формула негізінде  өзіндік есептеулер жүргізілді.Мәселен  «жаңғақ қосылған шоколад» өніміне 1 кг үшін  2011жылы ()  84теңгеге, ал 2012жылы    87,5теңгеге ұнтақталған қант қолданылады екен. 1 кг өнім үшін қант бағасы өнім үшін қант бағасы 3,7теңгеге пайыздық көрсеткіште:  = 4%- ға өскен.Осылайша өзге де өнім құраушыларына есеп жүргіземіз:

1. 1 кг үшін  2011жылы ()  19теңгеге, ал 2012жылы    30 теңгеге, жүгері қосылған крахмал 1 кг өнім үшін бағасы 11теңгеге пайыздық көрсеткіште:  = 36,7%- ға өскен.
2. 1 кг үшін  2011жылы ()  12теңгеге, ал 2012жылы  14теңгеге, ванилин 1 кг өнім үшін бағасы 2теңгеге пайыздық көрсеткіште:  = 14,3%- ға өскен.
3. 1 кг үшін  2011жылы ()  28теңгеге, ал 2012жылы  35теңгеге, жаңғақтың 1 кг өнім үшін бағасы 7теңгеге пайыздық көрсеткіште:  = 20%- ға өскен.
4. 1 кг үшін  2011жылы ()  50теңгеге, ал 2012жылы  55теңгеге, какос ұнтағы 1 кг өнім үшін бағасы 5теңгеге пайыздық көрсеткіште:  = 9,1%- ға өскен.
5. 1 кг үшін  2011жылы ()  27,2теңгеге, ал 2012жылы  31,5теңгеге, ұнтақталған какао 1 кг өнім үшін бағасы 4,3теңгеге пайыздық көрсеткіште:  = 13,6%- ға өскен.
6. 1 кг үшін  2011жылы ()  112,5 теңгеге, ал 2012жылы  120теңгеге, ұнтақталған какао 1 кг өнім үшін бағасы 7,5теңгеге пайыздық көрсеткіште:  = 6,25%- ға өскен.
7. 1 кг үшін  2011жылы ()  225теңгеге, ал 2012жылы  255 теңгеге, іріленген бадамның 1 кг өнім үшін бағасы 30теңгеге пайыздық көрсеткіште:  = 11,8%- ға өскен.

 

 

 

ЖШС «Baurcan» кәсіпорында  өнімін  өндіру  барысындағы   1 кг  өнімге шаққандағы калькуляция

 

№	Өнім құрамы		Қалыпты жағдайы		Жаңғақ қосылған шоколад				Бадам қосылған сұлтан				Грек жаңғағы қосылған шоколад
					2011жыл		2012жыл		2011жыл		2012жыл		2011жыл		2012жыл
1	Ұнтақталған қант		Қ		0,7		0,7		0,7		0,7		0,7		0,7
			Б		120		125		120		125		120		125
			S		84		87,5		84		87,5		84		87,5
2	Жүгері қосылған крахмал		Қ		0,2		0,2		0,2		0,2		0,2		0,2
			Б		95		150		95		150		95		150
			S		19		30		19		30		19		30
3	Ванилин		Қ		0,004		0,004		0,004		0,004		0,004		0,004
			Б		3000		3500		3000		3500		3000		3500
			S		12		14		12		14		12		14
4	Ұнтақталған какао		Қ		0,08		0,08		0,08		0,08		0,08		0,08
			Б		340		390		340		390		340		390
			S		27,2		31,5		27,2		31,5		27,2		31,5
5.	Кокос ұнтағы		Қ		0,1		0,1		0,1		0,1		0,1		0,1
			Б		500		550		500		550		500		550
			S		50		55		50		55		50		55
5	Жаңғақ		Қ		0,1		0,1
			Б		280		350
			S		28		35
6	Іріленген бадам		Қ						0,15		0,15
			Б						1500		1700
			S						225		255
7.	Грек жаңғақ		Қ										0,15		0,15
			Б										750		800
			S										112,5		120
					220,2		253		417,2		473		304,7		312,2
Комуналдық шығындар
1		Су	қ	0,002		0,002		0,002		0,002		0,002		0,002
			б	41,18		46		41,18		46		41,18		46
			s	0,18		0,092		0,18		0,092		0,18		0,092
2		Диз/топлево	қ	0,1		0,1		0,1		0,1		0,1		0,1
			б	66		106		66		106		66		106
			s	6,6		10,6		6,6		10,6		6,6		10,6
3		Эл/энергиясы	қ	0,3		0,3		0,3		0,3		0,3		0,3
			б	7,58		10,7		7,58		10,7		7,58		10,7
			s	2,3		3,21		2,3		3,21		2,3		3,21
				9,08		13,902		9,08		13,902		9,08		13,902
		1кг-ға  қорытынды		229,28		266,91		429,78		486,91		313,78		326,11
Салыстырмалы тұрғыда 2 жылдағы ауытқу деңгейі				+ 37,63				+ 57,13				+ 12,33
Салыстырмалы тұрғыда 2 жылдағы ауытқу деңгейінің пайыздық көрсеткіші, %				14,1				11,7				3,8

