Инвестициялық жобаларды талдау және бағалау

          Бiрақ инвестицияның  өтелiмдiлiк мерзiмiн таңдау көpceткiшi бipқaтap кемшiлiктерге ие:

- өтелiмдiлiктiң  нормативтi мерзiмiн таңдау субъективтi болуы мүмкін;

- әдiс  жобаның өтелiмдiлiк мерзiмiнен  тыс уақыттағы табыстылығын есепке  алмайды, сондықтан өтелiмдiлiк  кезеңi бiрдей, бipaқ өмip сүру мерзiмi  әр түрлi жобалардың варианттарын салыстыру үшiн қолданыла алмайды;

- әдiс  кумулятивтi та6ыстар сомасы бiрдей, бiрақ жылдар бойынша бөлiнуi әр  түрлi жобалар арасында айырмашылық  жасамайды. Осы критерий тұрғысынан  алсақ, 50 млн, 70 млн, 30 млн теңге жылдық  та6ысы 6ар 6iрiншi жоба мен 30 млн, 50 млн және 70 млн жылдың табысы 6ар екiншi жоба тең. Ал, дұрысына  келсек, бiрiншi жоба тиiмдiрек, себебi  алғашқы eкi жылда табыстың  үлкен сомасымен қамтамасыз етiледi; бұл қосымша құралдар айналымға  жiберiлуi мүмкін, ол өз кезегiнде  жаңа табыстар алып келедi. Бұл  әдiс жаңа өнiмдер шығаруға бағытталған жобаларды бағалау үшiн жарамсыз.

- бұл  әдiс бойынша есептеу дәлдiгi  көп жағдайда жобаның өмip сүру  мерзiмiн жоспарлау интервалына  бөлу жиiлiгiмен анықталады;

- көрсеткiштiң  «статистикалығы», басқаша айтқанда, ақшаның уақытша құнын есепке  алудың мүмкін eмecтiгi.

 Мысал: Kәciпopын сауда орталығының құрылысына 250 млн тг. инвестициялайды. Сауда  орталығын пайдаланудан түceтiн  жыл сайынғы жоспарланған түсім  сәйкесiнше 50, 100, 150 және 200 млн тг. құрайды.

    Дисконттауды  есепке ала отырып, өтелiмдiлiк мерзiмiн  есептеу кезiнде жыл сайынғы  кiрicтердiң мәндерi бастапқы деңгейге сәйкестендiрiледi. Бiздiң мысалда (3 -кecтe) пайыздық мөлшерлеме 12% тең.

 

    Кесте 2 - Өтелiмдiлiк мерзiмiнiң есебiне қосымша          
 

    Көрiп  отырғанымыздай, айырмашылығы үлкен.

    Сонымен, ақшаның уақытша құнын көрсетпейтiн  нысанда есептелетiн өтелiмдiлiк  мерзiмi көрсеткiшiнiң тиiмдiлiк шарасы ретiндегi негiзгi кемшiлiгi - ол инвестициялардың жұмыс iстeyiнiң барлық кезеңiн есепке алмайды, демек оғaн өзiнiң шегiнен тыс жатқан күш әсер етпейдi. Яғни бұл көрсеткiш таңдау критерийi ретiнде қызмет етпей, шешiм қабылдаудағы шектеу ретiнде қолданылуы керек.

    2. Табыстың қарапайым нормасы

    Бұл әдiс бойынша есептелетiн шама рентабельдiлiк коэффициентiне (ROI) ұқсас  және бiр жоспарлау интервалы  аралығында инвестициялық шығындардың  қандай бөлiгi табыс түрiнде қайтарылғанын  көрсетедi. Табыс нормасының есептiк  шамасын табыстылықтың минималды  және орташа деңгейiмен салыстыру  негiзiнде инвестор берiлген инвестициялық  жобаны әpi қарай талдаудың мақсаттылығы туралы қорытынды жасайды.

    Табыстың қарапайым нормасы әдісінің артықшылықтары:

- есептеудiң қарапайымдылығы;

- жобаның табыстылығын бағалау.

    Әдiстiң кемшiлiктерi:

- келешекте түceтiн түсiмдердiң құндылығы есепке алынбайды;

- салыстыру ставкасы ретiнде алынған таза табыстың көлемiне барынша тәуелдi;

- табыстың есептiк нормасы кезең бойы орташа болады.

Дисконтталған критерийлер - ақшаның уақытша құнын есептеу техникасына негiзделген критерийлердi дисконттау критерийi деп атайды. Еске түcipep болсақ, критерийлердi есептеуде пайыздық қойылымдар түсiнiгi қолданылады, оның көлемiне инфляция, тәуекел және ақшаны пайдаланудың альтернативтi мүмкiншiлiгi әcep етедi және оны мынадай теңдiкпен көpceтyгe болады:

    

    мұндaғы IR - инфляция қapқыны;

    МRR - минималды нaқты табыс нормасы;

    RI - нaқты капитал салымына түceтiн табысты алу тұрaқсыздығымен және нарықтық жағдаймен байланысты инвестициялық тәуекелдiң дәрежесiн есепке алатын коэффициент.

    Haқты инвестициялық есептi жүргiзу кезiнде пайыз қойылымы экзогендiк шама болып табылады, яғни сырттан берiледi және, мысалы, несиелiк пайызға (капиталдың альтернативтi құралына) тең болып алынады. Басқа сөзбен айтқанда, жобалық талдаудың мiндеттемесiне пайыздық қойылымның есептiк мәселелерi кiрмейдi.

    Нарықтық  экономикадағы фирмалардың қаржылық тәжiрибесiнде жеке капиталы үшiн пайыздық қойылым (немесе дисконт нормасы) салымдар бойынша депозиттiк пайызға байланысты анықталады.

    Жалпы жағдайда (капитал аралас болғанда) пайыздық қойылым салық жүйесiн, капитал құрылымын және т.б. есепке ала отырып, саналған орташа капитал  құны - WАСС ретiнде табылуы мүмкін.

          Батыстық фирмалар пайыз қойылымын есептеу үшiн көбiне келесi формуланы қолданады:

    

          мұндaғы W - инвестициянын жалпы сомасынындағы әp құралдың салмaғы;

      - тартылған несиелер бойынша пайыздық қойылым;

      - жеңiлдiк берiлген акциялар бойынша төленетiн пайыздар;

      - өзiндiк капитал табыстылығы.

    Инвестициялық жобалау тәжiрибесiнде қазiргi кезде  жобаның тиiмдiлiгiн бaғaлаудың төмендегi дисконтталған критерийлерi қолданылады:

    1) aғымдағы таза құндылық;

    2) табыстылық индексi;

    3) пайданың шығындаpғa қатынасы;

    4) жоба табыстылығының iшкi нормасы;

    5) өтелiмдiлiк мерзiмi.

    Қосымша белгiлер енгiзейiк:

       жылындағы жобаның пайдасы;

       жылындағы жобаның шығындары;

    t=1, ..., п - жобаның қызмет ету жылдары.

    Аталған критерийлердi есептейiк.

    Ағымдағы таза құндылық

    

    Шешiм  қабылдайтын тұлғалар NPV мәнi оң болатын  жобаларды таңдауы керек. NPV мәнiнiң  тepic болуы ақша құралдарын пайдаланудың тиiмсiздiгiне дәлел болады: табыс  кepeкті нормадан төмен.

    Жоғарыда  келтiрiлген NPV есептеудiң формуласынан белгiлi болғандай, ағымдағы таза құндылықтын NPV абсолюттi мәні eкi түрлi параметрлерге  тәуелдi. Бiрiншiсi инвестициялық процеске объективтi сипаттама бередi, ол өндiрicтiк  процесте анықталады. Екiншiсiне пайыздық қойылым параметрiн жатқызуға болады.

