Инвестициялық жобаларды талдау және бағалау

           Жақын уақыттан беру ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау мен есептеуге, яғни  Қазақстанның экономикасына батыс компанияларының  қаражаттарын тартуға байланысты, инвестицияның  мәнісін ашуға біршама талпыныстар  жасалып жатыр.

           Осы кезге дейін  инвестициялық есеп пен талдау бойынша  жүргізілген зерттеулер кешенді  сипатта болған жоқ, өйткені ол жөніндегі  әдістемелік зерттеулер қажет деңгейінде нығайтылмады. Қазіргі кезде Қазақстанның экономикасына тартылатын ұзақ мерзімді инвестицияларды тиімді бағалау, талдау және шаруашылық субъектісінің қаржылық қызметін басқару барысында, әлі  де болса есептің кейбір жекелеген  әдістері жете зерттелмеген.

           Осы күнге дейін  негізгі қорларды жаңғыртуда инвестициялаудың қажеттілігін бағалау, осы шараларды  қаржыландырудың оптималды көздерін таңдау, күрделі қаражаттардың тиімділігін  бағалау, тәуекелділіктің сезімталдығын  және дағдарыстың әсерін жаңаша принципте  дисконттау, „икемді” мөлшерлемені табу және оны талдау мәселелері өз шешімдерін толығымен тапқан жоқ.

           Тәжірибеде, инвестициялық  таңдаудың екі әдісі бар, онда мөлшерлеменің ең төменгі шегін  капиталдардың орташа құны бойынша  анықтаса, ал екінші әдісінде тәуекелділіктің  ең жоғарғы сатысы бойынша есептелінеді. Бұл арада, капиталдардың орташа құнын дисконттау мөлшерлемесін  оның түпкілікті варианты деп есептеуге  болмайды, өйткені ол нақты жағдайды толық көрсетілуі мүмкін, сондықтан  да оған жиі түзетулер енгізіледі. Бүгінге дейін әлемдік дәрежеде инвестициялық жобаларды бағалау  мен есептеудің „қолайлы” әдісі  табылған жоқ.

           Бірақта, қазіргі  нарықтық экономика жағдайларында  ұзақ мерзімді инвестицияларды есептеу  қажеттілігі және оған тиісті күнге  артып келеді.

           Сондықтан, осы мәселелер  туралы экономикалық әдебиеттерде әртүрлі  пікірлер бар:

           Енді сол пікірлерді, біз үш жаққа біріктіреміз:

1. Күрделі қаржыны бөлу концепциясын бухгалтерияда пайдаланатын түсінігі қолданғанды қалайды, яғни бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша;
2. Күрделі қаржыны бөлу концепциясы кезінде, қажет түзетулерден кейін, танылуы керек деп санайды.
3. Инвестиция элементі ретінде активтің кез келген элементтерін қарастырған - ұлғайтылған тұжырымдаманы пайдаланғанды қалайды.

     Бірінші топтағы ұғым бойынша таза инвестициясы болып, негізгі құралдарға жұмсалатын (жұмсалған) және баланстың активінде  көрініс тапқан (материалдық, материалдық  емес, қаржылық) күрделі қаржының өзгерісі бойынша анықталады. Оның басымдылығы, тек пайдаланыуында ғана, бірақ осыған қарамастан осы бойынша инвестицияны санайды.

           Ал түзетулерден кейін қолданатын күрделі қаржы  тұжырымдамасының, басты 2 кемшіліктері бар, атап айтсақ:

• біріншіден, бухгалтерия есебінде тек ГИС-нің меншігіндегі

     инвестицияларды ескереді;

           - екіншіден, бухгалтерия  есебінде материалдық емес активтерді  инвестиция ретінде ескерілмейді, себебі оның есебінде көптеген  дүдәмалдылықтың бар екендігі  анық.

           Мұндай жағдайда, талдаушылар күрделі қаржы қатарына жалға алынған негізгі құралдарды (лизинг бойынша) және материалдық емес активтердің амортизацияланбаған  шығындарын активтерге қосу арқылы түзетулер  енгізеді. Тек осындай түзетулерден кейін таза инвестициялар деңгейі  анықталады.

           Талдаушылардың аз ғана тобы ұлғайтылған тұжырымдаманы  пайдаланады, бұл тұжырымдамаға  сәйкес активтің (капиталдың) барлық элементтері (кейде пассивтері де) субъектінің  табыстылығын анықтау үшін инвестиция ретінде қарастырылады.

           Бұл анықтама негізінен  шағын кәсіпорын үшін сәйкес келетін  сияқты, өйткені инвестицияны бұндай кең мағынада қарау кәсіпорындардың  мақсатына сай келе бермейді. Олар инвестицияға салынған қаржының түрлеріне (яғни, өздерінікі немесе қарызға алынғанына), қарамастан күрделі қаржыны бөліп  қарауды мақсат тұтпайды, ондағы салымдар, тек жалпы салымдар бойынша өлшенеді. Инвестицияларды, негізінен барлық инвестицияланған капиталдардың жиынтығы ретінде қарастырады. Демек, инвестицияның бухгалтерлік тұжырымдамасы тек күрделі қаржыны бөлу ғана емес, сондай-ақ, барлық активтердің жиынтығын береді. Егер бухгалтерияда әр түрлі себептер бойынша есеп мәліметтері бұрмаланбайтын болса, онда („тыңшы” ретінде немесе коммерциялық құпия ретінде), инвестицияны бағалауға бухгалтерлік есептің мәліметтерін қолдануға болар еді.

           Ұлғайтатын тұжырымдаманы  қолдай отырып: инвестиция ретінде  танылмаған материалдық емес активтер мен жалға алынған құралдарды есепке алмай, тек баланста көрсетілген  активтер бойынша санауға болар  еді. Көптеген экономистер капиталдардың  шығындарын инвестиция ретінде қарастырады. Инвестиция динамикасы (қозғалысы) активтің белгілі бір баптарының өзгерісіне тең болады.

           Бұл арада „инвестицияланған  капитал” деген ұғым екі мағына береді: біріншіден, кез келген капитал: акцияға, облигацияға, басқа кәсіпорынның жарнасына (пайына) айналған түрінде, демек  ұзақ мерзімді қаржы активі ретінде  әрекет ететін, басқа кәсіпорынның пайдасынан өзіне қатысты үлестік  салмағын (дивидендтің) өз кәсіпорынына әкелетін бағалы қағаз тобы жатады. Инвестицияның бұл тобы оның тар  мағанада қарастырылғанын көрсетеді. Яғни, оның өнім өндірумен тікелей  байланысты еместігін білдіреді.

           Қазақстанның бухгалтерлік балансында инвестицияланған капиталды  екі жарып көрсетеді, оның бір  бөлігі ағымдық актив құрамында  болса, ал екіншісі ұзақ мерзімді активтер қатарында болады. Олай болса, инвестицияланған капитал өз құрамына „Аяқталмаған құрылыс”, „Ұзақ мерзімді қаржы  бөлу” (еншілес, тәуелді кәсіпорындарының пакет акцияларын, жарна үлесін алу, техниканы бөлу, ұзақ мерзімге қарыз  беру және т.б.) жағдайлары жатады. Тап  осы тұрғысынан инвестицияны кең  көлемдегі мағынасын білдіретін сияқты.

           Батыс елдерінде  инвестицияның бұл түрін екіге  бөледі, тікелей инвестициялау, инвестицияланған кәсіпорындарды, олар өз басқаруына және бақылауына алғандығын көрсетеді (кейде  оларды майнорити деп те атайды). Ал екінші түрі, портфельдік инвестициялау, оның көлемі бүкіл акционерлік капиталдың 10%-тей құрамын құрайды, бірақ ол басқару мен бақылау құқығын бермейді.

           Ал енді біз инвестицияны қаржылық – экономикалық талдау тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда ГИС қаржылық тұрақтылығын талдау үшін, инвестицияны негізгі және айнымалы капиталымен  заттар, қаржылық және қаржылық емес етіп, екіге бөлудің керектігін ұсынамыз.

           Енді осы айтылғандарды  басқарушы есеп тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда оның сындарлы кезеңі болып, мыналар жатады:

• инвестицияның есебін жүргізу, яғни есебін (жүргізу) шығары;
• инвестицияның бюджетін құрастыру;
• жылдар бойынша ақша – қаражаттарының ағымдарын бағалау;
• қолданыс таба алатын капиталдың шын мәніндегі бағасын анықтау, яғни оны дисконттау коэффициенті ретінде пайдалануға болатындығын көрсету;
• инвестицияның тиімділігін баяндайтын критерийлерін талдау.

      Жобаны  бағалау мен талдаудың бүгінгі  дейін танымал 2 әдістері бар:

      а) дисконттық (динамикалық) бағалау.

      б) есептік (статикалық жай) бағалау.

      Аталған бағалаудың екі категориясы да бір-бірімен  тығыз байланысты. Мәселен, статикалық категориясы (кейде әдебиеттерде оны  мәселелер немесе міндеттер деп  те атайды) шаруашылық субъектісінің  табыстылығын (қолма-қол ақша түрінде) құрайтын қабілеттелігін көрсетсе, ал динамикалық міндеттер шаруашылық субъектісінің өз ресурстарын табыстылыққа (қолма-қол ақшаға) қаншалықты жақсы  айналдыра алатындығын көрсетеді.

           Статистикалық мәселесі (немесе міндеті) динамикалық (өсіңкілік) мәселелерге (міндеттерге) қарағанда, біршама үстемдігі бар және ол тұрақты қалыпта қызмет етеді: егер ГИС ұзақ уақыт бойында статикалық деңгейде табыстылық (қолма-қол ақша, рентабельділік) мәселесін шеше алмаса, онда ондай шаруашылықтың қызмет етуі екіталай. Егер ГИС қолма-қол  ақша түрінде жеткілікті түрде табыс алуға қабілетсіз болса, онда олардың қолма-қол ақшалары ГИС ұзақ уақытқа арналған мерзімдік міндеттемелерін қаржыландыруға жеткіліксіз болады. Тіптен операциялық пен құрылымдық деңгейде статистикалық мәселелерін шешкенімен, бірақ қажетті қолма-қол ақша ағымын ұстай алмаса, онда олар өздерінің қаржылық тұрақтылығын сақтап қалу мүмкіндігінен айырылады. Сонымен, шаруашылық субъектісіне болатын қолма-қол ақша қозғалысының тетігі (механизмі) 1-суретте бейнеленген. Қолма-қол ақшалар шаруашылық субъектісіне табыс әкелетін операциялардың (капиталдардың) жүргізілуімен байланысты болып келеді, яғни басқаша айтқанда, кез келген табыс ондағы жасалатын операциялардың тиімділігіне, мазмұнына және олардың нәтижесіне тәуелді.

           Табыстың негізгі  екі қайнар көздері бар;

     Біріншісі: иемденушілер – М(а)К; екіншісі қарыз  берушілер – банктер және тағы басқа мекемелер (реципиенттер), сондай-ақ жеке тұлғалар. Ал шығындар негізінен  үш топқа бөлінеді: жабдықтаушылар; персонал және салық қызметі. Одан басқа, шаруашылық субъектілері қолма-қол  ақшаның артығын инвестициялық  қажеттіліктері үшін қайта пайдалануына немесе оны резервтеріне орналастыруына немесе оны резервтеріне орналастыруына болады. Басқарушы есеп инвестициялық  жобаны жұғып емес, стратегиялық мақсаттарға  жету процесінде, олар біршама тексерілген  өзара әрекеттерімен қамтамасыз етілген жағдайда ғана қабылданады.

           Жобаны бағалаудаң оны толық жүзеге асыруға дейінгі  тұтас процесі (немесе, „тіршілік  циклы”) тексеріледі және инвестицияның  тиімді болуын қамтамасыз ететін тиісті есептеулер жүргізіледі. (2 сурет). 
 
 

     Шаруашылық  субъектісі арқылы өтетін ақша қаражаттарының қозғалыс тетігі (механизмі) 

           Есептеулер тек  біржолы емес, сондай-ақ ағымды сипатқа  ие болады. Нәтижесінде, бір жағынан, жобаның мақсатында жеткендігі тексерілсе, ал басқа жағынан – дәлдеп түзетілетінін  шаралардың фактісі мен жоспарлары салыстырылады. 

     Сайып келгенде, басқарушы есептің инвестициялық  мәселелеріне және инвестицияның түрлеріне (нақты және қаржылық) бейімделген, ағымдағы пейімділікті бақылайтын жүйесі қалыптасады.

           Жобаларды талдау және бағалау әдістері негізінен көптеген болжамды бағалаулар мен есептеулердің  пайдалығын көздейді.

           Жоба уақыты созылған сайын, оның белгісіздігі және тәуекелділігі  артады, яғни оны жүзеге асырудың соңғы  жылдарында болған, ақша-қаражаттарының ағымы арқылы бақылап сынауға  болады.

     Инвестициялық процестің типтік сызбасы 

           Инвестициялық жобаларды  бағалаудың басты критерийлері болып  мыналар табылады:

1. Таза келтірілген эффект (Net Present Value)
2. И рентабельділік индексі (Protilability Index)
3. Табыстың ішкі нормасы (Internal Rate of Return).

     Экономикалық  әдебиеттерде кең таралған даулы  пікірлер осы

     инвестициялық жобаны бағалаудың төзірегіндешоғырланған. Инвестициялық жобаның тартымдылығын  бағалау проблемасы оның табыстылық деңгейімен тығыз байланысты.

     Инвестициялық жобаның табыстылығын анықтау үшін, Дюпон пирамидасына жүгінейік (3-сурет). 

     Инвестициялық жобаның табыстылығын анықтайтын Дюпон  пирамидасы. 

           Сонымен, жоғарыда көрсетілген  инвестицияны тексерудің екі әдісі (есептеулері), сондай-ақ Дюпон пирамидасы инвестициялық жобаның экономикалық мәнін ашуға көмектеседі, біріншіден инвестициялық процестерге жасалған жүйелік тәсілдерінің мәнін ашуға; екіншіден, басқарумен есепте қолданатын бағалау әдісіне, оның барлық шектеуші-факторларын, оның ішінде: уақыт пен тәуекел  факторын, банк несиенің орташа пайызы мен инвестицияның орташа пайызының  өсу қарқынын, талап етілетін инвестицияның  көлемін, шығындарды, сатудың көлемін, дисконттау мөлшерлемесін және т.б.