 

Кестеден байқағанымыздай  өнім калькуляциясында нарықтағы ингредиент бағасының өсуіне орай калькуляция  деңгейі де сол қарқынға орай өседі.Есептелген шамаларды диаграмма түрінде  көрсетсек:

 

2.3    ЖШС «Baurcan»  кәсіпорын өнімін шығарудағы  өнімнің өзіндік құны

 

Өнімнің өзіндік құны дегеніміз  – кәсіпорынның өнімді өндіру мен  оны сатуға кеткен ақшалай формадағы  ағымдық шығынының жиынтығы. Нарықтық экономика жағдайында өнімнің өзіндік  құны кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіші болып  табылады. Нарықтық экономикасы дамыған  мемлекеттерде өндіріс шығынын  есепке алу мен өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау кәсіпорынның басқару есебінде, өнімнің өзіндік  құнын басқару үшін мамандарға, әкімшілік-басқару  персоналына және оның бөлімшелеріне  ақпарат беруі үшін айрықша көрсетілген. Мұндай шығындарды жіктеу бірқатар белгілері  бойынша жіктеледі.           Өнімнің өзіндік құны экономикалық негізгі қасиеті бар және оның жалпы деңгейіне әр түрлі әсер ететін көптеген түрінен құрылады.Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар құрамына іріленген түрінде мына төмендегілерді қосуға болады:

• Өнімнің жаңа түрлерін дайындау жіне игеру үшін қажетті шығындар;

- Өнімнің жоспарланған  көлемін өндіру мен сату игеру  үшін өажетті шығындар;

- Кадрларды дайындау және  қайта дайындау үшін шығындар;

- Өнімнің сапасы және  бәсекелетігін жоғарлату үшін  қажетті шығындар;

- Техника қауіпсізідігі  және еңбекті қорғау үшін арналған  шығындар.

Өзіндік құн құрамында  аталғын шығындардан ең көп үлес алатыны,сөзсіз, жоспарланған өнім көлемін  өндіру және сату үшін қажетті ағымдық шығындар.Салалар бойынша өзіндік құнды құрайтын шығындардың құрамы бірдей емес. Мысалы, кең өндіру өнеркәсібінде өнімнің өзіндік құнында шикізат шығындардың маңызды түрі болып табылады.Өндірілетін өнімнің заттық негізін құрайтын шикізаттардан  бөлек, өнеркәсіп көптеген басқа да өнімнің құрамына енгенімен, бірақ оның негізі болмайтын материалдарды пайдаланады.Шикізатпен берге өнімнің заттай мазмұны құрайтын мұндай  материалдар негізгі материалдар деп аталады.Тек технологиялық үрдерісті орындауға ғана әсер ететін материалдар көмекші материалдар деп аталады.Жоспарлау және есепке алу тәжірибесінде технологиялық мақсаттарға пайдаланатын отын және энергия жеке –дара   көрсетеледі, себебі олар өнеркәсіп өнімнің өзіндік құнының елеулі көлемін құрайды және сонымен қатар деңгйіне елеулі әсер етуі мүмкін.    Шикізат, негізгі және көмекші материалдар, технологиялық мақсаттағы отын мен энергияның барлығы материалдық шығындар болып табылады.Өнімнің өзіндік құнында оны өндіру және сату үрдесінде пайдаланатын негізгі қорлардың құны да бецнеленеді. Негізгі қорлардың құны өзіндік құнға олардың тозуына сәйкес келетін мөлшерде амортизациялық аударымдар ретінде қосылады.      Материалдық шығындар мен амортизацилық аударымдардан басқа өнімнің толық өзіндік құнының құрамына кәсіпорындағы  жұмыскерлердің барлық санатының еңбекақысын қамтитын еңбекақы қоры түрінде еңбек шығындары кіреді.Еңбекақымен қатар өнімнің өзіндік құнына әлеуметтік қажеттіліктерге төлемдер (әлеуметтік салық және әлеуметтік сақтандыру қоры) кіреді, бұлар еңбекақы қорынан заң бойынша бекітілген пайызбен анықталады.  Аталғандан басқа мазмұны жағынан материалдық та, еңбек шығындарына да жатпайтын өзге де ақшалай шығындар тобы бар. Бұларға жататындар: кеңселік, пошталық, телеграфтық шығындар, телефонға төлемдер, іс–сапар шығындары, кеңестерге төлем, банкте есеп айырысу жұмысын жүргізу ақысы, ақпараттық қызмет, несие пайыздары, салықтың кейбір түрлері.          Өнімнің өзіндік құнын 1 кг өнімге шаққандағы есептегенде: 1 кг өнімге шаққандағы калькуляция,  өнім өндіруге қатысытын қызметкерлер еңбекақысы,амортизация, өнім ыдысы (тара) есепке алынады.

