Инфляцияны реттеу: әлемдік тәжірибе және Қазақстан практикасы

• халық оған неғұрлым зиянсыз бейімделетіндей жағдай қалыптастыру;
• оған қарсы тұруға қабілетті шаралар жүйесін жасау.

   Инфляция  тауар мен қаржы нарықтарында жиынтық сұраныстың жиынтық ұсыныстан  тұрақты түрде артуына алып келетін  деформациялармен байланысты болу себепті антиинфляциялық реттеу шарасы міндетті түрде үш блоктан, яғни жиынтық сұранысты реттеу, жиынтық ұсынысты реттеу және валюталық реттеуден тұрады.

   Макроэкономикалық аспект ақша-несие, бюджет-салық және валюталық саясаттың тауар, ақша және валюта нарықтарына әсер ету  мәселелерін қамтиды. Антиинфляциялық  саясаттың қандай да бір құралын  қабылдау нақты экономикалық жағдайдың ерекшеліктерін сипаттайтын шарттардың неғұрлым үлкен көлемін бағалау нәтижесі болып табылады. Антиинфляциялық саясат әлемдік тәжірибеде әр түрлі бюджет-салық, ақша-несие іс-шараларын, тұрақтандыру бағдарламалары мен ресурстарды реттеу және бөлу бойынша іс-қимылдардың бай ассортиментіне ие деп саналады. Сұраныс инфляциясы туындағанда, оны бақылау үшін шектеуші немесе тойтарушы бюджет-салық саясаты қажет. Бұл жағдайда үкімет мемлекеттік шығындарды азайта және салықтарды көтере алады.

   Бюджет-салық және ақша-несие саясаты, әдетте, оқшау түрде емес, бірлескен түрде жүзеге асырылады. Егер олар бір-біріне байланысты емес, тәуелді болса, онда бюджет-салық және ақша-несие саясатының әр түрлі түрлерінің төрт ықтимал комбинациясы орын алады: 1) кеңейтуші бюджет-салық және кеңейтуші ақша-несие саясаты; 2) шектеуші бюджет-салық және шектеуші ақша-несие саясаты; 3) кеңейтуші бюджет-салық және шектеуші ақша-несие саясаты; 4) шектеуші бюджет-салық және кеңейтуші ақша-несие саясаты. Бірінші комбинация өндіріс көлемін (Y) ұлғайтады, бірақ та пайызға (i) әсер етпейді. Екінші комбинация I (инвестиция) шамасына ықпал етпейді, бірақ та Y шамасын, яғни шығару көлемін азайтады. Сондықтан бірінші комбинация экономикалық құлдырау кезінде, ал екіншісі инфляция кезінде ғана тиімді болады. Экономика құрылымына олардың әсері і көрсеткішінің, яғни пайыз мөлшерлемесінің аз өзгеруіне байланысты маңызды емес.

   Үшінші және төртінші комбинациялар үшін, керісінше, Ү шамасы, яғни өндіріс көлемінің мөлшері өзгермейді, өйткені бюджет-салық және ақша-несие саясаты жиынтық табысқа қарама-қайшы бағыттарда ықпал етеді, оның есесіне пайыздың мөлшері айтарлықтай өзгереді: (3) комбинация оны ұлғайтады, ал (4) комбинация оны азайтады. Пайыз мөлшерлемесі салымдармен тығыз байланысты болғандықтан, бұл комбинациялардың әрқайсысы айқын құрылымдық эффект иеленуі мүмкін.

   Валюталық реттеу – валюталық саясатты іске асыру құралдарының бірі. Валюталық саясаттың келесідей негізгі нысандары қолданылады: дисконттық, девиз саясаты және оның бір түрі – валюталық интервенция, валюталық қорларды әртараптандыру, валюталық шектеулер, валютаның айырбасталу дәрежесін реттеу, айырбас бағамының режимі, девальвация, ревальвация.

   Валюталық саясат нысандарының бірі ретінде валюталық шектеулер оқтын-оқтын пайдаланылады. Олар валюталық бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылады, оған мемлекеттің көрсетілген операцияларды қадағалау, тіркеу, статистикалық есепке алу бойынша шаралары кіреді.

   Антиинфляциялық, әрі тұрақтандыру бағдарламасын  жүзеге асыруда инфляцияны реттеудің ортодоксалды және гетеродоксалды әдістеріне баса назар аударылады.

   Ортодоксалды  әдісте мемлекеттік бюджет тапшылығын мемлекеттік шығындарды (басқару, қорғаныс салалары, әлеуметтік мақсаттар, мемлекеттік секторды қолдау, мемлекеттік субсидиялар мен күрделі қаржы, т.б.) азайту ғана емес, сондай-ақ салықтық ауыртпалықты күшейту есебінен қысқартуға ерекше көңіл бөлінеді. Қатаң бюджет-салық саясаты ақша-несие саясатын күшейту жолымен қабаттаса жүреді, бұл «қымбат ақшалар» саясатында, яғни ақша эмиссиясын шектеу, ОБ несиелерін қысқарту, пайыздың есептік мөлшерлемесін арттыру, резервтік талаптар нормасын ұлғайту, мемлекеттік бағалы қағаздарды қор нарығында сату, т.б. іске асады.

   Ортодоксалды әдістің экономикалық тұрақтандырушыны («зәкір» деп аталынатын стабилизаторды) таңдауымен байланысты екі негізгі түрі бар. Бірінші жағдайда ақша зәкірі таңдалады, яғни негізіне қалқымалы айырбас бағамына ие қатаң бюджет-салық және ақша-несие саясатына негізделген монетарлық әдістер қаланады, бұндайда антиинфляциялық шаралар ретінде жиынтық сұраныстың қысқаруы мен ақша массасының шектелуі алға шығады. Екінші жағдайда валюталық зәкір таңдап алынады, онда басты назар басқарылатын девальвация, валюталық дәліз орнату, белгіленген бағам жолымен айырбас бағамын тұрақтандыруға аударылады; көрсетілген шара инфляциялық күтілімді төмендетуге, экономикалық субъектілер іс-әрекетін алдын ала болжау дәрежесін арттыруға мүмкіндік береді, ішкі бағаларды жария етілген бағамға байлап тастайды, сөйтіп антиинфляциялық салдар иеленеді.

   Гетеродоксалды әдісте бағалар мен табыстарға қатысты қолданылатын тұрақтылық саясатына баса назар аударылады, дегенмен бұл кезде ортодоксалды әдістің екі зәкірін де, басқаша айтқанда, монетарлық саясат пен айырбас бағамын тұрақтандыруды өз ішіне тартуы мүмкін. Әңгіме бағалар мен табыстардың шын мәнісіндегі (көбінесе, уақытша) тұрақталуы жайында қозғалып отыр, бұл қаржылық тұрақтылықтың үшінші «зәкірінің» пайда болуын білдіреді.

   Инфляцияның өсуі өндіріс көлемін қысқартады. Жоғары инфляцияның экономикаға  ұзақ мерзімді әсері жағымсыз болмақ. Елдердің көп бөлігін қамту жолымен жүргізілген зерттеулер жоғары инфляцияның он жылдық кезеңге, әсіресе жылына 10–20%-дан асатын түріне есептелуі экономикалық өсімнің үдеуімен емес, қайта тежелуімен байланысты. Бұрын орталықтандырылған жоспарлы экономика иеленген елдердің көбінде инфляцияны салыстырмалы түрдегі төмен деңгейде тұрақтандырғаннан кейін ғана жағымды экономикалық өсімді қайтадан қамтамаыз ету мүмкін болды.

   Талдау  керсеткендей, инфляция деңгейін төмендетуге  көмектесетін механизмдерді (тетіктерді) таңдау әр елде қатаң, әрі жеке-жеке іске асырылды. Инфляцияның әр елдегі өз себептері де, сол сияқты өсу қарқыны да әр түрлі. Олар уақыт жөнінен де бір-бірінен алшақ. Егер Латын Америкасы елдерінде инфляцияның өсу қарқыны 70–80 жылдарда 300%-ға жетсе, Жапонияда олар нөлге тең дерлік болды. Сонда да инфляция қарқыны көрінуінің ең шеткі көрсеткіштеріне көңіл бөлсек, онда соғыстан кейінгі кезеңге тоқтаусыз да біркелкі инфляция тән болған.

   Егер  антиинфляциялық саясат тәжірибесіне тікелей назар аударсақ, онда әр түрлі дамыған да, дамушы да батыс елдеріндегі жоғары инфляциямен күрестің басым көпшілік мысалдары олардың бұл жолда аралас бағдарламаларды пайдаланғандығын көрсетеді. Бұнда ортодоксалды да, гетеродоксалды да бағдарлама шаралары үйлесім тапқан.

   Ресейлік  реформаны, әдетте, қаржы тұрақтылығының ортодоксалды типімен байланыстырады. Сонымен қатар гетеродоксалды сипатқа ие шаралар да қолданылған. Олардың кейбірі ашық сипат иеленді (энергоқорлар, темір жол транспорты, коммуналдық қызмет, т.б. бағаларын біртіндеп жіберу; 1994 жылға дейін еңбекақыны арттыруға салынатын салықтың өмір сүруі; бюджеттік ая жұмыскерлерінің жалақысы бойынша біртұтас тарифтерді енгізу); басқалары көбіне-көп әлеуметтік тұрғыдан зиянды сипат (бағаларды ырықтандыру нәтижесінде халықтың ақшалай салымдарының құнсыздануы, жалақының жаппай төленбеуі) иелене отырып, жанама түрде іске асырылды.

   Инфляцияны  ауыздықтаудың қажеттігі бюджет-салық  және ақша-несие саясатын қатайтуды талап етті. Осымен сәйкес 1995 жылдың ортасынан бастап валюталық дәліз орнату жолымен рубльді долларға бір жақты байлап қою режимі енгізілді, бұл сол кезде елдегі инфляциялық күтілімді шектеуге мүмкіндік берді.

   Бұндай  бағам саясаты 1997 жылғы қарашадағы қаржы дағдарысына дейін жүргізілді, бұл кезде резидент еместердің мемлекеттік бағалы қағаздар құнын елеулі түрде түсіруі, ал кейіннен банк жүйесіндегі еркін ақша құралдарының шапшаң көтерілген деңгейі шетелдік валютаға сұраныстың тұрақты да айтарлықтай ұлғаюына алып келді. Сол кезде Ресей Банкі ішкі валюталық нарыққа интервенция жасау көмегімен айырбас бағамы деңгейін қолдауға мәжбүр болды.

   1998 ж. тамыз айынан бастап Ресейде бірінші орынға өте қиын міндет, яғни дефолттың дефолт-юреге айналуына жол бермеу мәселесі шықты. Бұл жағдайда Ресей Банкі үкіметпен келісе отырып, қалқымалы айырбас бағамы саясатын қабылдады.

   Ресейдегі 1998 ж. 17 тамыз оқиғасы қаржы дағдарысы мен қаржы нарығының жекелеген сегменттерінің тепе-теңдігінің бұзылуы кезінде мемлекеттің тек жекелеген нарықтық құралдар көмегі арқылы ақша-несие саласында жүріп жатқан үдерістерді басқару бойынша мүмкіндіктері жағдайды түбірімен өзгерту үшін жеткіліксіз болғандығын көрсетті.

   Сыртқы  қарыз түріндегі капитал ағынының деңгейін зерттеу кезінде елдің  резервтік активтерінің көрсеткіштерін бақылау қажет. ХВҚ-ның төлем балансы  бойынша нұсқауына сәйкес резервтік  активтер – сыртқы міндеттемелерді  тікелей жедел төлеуге, елдің валюталық бағамын реттеуге және т.б. мақсаттарға дайын елдің сыртқы активтері. Сыртқы активтерге резервтік активтердің қатынасы, оның ішінде активтердің қысқа мерзімді қарызға қатынасы капиталдың халықаралық нарықтағы өзгерістері кезінде елдің тәуекелдік деңгейінің пайдалы көрсеткіші болып табылады. Қысқа мерзімді қарыздың көлемі, әдетте, бір жыл ішінде төлеу қажет қарызды көрсетеді, сондықтан қарыз алудың сыртқы көздері болмаған жағдайда елдің төлем қабілетінің пайдалы көрсеткіші болып саналады. Қысқа мерзімді сыртқы қарыздардағы резервтік активтердің үлесі неғұрлым аз болса, дағдарыстың пайда болу мүмкіндігі солғұрлым жоғары болады.

   Ресей Банкінің ақша массалары динамикасының сәйкес экономикалық жағдайлары мен рубльдің нақты көрсеткіште біраз нығаюын қамтамасыз еткен ақша-несие және валюталық саясатының арқасында 1999 ж. макроэкономикалық көрсеткіштерді жақсартуға, атап айтқанда инфляцияны төмендетуге және қаржы тұрақтылығын жүзеге асыруға қол жеткізілді  
(2-сурет). 

2-сурет – Тұтыну бағалары индексінің серпіні

(алдыңғы  жылдың сәйкес кезеңіне, % түрінде)

   Жалпы өтпелі экономикаға ие елдер тәжірибесі тұрақтылыққа, егер ол парасатты макроэкономикалық саясат тұрғысынан қолдау тапса, айырбас бағамы базасында ғана емес, сонымен бірге ақшалай негізде де қол жеткізуге болатындығын көрсетті.

   Төмендегі 2-кестеде көрсетілгендей, Қазақстанның қысқа мерзімді сыртқы қарыздағы резервтер үлесі өте жоғары. 2004 жылы резервтік активтер қысқа мерзімді сыртқы қарыздан екі есе асып кеткен. Бұл Қазақстан қажет болған жағдайда бір жылға дейінгі қысқа мерзімді міндеттемелерді жабуға дайын екенін көрсетеді. Бірақ 2005 жылы жағдай күрт өзгерді. Елде жиналып қалған қысқа мерзімді сыртқы қарыз көлемін резервтер енді жаба алмайтын болды.  

2-кесте – Халықаралық инвестициялық ахуал бойынша өтімділік көрсеткіштері  

Млн. АҚШ долл.