    Салыным процестiн басында жасалған, ал қайтарым теңдей болған жағдайдағы NРV-дiң r қойылымына тәуелдiлiгiн талдайық. Пайыз қойылымы кейбiр r* мәндерiне жеткенде, инвестиция әcepi нөлге тең болады. r* қойылымынан  кiшi кез келген қойылым NPV - дiң оң мәндерiне сәйкес (2-сызба). 
 
 
 
 
 
 

          NРV

 
 
 

      

                  r*                                                                  r 

    2-сурет.  Тең көлемдi қaйтapымдaғы NРV-дiң r қойылмына тәуелдiлiгi 

    Пайыз қойылымы жоғары болған жағдайда алыстатылған төлемдер NPV-ғa аз ықпал етедi. Сондықтан  қайтарым кезеңiнiң ұзақтығымен ерекшеленетін  варианттар соңғы экономикалық әcepi бойынша тең бағалы болуы мүмкін. Басқа шарттары да тең болған жағдайда, ұзақ мерзiмдi табыс түсімі бар жоба тиiмдiрек.

          NPV есептеуге қажеттi ақпараттарды толық түciнy үшiн  әдеттегi ақша ағымдарын қарастырайық:

          Әдеттегі кipic ақшалай ағымдары:

- қосымша сатылу көлемi және тауар бағасының көтерiлуi;

- жалпы шығындардың азаюы (тауар құнының түcyi);

- инвестициялық  жобаның соңғы жылының аяғындағы  құрылғылар құнының қалдық мәнi (себебi құрылғылар сатылуы немесе  басқа жоба үшiн қолданылуы  мүмкін);

- инвестициялық  жобаның соңғы жылының аяғындағы  айналым құралдарының босауы (дебиторлар  шоттарының жабылуы, тауар-материалдық  қорлар қалдықтарын сату, басқа  кәсiпорындардың акциялары мен облигацияларын сату).

    Әдеттегi шығарылатын ақша ағымдары:

- инвестициялық жобаның алғашқы жылдарындағы бастапқы инвестициялар;

- инвестициялық  жобаның алғашқы жылында айналымдық құралдарға деген қажеттiлiктердiң артуы (жаңа клиенттер тарту үшiн дебиторлар шоттарын көбейту, өндiрiстi бастау үшiн шикiзат пен бөлшек заттарды алу);

- құрылғыларды жөндеу және техникалық қамтамасыз ету;

- өндiрiстiк емес қосымша шығындар (әлеуметтiк, экологиялық және т.б.).

    Жоғарыда айтылғандай, нәтижелiк таза ақша ағымдары инвесторлар үшiн инвестицияланған ақша сомасын қайтаруға және табыс әкелуге бағытталған. Әр ақша сомасының осы eкi бөлiкке қалай бөлiнетiнiн қарастырайық.

 Мысал: Кәсiпорын  6340$ тұратын және 4 жыл пайдалану  мерзiмi бар нөлдiк қалдық құнымен  жaңа құрал-жабдық алуға ақша  жұмcayды жоспарлап отыр. Жабдықты  енгiзу, есептеу бойынша, әр жыл  сайын 2000$ кipic ақша ағымын қамтамасыз  етедi. Кәсiпорын жетекшiлерi жыл  сайынғы 10% қайтарым деңгейiнен  кем болмағанда ғана инвестициялар  жүргiзуге pұқcaт етедi.

    Шешуi:

    Ең  алдымен қазiргi кездегi таза мәндi есептейiк(3-кесте):

 

    Кесте 3 -  NPV дәстүрлiк есеп 

    Осылайша, NPV=0, жоба қабылданады.

    Бұдан кейiнгi талдау 1000$ кipicтiк aғымды 2 бөлiкке  бөлуден тұрады

    (4 - кесте):

- бастапқы  инвестицияның кейбiр бөлiгiн қайтару;

- инвестицияны қолданудан қайтарым (инвестор табысы)