Штаттық еңбекақы кестесі

2011жыл

 

	Өндіріске қатысатын қызметкерлер атауы	Өндіріске қатысатын қызметкерлер саны	1қызметкерге еңбекақы қоры	Барлығы
1	Технолог	1	60000	60000
2	Кондитер	2	40000	80000
3	Тыстаушы	2	20000	40000
	Қорытынды	6		180000

2011жылғы кәсіпорын көрсеткіштеріне   сүйеніп 1 айда 24 жұмыс күнінде  өндіріске қатысатын қызметкерлердің  1күндік жалақысын есептейміз: 180000:24=7500тг/ күніне; 1күндік өнім көлемін табу  үшін 1 айдағы өнім көлемін 24жұмыс  күніне бөлеміз:  12000:24=500кг/күніне

 

Табылғын есептеулерді формулаға  қоямыз: қызметкердің 1 кг өнім өндіруге кеткен жалақысын есептеу керек:

 

= 

2012жыл

 

	Өндіріске қатысатын қызметкерлер атауы	Өндіріске қатысатын қызметкерлер саны	1қызметкерге еңбекақы қоры	Барлығы
1	Технолог	1	70000	70000
2	Кондитер	3	60000	180000
3	Тыстаушы	2	25000	50000
	Қорытынды	6		300000

2012жылғы кәсіпорын көрсеткіштеріне   сүйеніп 1 айда 24 жұмыс күнінде  өндіріске қатысатын қызметкерлердің  1күндік жалақысын есептейміз: 300000:24=12500тг/ күніне; 1күндік өнім көлемін табу  үшін 1 айдағы өнім көлемін 24жұмыс  күніне бөлеміз:  12000:24=500кг/күніне    Табылғын есептеулерді формулаға қоямыз: қызметкердің 1 кг өнім өндіруге кеткен жалақысын есептеу керек:

 

= 

Кәсіпорын өнімін өндіру барысындағы  1 кг өнімге шаққандағы  2011-2012жж  өнімнің  өзіндік құны

 

№	Толық атауы	Жаңғақ қосылған шоколад, тг		Бадам қосылған сұлтан, тг		Грек жаңғағы қосылған  шоколад, тг
		2011ж	2012ж	2011ж	2012ж	2011ж	2012ж
1	Калькуляция	229,28	266,91	429,78	486,91	313,78	328,11
2	Тара	60	60	60	60	60	60
3	Еңбекақы	15	25	15	25	15	25
4	Амортизация	40,8	43	40,8	43	40,8	43
5	1 кг өзіндік құнға қорытынды	345,08	394,91	545,58	614,91	429,58	456,11
6	1 кг өнім бағасы (ҚҚС-сыз)	574,36	661,82	975,36	1101,82	626,54	784,22
7	Теңгеге шаққандағы пайда	229,28	266,91	429,78	486,91	206,4	328,11

