Экономикада шығындардың алатын орны және шығындардың негізгі аспектілері

Шығындар жіктемесі басқару  мәселелерін шешуші құрал ретінде  шешімді қабылдайтын және оның зардаптарын  анықтайтын процеске қатысады. Дұрыс  шешім қабылдау үшін оның қандай шығындар мен олжаға жетелейтінін білу қажет.

Шығындарды жіктеудің  мақсаты – жалпы массадан тек  релевантты шығындарды бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын  бөлігіне қатысты), ал релевантты шығындар деп – тек шешімді қабылдау барысында ғана өзгеретін  болашақ  шығындарды есептеуді айтады. Сондықтан, жіктеу әдістері немесе бағыттары басшының алдында тұрған нақты мәселелерге  тәуелді болып келеді.

• Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей және жанама) туралы есептік мәліметтерді алу;
• Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар туралы алынған ақпараттарды жүйелеп, өндірістік шығындар деңгейімен айналысатын (цехтардың, өндірістердің, шектеулі серіктестіктердің) басшыларды керекті ақпараттармен қамтамасыз ету;
• Үшінші бағыт – шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу мақсатында шығындар және жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру.

 

2. кесте.

Мақсаттарға сай жасалынған шығындардың жіктемесі (мүмкін болатын  варианттар).

 

Міндеттері	Шығындардың жіктелуі
өндірілген өнімнің өзіндік  құнын есептеу, қорлардың құнын  және алынған табыстарды бағалау	Кіретін және шығатын; тікелей және жанама; өзіндік құнға кіретін (өндірістік) және есептік кезең шығындары; бір  элементтік және кешенді; ағымдағы және бір жолғы.
Шешім қабылдау және жоспарлау	Тұрақты (шартты тұрақты) және айнымалы; бағалау кезінде есепке алынатын және алынбайтын; қайтарымы жоқ шығындар; ескерілмеген ситуациялық шығындар; шекті және өсімді; жоспарлы және жоспарланбаған
Бақылау және реттеу	Реттелетін және реттелмейтін

 

Қарастырылып отырған  жіктемемен сәйкес есепті жүргізу –  отандық өндірістік шығындар есебіндегі жаңа құбылыс. Нарықтық қатынастарды жоспарлауда,  нормалауда және жалпы өндірісті  басқару жүйесінде басқарушы  есебінің (оның ішінде өндірістік есепте) ролі күшейіп отыр.

Баптар бойынша шығындарды топтау «Негізгі өндіріс» шотында аяқталған  көрініс бойынша бейнеленеді, бірақ  осы мәліметтер бойынша шаруашылық серіктестіктердегі әрбір өнім (қызмет пен жұмыс) түрлерінің өтеуі жөнінде, оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және қабылданатын шешімнің табыс пен  шығыс деңгейіне әсері туралы қорытынды жасауға болмайды.  Көп жағдайда осы мәселелерді  шешу –қолданылған шығындарды топтастырумен  анықталады. Басқару мақсаттарын  қанағаттандыратын шығындардың  жіктемесі, өндірістік шығындар туралы ақпараттарды талдау және өңдеу әдістері – өндірістік қызметте есепті ұйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.

 

Өндірістік шығындар есебінің жалпы сызбасында өндірістік шығындар туралы ақпараттардың қозғалысы  көрсетілген.

 

Материалдар шоты.		Негізгі өндіріс шоты.		Сатылған өнімнің өзіндік құнының  шоттары. 801,802,803.
Қалдық.	өндірістегі тұтыну.	Қалдық. Баптар (статьялар) бойынша  өндіріс шығындары.	Шығарылған өнімді өзіндік құны бойынша бағалау.	Нақты өзіндік құны бойынша шығарылған өнім (тауар).	Нормативтік (жоспарлы) өзіндік құны бойынша шығарылған өнім (тауар). Нақты  өзіндік құнның нормативтен ауытқуы.
				Қалдық

 

 

Еңбекақыны төлеу бойынша есеп айыру шоты.		Көмекші өндіріс шоты.
Қалдық.	Есептелген жалақы.	Қалдық. Баптар бойынша өндірістік шығындар.	Өзіндік құны бойынша негізгі өндіріс  жұмыстары (көрсетілетін қызметтер).

 

 

Зейнетақы қоры. Сақтандыру  бойынша есеп айырысу  шоттары.		Үстеме шығын шоттары: 930, 904, 924,т.б.		Касса, Есеп айырысу шоттары және т.б. ақшалай қаражат шоттары.
Қалдықтар:
Еңбекақыдан жасалған аударылымдар (төлемдер).	Негізгі құралдарға есептелген амортизация.	Баптар (статьялар) бойынша ағымдағы (кезең) шығындары.	Шығындарды бөлу (тарату).	Өндіріске жұмсалған ақшалай қаражаттар.

 

Шығындарды жіктеудің  белгілері  туралы қызу пікірталастың  арқасында шығындарды анықтаумен қатар, онық болашақтағы тенденциялары  да анықталды.  Осыдан келіп, есеп тәжірибесінде  Шаруашылық Серіктестіктерінің шығындарын тиімді басқаруға жаңа тәсірдерді тағайындау мен пайдалану мәселелері  отандық  және шетелдік  экономикалық әдебиеттерде кеңінен талқыланып жатыр. « Шығындар есебінің жалпы қабылданған мәнін  анықтау –  белгілі бір уақыт  кезеңінде  шығындар есебінің сандық өлшемін (натуралды және құндық көрсеткіштер) арқылы жабдықтау, өндіру, олардың еңбегінің  өнімін сату, дайын өнімдердің өзіндік  құндарын қалыптастыру, тіркеу, топтастыру және жіктеп (кескінінде) талдау бойынша  Шаруашылық Серіктестігіндегі өтіп жатқан процестерді көрсетуге бағытталған  саналы іс - әрекеттердің жиынтығы ». Мұндай көрініс ШС  басқаруға қажет  толық ақпаратты алуды және қаржылық нәтижелерді шығару арқылы қызметін бағалауды қамтамасыз етеді.     Бірақ дамыған өндірістік есеп теориясы мен басқару және бастапқы даму жағдайында мұндай тәсілдің пайдалану бағыттары бойынша шектелген. Менің пікірім бойынша, техникалық жағынан бәрі өндіріс шығындарының есептік мәнін анықтау өндірістік қызметтің басқарушы есебін ұйымдастыруға  немесе өндіріс шығындарын есе трансформациялау әдістерінің түрлі бағыттарын қамтуы керек. Сайып келгенде, шығындар есебінің  мазмұнын анықтау, ұйымдастыру моделдерінің  нақты алғышартын жасайды. Басқару процесіне кері ақпараттық ағын ретінде есеп тек шындықты (нақтылықты) ғана көрсетіп қоймай, болашақта экономиканы моделдеу үшін ақпаратты дайындайды, демек мұндай есептеу жүйесі өзіндік құнды басқарудың  жоғарыда аталған негізгі мәселелеріне сәйкес келеді.

Ұлттық есеп жүйесiнде  макроэкономикалық көрсеткiштердiң  бiр-бiрiмен байланысын өлшеуде қолданылатын «табыстар-шығындар» әдiсiмен қатар, өндiрiс пен өнiмдi бөлу процесiн  талдау мен болжауда  «шығындар  – шығарылым» деген баланстық  әдiс қолданылады. Оның мәнi мынада: экономиканың салалары мен секторларына екi жақты қарау: бiр жақтан, олар өнiмдi тұтынушы, екiншi жақтан, олар өнiмдер мен қызметтердiң өндiрушiсi болып  табылады. Өнiмге жасалған сұраныстың көлемi мен оның өндiрiлу көлемiнiң  арасындағы сандық байланыстар технологиялық  коэффициенттер жүйесi арқылы көрсетiледi [14, 155б.].

«Табыстар-шығындар» әдiсiмен  салыстырғанда «шығындар – шығарылым» әдiсiнiң ерекшелiгi, оның тек түпкi өнiмдердi өлшеуге бағытталып қоймай, сонымен қатар ол жалпы қоғамдық өнiм категориясында көрсетiлетiн, жалпы  ұлттық өндiрiстiң нәтижесiн өлшеуге  бағытталуы. «Шығындар-шығарылым» әдiсi үй шаруашылығы мен бизнес сферасының арасындағы запастар және ағымдардың қозғалысын талдап, болжауға мүмкiндiк  туғызумен қатар, бизнес сферасының салаларының арасындағы қалыптасып келе жатқан салааралық байланыстарды  да талдап болжауға мүмкiндiк бередi.

«Шығындар-шығарылым» әдiсiнiң  негiзiнде экономикалық жүйе сипаттамасын процестер мен өнiмдердiң редукциясы, оларды басқа процестер мен өнiмдер арқылы көрсету арқылы жүзеге асыруға  болады деген идея жатыр. Осындай  идея ертеде айтылған болатын. Физиократ  Ф.Кэне өзiнiң экономикалық кестесiн  жасағанда, өндейтiн өнеркәсiп салаларын, олардың дайын өнiмге айналдыратын шикiзаттардың саны арқылы көрсеткен  болатын.

«Шығындар-шығарылым» әдiсiнiң  бүгiнгi түрiнiң пайда болуы, оның негiзiн қалаушы В.Леонтьевтiң  атымен байланысты. В.Леонтьев тұңғыш рет «шығындар-шығарылымдар» матрицалық үлгiсiн және шахматтық кестесiн  жасаған. Мұнда бiр жақтан, өнiмнiң  салалық бағыттағы түпкi сұранысының  мөлшерi мен екiншi жақтан, осы сұранысты  өтеуге қажет өнiм запасының салалық  құрылымы мен жалпы көлемнiң арасындағы байланыстары көрсетiлген.

Бiздiң елде «шығындар-шығарылым» кестесi және оған сәйкес келетiн матрицалық үлгiсi салааралық баланстың кестесi және үлгiсi деп аталады (бұдан әрі - САБ).

Қорытып айтқанда, САБ «шығындар-шығарылым» үлгiсiндегi макроэкономикалық тепе-теңдiктiң  құрылымдық өлшеуiштерi емес, ол өнiмдi өндiру мен бөлудi бағалау құралы болып табылады.

 

 

1.3 Қысқа және ұзақ мерзімді кезеңдегі өнеркәсіп шығындары

 

Қысқа мерзімде өндірісте  колданылатын факторлар тұракты  және өзгермелі болып белінетін  болғандыктан, олардыц шығындары  да тұракты және өзгермелі болып  екіге бөлінеді. Қыска мерзімдегі өндipic шығындарын 22- суреттегі сызбаның көмегімен талдаймыз.Тұрақты шығындар FC (fixed costs) - өндірілетін өнім көлеміне байланысты емес. Өнім көлемі өскенмен, тұракты шығындардың мөлшepi езгермейді. Оның сызығы  көлденең түзу орналасады             (52- сурет). Тұракты шығындарга ғимараттар мен өндipic кұралдарын, жалдау (аренда) акысы, амортизацияға аударылған каржы, сактандыру телемдері, банктерден алған несиеге теленетін пайыз, мүлікке салынатын салық, фирманы баскаратын адамдардың еңбекақылары және баска да шығындар жатады.                                                                                 Өзгермелі шығындар VC (variable costs) өндірілетін өнiм көлеміне байланысты өзгереді (52-сурет). Оларға шикізаттар мен материалдардың, жанар май мен электр энергиясының, жұмысшылардың еңбекақысының шығындары жатады. Демек, ол өндipicтe қолданылатын өзгермелі факторлардың кұны, қысқа мерзімде фирмадағы өнім көлеміне байланысты өзгеретін барлык шығындарды өзгермелі шығындарға жатқызамыз.     52-cypeттегі сызбада көрсетілгендей, өзrepмeлi шығындар алғашқыда Q1 өнім көлеміне дейін тез өседі де, өнiм көлемі Q1-ден Q2-re өскен сайын оның көлемі біртіндеп тежеледі. Ce6e6і өнiмдiлiктiң кему заңы әсер етеді. Бірақ өнім көлемі Q2-re жеткен соң оның мөлшері қайтадан тез өсе бастайды. Өзгермелі және тұрақты шығындардың қосындысы жалпы шығындарды ТС (total costs) құрайды

TC = VC+FC

Қыска мерзімде жалпы шығындардың  өcyi өзгермелі шығындардың өcyiнe байланысты.  Сондықтан жалпы шығын қисығы өзгермелі шығындар қисығына ұқсайды.

 

 

22 - сурет. Қысқа мерзімдегі  өндipic шығындары

 

Жалпы шығынды өндірілген өнім көлеміне бөлу арқылы орташа шығынды  АС (average costs)  аныктаймыз:

АС = TC / Q= (FC+VC) / Q = (PKK+PLL) / Q.

Ол өндірілген өнімнің 6ip бірлігіне шаккандағы жалпы шығын. Менеджерлер оны 6ip дана өнімнің кұны деп те атайды. Пайдасын мейлінше көтерем деген фирма үшін орташа шығынның мөлшерін аныктаудың және оны темендетудің жолдарын іздептабудың маңызы өте зор.

Жалпы орташа шығын  құрамы екі бөліктен  құралады:

- орташа өзгермелі шығындар (average variable costs) AVC= VC/Q

- орташа тұракты шығындар (average fixed costs)  AFC= FC/Q.

Олардың косындысы жалпы орташа шығынды  береді:

AC=AVC+AFC.

Өндіруші өнім көлемін ұлғайтудың шегін шекті шығындардың өзгерістерін зерттеу аркылы аныктайды. Шекті шығындар МС (marginal costs) - өнімінің косымша 1 бірлігіне жұмсалатын  косымша шығын. Оны жалпы шығын өзгерісін өнім көлемі өзгерісіне белу аркылы аныктаймыз:

 

 

МС = ∆ТС/ ∆Q.

 

 

Өнім көлемі өскен сайын кыска мерзімдегі шығындардын қалай өзгеретінін 23-суреттен  көруге болады. Өнім көлемі өскен сайын орташа тұракты шығындар біртіндеп төмендейді. Ce6e6i тұракты шығын мөлшері өзгерген (кебейген) өнім көлеміне бөлінеді. Ал орташа өзгермелі шығындар алдында төмендегенмен, кейін өсе бастайды. Ол кыска мерзімдегі шекті өнімділіктің  кему  заңымен түсіндіріледі.

23-суретте көрсетілгендей, шекті шығындардың мөлшері алғашында азайганымен, кейін жоғары каркынмен өсе бастайды. Оны МС қисығының тіктігі көрсетіп тұр. Сонымен суреттегі сызбадан кыска мерзімдегі шығындар арасында және шығындар мен өнім көлемі арасында тығыз байланыстың бар екенін көреміз. Осы байланыстарды жан-жакты талдау және түсіну шығындарды үнемдеу жолдарын іздеу үшін өте маңызды роль атқарады. 23 -  сурет. Орташа және шекті шығындарОрташа шығындар өзгерісін еңбектің орташа өнімі өзrepiciмeн анықтауга болады. Орташа өнім әp6ip енбек шығынының бірлігінe шаккандағы өнім көлемінің көрсеткіші (APL=Q/L) болса, орташа езгермелі шығын әрбір өнім бірлігіне шаккандағы өзгермелі фактордың шығынын көрсетеді:        AVC=(PLL/Q)=PL(L/Q),

мұндағы L/Q 1/APL-ғa тең болса, онда    AVC=Pl(1/APl).

Яғни, ресурстардың бағалары өзгермесе, орташа өзгepмeлi шығындар еңбектің орташа өніміне кepi байланысты. Еңбектің орташа өнімі өcce орташа өзгермелі шығын төмендейді және кepiciншe. Орташа шығындар орташа өзгермелі шығындар мен орташа тұракты шығындардың косындысына тең болады: