Экономикада шығындардың алатын орны және шығындардың негізгі аспектілері

AC=AVC+AFC=PL(1/APL)+ (PKK/Q),

мұндағы РКК–тұракты  шығын.

24 - сурет. МС және MPL, AC, APL арасындағы байланыстар

Еңбектің шекті өнімі мен шекті шығын арасында тығыз байланыс бар. Еңбектің шекті өнімi өндірілген өнімнің өзrepici мен еңбек шығыны өзгерісінің катынасы (MPL=ΔQ/ΔL) болса, өзгермелі шығын өзгepiciн енім көлемінің өзrepiciнe бөлу аркылы шекті шығын мөлшерін аныктауға болады: MC=PLΔL/ΔQ

ΔL/ΔQ=1/МРL болғандьқтан, шекті шығын: MC=PL(1/MPL)

Сонымен, өзгермелі фактордың бағасы тұракты жағдайда орташа және шекті шығындардың өзrepicтepi еңбектің орташа және шекті өнімдерінің өзгерістеріне байланысты. Егер шекті өнім (MPL) өссе, шекті шығын (МС) төмендейді және керісінше. Шекті өнімнің мөлшері ең жоғарғы деңгейге көтерілгенде шекті шығынның мөлшері ең төменгі денгейге жетеді Орташа өнім мен орташа шығындар арасында да тура осындай байланыс бар.  Ұзак мерзімде өндірісте колданатын барлык факторларды өзгерту аркылы өнім көлемін өcipy мумкіншілігі пайда болады. Ұзак мерзімде фирмалар косымша цехтар немесе жана кәсіпорындар ашу аркылы өндipicтiң аукымын өcipe алады. ?зак мерзімде  барлык шығындар өзгермелі болады.  Қыска мерзімге тән өнімділіктің  кему заңы әсер етпейді. Ұзақ мерзімдегі орташа шығынның  LRAC (long run average costs) қисығын құрастыру үшін қыска мерзімдегі орташа өндіріс шығындары кисыктарының ең төменгі нуктелерін 6ip-6ipiмeн косатын кисык жүргіземіз. Ұзак мерзімдегі орташа шығын (LRAC) кисығынынң   әp6ip нүктeci өндipic көлемінің өте аз өзrepiciнe сәйкес келеді (25-сурет).

1 өнімнің шығыны

(тенге) 25- сурет. Ұзақ мерзімдегі орташа шығындар кисықтары

Ұзақ мерзімде барлық факторлар өзrepмeлi болған жагдайда, өнім көлемі өскен сайын өсетін жиынтык шығындардын өciмiн ұзақ   мерзімдегі шекті шығындар LRMC (long- run marginal costs ) деп атайды. Оның өзrepiciн         26-суреттен көруге болады. Егер LRMC< LRAC болса, LRAC төмендейді, ал LRMC> LRAC болса, LRAC өседі.  LRAC мөлшері ең төмен деңгейде болғанда ұзак мерзімдегі орташа шығындар мен шекті шығындар 6ip-6ipiнe тең болады (LRAC=LRMC). Ұзақ мерзімдегі орташа шығындар  мен шекті шығынның арасындағы байланыс жоғарыда карастырылған қысқа мерзімдегі шeкті шығындар (МС) мен орташа шығындардың (АС) арасындагы байланыска ұқсас.

26- сурет. Ұзақ мерзімдегі орташа және шeкті

шығындар   қисықтары

Ұзақ мерзімдегі орташа шығынның төмендеуі өндіріс аукымы өcyiнiң  ұлғаймалы (оң) әcepiнiң нәтижесі. Өндipic ауқымы өcyiнiң тepic әcepi ұзак мерзімдегі орташа шығынның есуіне себеп болса, ал өндipic аукымы өсуінің туракты  әcepi ұзак мерзімдегі орташа шығынды  тұракты ұстауга мүмкіншілік  береді.

Осыған дейін қысқа  және ұзақ мерзімдегі шығындарды талдау барысында өндірісте қолданатын ресурстардың бағалары тұрақты деген  болжау жасадық. Бipaқ ресурстардың бағаларыныц  өзгеруі, жана технологияны колдану  және баска себептер кәсіпорындардың  шығындарын өзгертеді. Сондықтан бұл  жағдайда шығындардың өзгеруі ұзақ мерзімдепгі орташа және шекті шығындар қисықтарының  төмен немесе жоғары жылжуына әкеледі.

 

 

 

 

22 - сурет. Қысқа мерзімдегі өндipic шығындары

 

23 -  сурет. Орташа және шекті шығындар

 

26- сурет. Ұзақ мерзімдегі орташа және шeкті  
шығындар   қисықтары

 

20- сурет. Изокосталар

 

 

2     Өнеркәсіптегі өндіріс шығындарын азайту («Baurcan» ЖШС  кәсіпорыны мысалында)

2.1    ЖШС «Baurcan»   кәсіпорынының   қызметтерінің  атқарылуы

Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік,  ЖШС «Baurcan»  2001 жылы  наурыз айында құрылды. Кәсіпорын ұйымдық  құқықтық нысандарына тоқталып,қысқаша  баяндасақ.Жаупкершілігі Шектеулі Серіктестік қысқартып айтқанда ЖШС – Бір немесе бірнеше заңды  және жеке тұлғалар құрған серіктестік,оның жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгіленген мөлшердің үлестеріне бөлінген.  Қатысушылар көлемі 2 адам құрылтайшы азаматтар болып табылды.Қатысушылардың әр қайсысы жарғылық капиталға ақшалай  және мүлікті салым жасап, қатысушылардың жалпы жиналысы жоғары басқару органы болып табылды.ЖШС әр қатысушысы жалпы жиналыста дауыс беру құқығына ие болып, бөлек қатысушылар дауыстарының саны жарғылық капиталдағы оның үлесіне  байланысты болды.Ағымдағы шешімдерді қабылдау үшін ЖШС де атқарушы орган  сайланды.

ЖШС құру барысындағы ескерілген жалпы тәртіп келесідей орналасты:

- ЖШС құрылтайшыларының  жалпы жиналысын өткізу;

- Жарғылық капиталдың  мөлшері туралы мәселені шешу(бұл  ретте  жарғылық капиталдың  бастапқы мөлшері мүмкін айлық  есептік көрсеткіштің жүз мөлшеріне  тең сомадан кем болмауы керектігін  есте сақтау қажет.2001 жылға АЕК  мөлшері 919 тенге,яғни жарғылық  капитал 91900 тенгеден кем болмауы  тиіс);

- Әр қатысушының үлесінің  мөлшерін пайыздық және ақшалай  мәнінде анықтау;

- Жарғыны және құрылтай  шартты бекіту;

- Әділет органдарында,статистика және салық комитетінде ЖШС тіркеу;

- Негізгі өндіріс немесе  қызмет көрсету бағытын анықтау;

«Шектеулі немесе қосымша  жауапкершілікті серіктестік туралы » заңға сәйкес натуралды түрде  қатысушылардың жарғылық капиталға  нақтылы немесе мүліктік құқықтар түріндегі  жарналары шешімімен барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша немесе ЖШС қатысушыларының  жалпы жиналысының ақшалай нысанында  бағаланады. Әр қатысушының жарғылық қорға салған құрал жабдықты, жер  және де өзге материалды құндылықты үлесі  нарықтық құнмен бағаланып,осы үлестердің мөлшері құрылтай құжаттарында бейнеленеді.

ЖШС «Baurcan»  өз кәсіпкерлік  іс шарасын бастап, мемлекеттік мекемелерде  тіркеу барысында  өз жарғысын, өз құрылтай шартын, құрылтай жиналысы хаттамасын, тіркеу туралы өтінішті жазып, салық  мекемелеріне мемлекеттік баж төлемін  жасады.                   Кәсіпорынның экономикалық қызмет ету аясы мен негізгі өндіріс саласын талдап,тарихына шолу жасап кетер болсақ.Құрылтайшылар кеңесінің шешімімен жергілікті статистикалық зерттеулер мекемесіне нарықтағы тауарлар мен қызметтерге деген сұранысты саралап,өңірдегі жоғары сұранысқа ие, дегенмен әлі қанағатана алмай отырған сегментті анықтауға тапсырыс жасалды.Сонымен қатар жалпы кәсіпорын қарамағындағы меншік ерекшелігін талдау және экономикалық мүмкіншіліктерді сараптау жұмысы жүргізілді.Алынған барлық мәліметтер негізінде кәсіпорынның басты қызметі ретінде үлкен ауқымдағы шығыс кәмпиттері мемлекетіміздегі ең үздік және тұнғыш рет тахиная халвасы шығарыла бастады. Статистикалық мекеме тұжырымдамасы бойынша жергілікті іскер қауым мен мәдени – қоғамдық ұйымдардың елеулі бөлігі дәл осы жоғары сапалы халва және шығыс кәмпиттеріне мұқтаж болып отырды.Қазіргі таңда «Baurcan»  кәсіпорынының  қызмет көрсету аясы біршама кеңейе түсті. Ірі супермаркеттер мен дүкендерге тапсырыс ала бастады. Өндірілген өнім сапасы негізгі үш деңгейден орын алды. Жекелей айтқанда біріншіден жоғары сапалы тахиная халвасы, яғни біздің Қазақстандағы тұнғыш өндірілген өнім,оны өндіру үшін арнайы технолог Туркиядан шақырылды. Екіншіден бұл шығыс кәмпиттері оғанда арнайы технологтарды дайындай отырып үлкен дәрежеге жетті деп айта аламыз.Енді үшіншісіне келетін болсак ол кунжутпен жасалатын пишинәлар.                                 Өндіріс мінездемесі негізінде ғылыми сиымдылық және ҒТП тұрғандықтан бәсекелес жағдайды сақтаудың бірден бір мүмкіншілігі қазіргі заман жаңа техника - технологияларымен бірқатарда кандитер және халва, кәмпит  әлеміндегі ең үздік үлгідегі машиналарды қолдану болып табылады.Соны ескере отырып ашылганнан бастап Ресейлік фирма «Восход»пен тығыз жұмыс істеуде. «Восход» фирмасынын тарихына  шолу жасап кететін болсақ ол  1990жылы құрылған.Қазіргі танда ол өте үлкен холдинг болып табылады.Онда коптеген машиналар жасаумен айналысады.Мұның басты себебі сапалы өнім өндірісін ең үздік дәрежеде қамтамасыз ету.Осы мақсатта кәсіпорынның қарамағындағы негізгі жоғары сапалы машиналар алынған.Жекелей тоқталатын болсақ ол: «Прима-300Р», «Восход-ТЗ-5», «Бриз плюс Супер».Кәсіпорын қызметінің ауқымы басылып шығарылатын өнім көлеміне тәуелді болады. Мысалы орташа бір айда 1тонна халваға және шығыс кәмпиттеріне, рулеттерге,кунжуттік печеньелерге тапсырыс алынды делік.Мұндағы мекеменің айлық табысы 1 млн. – 3 млн. тенгеге тең болмақ.Демек жылдық табыс орта есеппен 12 млн. – 36 млн. құрайды.Кәсіпорын өніміне деген сұраныс біркілкі тұрақтылық танытпағандықтан шығындар сметасы мен айналым қаражаттарына деген сұранысты өткен жылдар мысалы мен есептік кезеңдегі нарықтық жағдайды ескере отыра жасалады. Қаржылық есептемелердің келесі сатысы - алынған табыстан тұрақты және айнымалы шығындарды, амортизациялық қор салымдары мен  міндеттемелер бойынша төлемдерді шегіреміз.

 

2.2    ЖШС «Baurcan»  кәсіпорын өнімін шығарудағы  өнім калькуляциясы

 

Калькуляция түсінігі және қағидалары

 

Калькуляциялау – есептесу жүйесінің көмегімен барлық сатылған өнімнің және оның элементтерінің өзіндік құны анықталатын, нақты тауар түрінің өзіндік құны, кәсіпорынның өнімді өндіру мен сатуға кеткен жеке бөлімшесінің шығынының сомасы.

Жоспарлық калькуляцияны  есептеу. Өзіндік құнның калькуляциясы    өнімнің бір данасының бағасын  анықтау үшін, кәсіпорын шығынын  оның өндірістік-шаруашылық қызметінің нәтижесімен салыстыру үшін, кәсіпорын  жұмысының тиімділік деңгейін анықтау  үшін қажет. Шығарылатын өнімнің  ерекшелігі мен технологиялық процестің  сипатына байланысты калькуляциялау объектісіне  мыналар жатады:

1. технологиялық шек;
2. бөлшектік операция;
3. бөлшек;
4. жинақтаушы бірлік (құрастыру);
5. жалпы бұйым;
6. бірнеше бұйымды өндіруге тапсырыс;
7. транспорттық құралдардың жұмысы 1т∙км, жөндеу күрделілігінің бірлігі, электроэнергия 1 кВт ∙сағ, құю, немесе басылымша 1т.

Тәжірибеде көбінесе дайын  өнімнің, жартылай фабрикаттар мен  көрсетілетін қызметтің өзіндік  құны калькуляцияланады. Калькуляциялық бірлік өндіріс жоспары мен стандартында көрсетілген натуралдық бірліктегі өлшем бірлікке сәйкес келуі қажет.

Өнімнің бір данасының  өзіндік құнын калькуляциялау үшін шығындар олардың пайда болу орны мен арналу белгісіне байланысты біріктірілетін шығыстың шығын баптарына  жіктеледі.

 

Кәсіпорын өндірістік шығын  баптарының  келтірілген номенклатурасына өндірістің техникалық, технологиялық  және ұйымдастыру ерекшеліктеріне  байланысты өзгеріс енгізе алады.  Кәсіпорындағы шығыс баптарының жіктелуін толық қамтуына байланысты өзіндік қорды мынадай түрлерге жіктейді:

1. Сатылған өнімнің өзіндік құны;
2. Толық және толық емес өндірістік өзіндік құн болып жіктелетін өндірістік өзіндік құн.

Сатылған өнімнің өзіндік  құны – өнімді өндіру мен сатуға кеткен, барлық 12 шығыс баптарының жиынтығынан  тұратын кәсіпорын шығыны. Өндірістік өзіндік құн – шығарылған өнім өндірісіне кеткен кәсіпорын шығыны. Толық өндірістік өзіндік құн (фабрикалық-зауыттық) кәсіпорынның өндірісі мен басқарумен байланысты кеткен кәсіпорынның 11 шығыс  баптарынан қалыптасады. Өнімнің толық  емес өндірістік өзіндік құны (цехтық) кәсіпорын бөлімшелерінің (цехтар, учаскелер) шығынан және шығыстың 8 бабынан қалыптасады. (Кесте 11.2)

Калькуляцияның жеке баптары  бойынша шығындар келесі тәртіппен  анықталады:

1. өнімді өндірудің тікелей шығындарын нормативтік есептеу;
2. жеке өнімнің өзіндік құнына жанама шығындарды бөлу.

Сатылған өнімнің өзіндік  құны – өнімді өндіру мен сатуға кеткен, барлық 12 шығыс баптарының жиынтығынан  тұратын кәсіпорын шығыны. Өндірістік өзіндік құн – шығарылған өнім өндірісіне кеткен кәсіпорын шығыны. Толық өндірістік өзіндік құн (фабрикалық-зауыттық) кәсіпорынның өндірісі мен басқарумен байланысты кеткен кәсіпорынның 11 шығыс  баптарынан қалыптасады. Өнімнің толық  емес өндірістік өзіндік құны (цехтық) кәсіпорын бөлімшелерінің (цехтар, учаскелер) шығынан және шығыстың 8 бабынан қалыптасады. (Кесте 11.2)

Калькуляцияның жеке баптары  бойынша шығындар келесі тәртіппен  анықталады:

3. өнімді өндірудің тікелей шығындарын нормативтік есептеу;
4. жеке өнімнің өзіндік құнына жанама шығындарды бөлу.

Тікелей шығынды есептеу. Шикізат пен материал шығынын  есептеу белгілі бір өнімнің  шығын нормасын материалдық ресурстың  сәйкес түрінің

Кесте 11.2 – Шығыс баптары  бойынша шығынды топтастыру

 

Шығыс баптары	Өзіндік құн түрлері
Шикізат пен материал Қайтарылған қалдық Сатып алынатын жинақтау-шы бұйым, жартылай фабри-каттар мен өндірістік сипаттағы қызметтер Технологиялық мақсаттағы отын мен энергия Өнім өндіру процесіне тікелей қатысатын жұмысшы-лардың еңбекақы төлеу шығыны Әлеуметтік салық пен салалық сақтандыру төлемі Өндірісті әзірлеу мен игеру шығысы 8. Жалпы өндірістік шығыстар	Толық емес өндірістік (цехтық)	Толық емес өндірістік (фабрикалық-зауыттық)	Сатылған өнімнің өзіндік  құны
9. Жалпы шаруашылық шығыс 10. Басқа да өндірістік  шығыстар 11. Ақаулық жоғалтулар
12. Коммерциялық шығыстар