 

 

 

 

2.4.   ЖШС «Baurcan» кәсіпорыннының  табыстылық деңгейі

 

 

Табыстылықтың негізгі көрсеткіштеріне  нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның қаржылық қызмет жасау, қаржыландыру көздерін ынталандыру және оларды тиімді пайдалану секілді мүмкіндіктерін анықтайтын, осы кәсіпорын қызметінің тиімділігін (рентабельділігін) сипаттайтын көрсеткіштері жатады. Табыстылық коэффициенттері салыстырмалы талдау мен кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалаудың міндетті элементтері болып табылады, өйткені олар кәсіпорын табысын қалыптастырудың факторлық ортасын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер.   Басқару тиімділігінің көрсеткіші ретінде өндіріске салынған капиталдың табыстылық деңгейі оның сапасының индикаторы болып табылады. Кәсіпорынның инвестициялауға қажетті табысты жеткілікті көлемде алу мүмкіндігін білдіретін өлшеуіш ретінде, салынған жалпы капиталдың табыстылық деңгейі кәсіпорынның ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылығының сенімді көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты ол инвесторлар мен несие берушілердің үлкен назарына ие болады.

Барлық өндіріске салынған активтердің тиімділік деңгейі (Д_а) мына формула бойынша есептеледі:

 

                                     (1.4)

 

Кәсіпорынның жалпы активтерінің табыстылық деңгейін шартты мысал түрінде  талдау 1.3-кестеде берілген.

 

1.3-кесте

 

Жалпы активтердің (өндіріске  салынған

капиталдың) табыстылық деңгейі

 

мың теңге

№	Көрсеткіштер	2011 жыл	2012 Жыл	Ауытқуы (+,–)
1	2	3	4	5
1	Таза табыс	2 239	3 762	+1523
2	Жалпы активтер (салынған капитал)	23 179	24 392	+1 213
3	Жалпы активтердің табыстылығы, %	9,66	15,42	+5,76

 

 

Кестеден байқағанымыздай, аталған кәсіпорында жалпы активтердің  табыстылық деңгейі өткен жылмен салыстырғанда 5,42 пунктке артып  және 15,42%-ды құрайды. Алайда, бұл көрсеткіштің деңгейін білу жеткіліксіз. Оның қандай факторлардың есебінен құрылғанын және активтердің табыстылық деңгейін өсіру  және сақтау үшін бұл факторлардың сенімділігін талдау, әлдеқайда маңызды  болып келеді.

Арнайы оқулықтарда бұл  көрсеткіш деңгейінің өзгеруіне  әсер етуші факторларға және оларды есептеуге қатысты екі түрлі  көзқарас кездеседі. Факторларды сандық және сапалық етіп бөлу және активтерді есептеу, дәстүрлі көзқарас болып табылады. сандық фактор сомасы бойынша жыл  басына және соңына есептеліп, екіге  бөлінген активтердің орташа жылдық құны жатады, ал сапалық факторға кәсіпорынның таза табысы жатқызылады.Бұл екі фактордың талданып отырған көрсеткіш бойынша алыған ауытқуға (5,42) ықпалын анықтау үшін өткен жылғы табыс және есепті жылғы жалпы активтер бойынша активтердің қосымша табыстылық коэффициенттерін есептейміз: ( 2 239: 23 179·100), бұл біздің мысалымызда 9,66%-ды құрайды. Одан өткен жылғы табыстылық коэффициентін алып тастау арқылы, жалпы активтер өзгерісінің ықпал ету мөлшерін анықтаймыз. Бұл фактордың талданып отырған көрсеткішке кері әсері 0,6 пунктті құрайды (9,07 – 9,66). Таза табыстың 1523 мың теңгеге өсуі зерттеліп отырған көрсеткішті 5,76 пунктке (15,42-9,66) өсірді. Бұл екі фактордың жиынтық әсері өткен жылғы мәнімен салыстырғанда жалпы активтердің табыстылық деңгейінің оң нәтижелі ауытқуын беріп отыр (-0,6 + 5,76 = +5,16).  Екінші көзқарас бойынша кәсіпорынның табыстылық деңгейінің өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларғ келесілер жатады: