Инфляцияның әлемдік экономикада реттелуі

Швейцария. Ауыл шаруашылығының тауарлық өнімдерінің жартысына  жуық бағалары заңдық тәртіппен реттелінеді. Мемлекеттік реттеу тағамдық және азықтық  дәндер, қант қызылшасы, рапс, сүтке  бағаларды қамтиды. Етке анықтамалық  бағалар орнатылады. Бағаларды шекті  реттеу, оларды бақылаумен бірге, тоқыма тауарлары, киімдер, ойыншықтар, музыкалық  аспаптар бойынша жүзеге асырылады.

Испания. Испанияда баға орнатуда 3 түрлі тәсіл орын алуы мүмкін. Біріншіден, бәсекелстік туралы заңдардан шығатын бағалар нормасын орнатуды реттейтіндер. Екіншіден, мемлекеттік биліктің өкілеттігі нарықтық қызметтер мен тауарларға бағаларды орнату. Үшіншіден, өндірушілер мен сатушылар жүзеге асыратын бағаларды орнату саласындағы тұттынушылардың экономикалық мүдделеріне қатысты нормалар.

Тұтынушылық бағалардың жалпы көлемінің шамамен 10%-ын тікелей мемлекетпен орнатылатын және реттелінетін бағалардың үлес салмағы құрайды. Бағаларды мемлекеттік реттеу механизмі олардың келесі түрлерін қамтиды: рұқсат бағалар, хабарлау және жергілікті бағалар.

Греция. Бағақалыптастыру облысындағы  мемлекеттік реттеу бағаларды тікелей анықтау жєне олардың орындалуын бақылау жолымен жєне жалпыэкономикалық саясат шекарасында немесе экономиканың жеке салаларындағы елдің белгілі бір даму кезеңдерінде табыстар мен бағалар саясатын жүргізумен жүзеге асырылады.

Екінші топқа қалған тауарлар мен қызмет жатады. Оларға бағаларды сауда Министрлігі реттейді. Министрлік өзінің орындаушылық қызметтерін (толық немесе бµліктеп) жергілікті билік органдарына беру мүмкіндігі қаралған. Сонда да олар қосымша рольді ойнайды. Өйткені сауда министрінің бекітуінсіз олардың шешімдерінің заңдық күші жоқ.

Австралия. Бұл елде реттеудің арнаулы жүйесі жоқ. Нан, сүт, жұмыртқа бағаларына бақылау осы ел штаттарының қазынашылықтарының құрамына кіретін арнаулы өкілетті ұйымдар мен штаттар қатарында жүзеге асырылады. Өкілетті ұйымдар аталған тауарлардың бағаларының максималды деңгейін үнемі қайта қарап отырады. Басқа жалпы ауылшаруашылық тауараларына минималды кепілденген сатып алу бағалары бекітіледі. Көтерме сауда бағаларының ұлттық қазынашылық құрамына кіретін бағаларды бақылау Басқармасына алдын–ала хабарламай (21 күн бұрын) жоғарылауы мүмкін емес.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.Инфляцияны реттеуде Қазақстанның тәжірибесі

3.1Инфляциямен күресуде  Қазақстанның әлемдік экономикадан  алған тәжірибесі

 

 

 Осы күндері Қазақстанда қалыптасып отырған инфляцияның ерекшеліктерін және негізгі себептерін бұрынғы Кеңес Одағының тарихи-экономикалық даму процесінде қалыптасқан өндіріс, қаржы және баға жүйелерінің кұрылымдық диспропорцияларынан іздестірген дұрыс болады.

Қоғамдық  өндіріс кұрылымы қаржы баға жүйелерін анықтайды. Өндірісте диспропорциялар қалыптасса, қаржы мен баға жүйелерінде де сәйкессіздіктер пайда болады.

Кеңес экономикасының 70-ші жылдың даму кезеңдерінде қоғамдық өндірістегі диспропорциялар  әр бесжылдық сайын тоқтаусыз ұлғайып тереңдеп отырған. Кеңес экономикасында тарихи түрде қалыптасқан диспропорцияларды бірнеше топқа бөліп анықтауға болады:

1)  өнеркәсіп өндірісі мен ауыл  шаруашылығы арасындағы алшақтық;

2)  ауыр өнеркәсіп пен жеңіл өнеркәсіп  арасындағы сәйкессіздік;

3)  шикізат өндірісі мен дайын  (түпкі) өнімдер өндірісінің арасындағы  диспропорция;

4)  әскери   өндіріс   пен   азаматтық  өндіріс   арасындағы  сәйкессіздік;

5)  материалдық  өндіріс  пен   материалдық емес  өндіріс арасындағы  диспропорция т.б.     

Бұл диспропорциялар Кеңес  экономикасының өзінде бағалардың инфляциялық  өсуін тұрақты түрде қалыптастырып  келді. Кеңес шаруашылық  жүйесінде әрбір 10-15 жылда бір рет жүргізіліп келген бағаларды реформалау шаралары осы инфляцияның нәтижесін заңдастыру ғана болған.

Қазақстанда қалыптасқан өндіріс аралық, оның ішінде шикізат өндірісі мен түпкі  өнімдер өндірісі арасындағы диспропорция. Тіпті бұрынғы Одақтас Республикаларға  қарағанда, бірнеше есе жоғары. Қазақстанның экономикасы негізінен Кенес Одағының, тіпті бүкіл социалистік елдер қауымдастығының шикізат пен энергия өндіруші базасы ретінде дамып қалыптасқан. Қазақстанда өндірілетін шикізат өнімдерінін 90-95% шетелдерге жіберіліп отырған, ал өзіне қажетті  өндіріс құралдарының 90%, тұтыну товарларының 60% сырттан тасымалданатын. Кеңестік жүйе ыдырап күйреген кезде Қазақстанда тауар тапшылығы қалыптасқаны белгілі. 1991-1993 жылдары Ресейден тауарлар алу үшін алынған несие көлемі бір жарым млрд. доллардан артып кеткен болатын. 1993-1996 жылдары Қазақстандағы бағалардың өсуі мен ақшаның құнсыздануы 2000%-тен 20%-ке дейін төмендеді.  Бұл кездері Қазақстанда гиперинфляция қалыптасты, тек өзіміздің ұлттық валютаны (теңгені) енгізгеннен кейін ғана, Қазақстан инфляцияға қарсы саясат жүргізіп, оның деңгейін 3 жылдың ішінде 100 есе төмендетті. Бұл өтпелі кездегі Қазақстанның макроэкономикалық деңгейдегі айтарлықтай жетістігі болды. Бірақ  Қазақстан үшін бұл жеңіс теңгенің тегін келген жоқ, оның нәтижесінде ұлттық өндіріс күрт кұлдырап кетті. Мысалы, жеңіл өнеркәсіп пен машина жасау көлемі 90%-ке, ауыл шаруашылық пен азық-түлік өндірісі - 50-60%-ке қысқарды.     

Қазақстанда жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшу терең экономикалық дағдарысты жеңумен қоса  жүргізілді.   Өндірістің  құлдырауы  экономиканың барлық салаларында жүріп жатты.      

Реформаның  барлық кезеңінде кейде әсіре инфляцияға арналған өршімелі инфляция экономикалық дағдарыстың дәлелді сипатыты болып табылады. Тұтыну бағалары 1992 ж. 3006 %-ды, 1993 ж. 2266 %-ды құрады. Инфляцияның айлық қарқыны көбіне 30 % мөлшерінен асты, ал 1993 ж. қараша айында ол 55 %-ға жетті. Бұл жағдай стагфляция деп аталады. 1994 ж. сегіз ай мерзімінде инфляция деңгейі 1993 ж. осы мерзіммен салыстырғанда 608 %-дан 759 %-ға көтерілді.     

ҚР  Ұлттық банкісі жүргізген қатаң  монетарлық саясат арқасында жағдай өзгеріп, инфляция айына 18-19 % деңгейінде тұрақтанды. Инфляцияның жалпы деңгейін сипаттайтын тұтыну бағаларының индексі 1997 ж. - 11,2 %; 1998 ж. - 1,9; 1999 ж. - 17,8; 2000 ж. - 9,8; 2001* ж. -6,4 %-ды құрады.     

Қазақстан   Республикасындағы   өтпелі   кезеңдегі   инфляция себептеріне  мыналарды жатқызуға болады:

-ұлттық  экономикада өндірістің терең  құлдырауынан болған тауар тапшылығы;

-өндірілген  өнімдерге энергетикалық, материалдардың, еңбектің жоғары мөлшерде жұмсалуы;

-өз  тауарлары мен қызметтеріне бағаны  негізсіз көтеруге мүмкіндік  берген жеке тауар өндірушілер монополизмі;

-мемлекеттік  бюджеттің тапшылығы, оны бүркемелеу  үшін мемлекет қағаз ақша шығарады;

-мемлекеттің  өнімсіз шығындарының жоғары  деңгейі;

-басқа  мемлекеттердегі экономикалық дағдарыстардың  ықпалы.     

Инфляция  жағдайында Үкімет «қымбат ақша» саясатын ұстануға мәжбүр болды, Ұлттық банк несие беру процентін және міндетті резерв нормасын өте жоғары деңгейде ұстап отырды. Осылай жүргізілген монетарлық (ақша-қаржы) саясаттың нәтижесінде инфляция ауыздықталды, сонымен бірге ішкі өндіріс пен нарық екі-үш есе қысқарды, ұлттық өндіріс орындары тоқтап қалды, жұмыссыздық күрт өсті. Негізінен сыртқа өнім шығаратын шикізат өндіру салалары жұмысын тоқтатқан жоқ, керісінше экспорт көлемін айтарлықтай өсірді. Нарыққа көшу жылдары Қазақстанда бұрыннан калыптасқан   өндіріс аралық   диспропорциялар   қысқарғанның   орнына арта түсті.     

Инфляцияны  тез ауыздықтау Казақстанда жүргізіліп жатқан нарықтық реформаны құқық бойынша ресімдеудің шараларын белгілеумен байланысты болды.  Республикамыз  ТМД  аумағында  алғашқылардың  бірі болып мынадай маңызды экономикалық зандарды қабылдады: "Шетелдік инвестициялар туралы" заң, "Салықтар жәнс бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" жаңа заң, "Бюджеттік жүйе және басқалар туралы" заң.[12]     

Үкімет  "Стратегия-2030"  сәйкес  инфляция  қарқынының жыл ішінде 5-6% шамасында болуына ұмтылып отыр. Мұндай нәтижеге жету үшін Үкімет:

-   ақшалай-несиелік және бюджеттік  саясатты  қаталдандырады;

-  ішкі инвестициялық мүмкіндіктерді  өрістетуге көмектесетін қаржылық  механизмді дамытады;

- мемлекеттік  құнды кағаздардың айналым мерзімін ұзартады және т.б.

Жалпы алғанда, инфляцияға қарсы саясаттың  ұзақ мерзімдік  стратегиялық  жєне  күнделікті  жүргізіліп  отыратын ағымдық,  тоқтаусыз  тактикалық  түрі  болды.   Монетарлық саясат негізінен күнделікті жүргізіліп отыратын, айналымдағы  ақша  көлемін кадағалап реттейтін тактикалық саясат түріне жатады. Әрине, белгілі бір жағдайларда, мысалы, гиперинфляция кезінде,  бұл әдіс негізгі реттеу әдісіне айналуы занды. Бірақ, жалпы алғанда, дамыған Батыс елдерінің тәжірибесі көрсеткендей, күнделікті тактикалық, ақша-несие арқылы экономиканың дамуын реттеу саясаты үзақ мерзімдік стратегиялық даму саясатының шеңберінде жүргізіліп отырады екен. Қазақстанда 2001-2003 жж. арналған Ұлттық өндірісті дамыту бағдарламасы жасалған. Осы жылы Қазақстандағы Аграрлық саясаттың бағдарламасы жасалуда. Жақында Қазақстан Үкіметі 2001-2005 жж. арналған қысқа мерзімдік Ұлттық өндіріс салаларын қолдау бағдарламасын бекітті. Сонымен қатар, Қазақстанның барлық әкімшілік-экономикалық аймақтарының (облыстарының) экономикалық-әлеуметтік бағдарламалары жасалып, іске асырылуда. Осы бағдарламалардың барлығын стратегиялық саясаттың құралы ретінде қарастыруға болады.

Сонымен қоса  Үкімет қатаң фискальды саясат жүргізгелі отыр. Бұл туралы вице-премьер Кәрім Мәсімов «2007 жылғы республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының Заң жобасының таныстырылымы барысында сенаторлардың сауалдарына жауап берген кезінде мәлім етті.

«Премьер-министр инфляцияны ырықтандыру үшін ағымдағы және ұзақмерзімдік  шаралар кешенін әзірледі», - деп  атап көрсеткен К. Мәсімов, жыл басынан  бері инфляция қарқынының өзгергеніне  қарап, Үкімет мен Ұлттық банктің  антиинфляциялық саясатының өз нәтижесін  бере бастағанын айтуға болатынын жеткізді. 

«Инфляцияны берілген шектен шығармас үшін, біз қазіргіден де қатаң  монетарлық және фискальдық саясат жүргізетін боламыз», - деп сендірді вице-премьер. ”[12]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                  Қорытынды

 

Курстық жұмысының 1 – бөлімі «Инфляция теориясыі »  деп  аталады, онда мынадай мәселелер қарастырылды:

-Макроэкономикалық теориялардың пайда болуы

-Әр түрлі экономикалық мектептердегі инфляция

Курстық жұмыстың 2 – бөлімі «Инфляцияның әлемдік экономикада реттелуі» деп аталады, ол келесі бөлімшелерден тұрады:

- Инфляцияға қарсы саясат

-Инфляцияның дамыған  мемлекеттер мен дамушы елдерде  реттелуі

Курстық жұмыстың соңғы бөлімінде  Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы жоспары мен саясаты қарастырылды.

Қаржы тұрақсыздығынан және инфляцияның жаңа орамынан қашу үшін номиналды еңбекақы өзгерістерінің қарқынын бағалар деңгейі өзгерістерінің қарқынымен ұштастыру ұсынылады, өйткені  табыс пен бағалар ара қатынасында  тікелей тәуелділік бар. Ақша массасының өсімі жылдамдығының өзгерістері  қысқа мерзімді кезеңде шығарылу деңгейіне ғана емес, сонымен қатар  инфляция деңгейіне де әсерін тигізеді. Ұзақ кезеңде ақша массасының өсімі  жылдамдығының өзгерістері тек  инфляция қарқынына ғана әсер етеді. Инфляцияның әрбір жаңа толқыны  қоғамнан шығын талап етеді және антиинфляциялық саясат «бағасы» өсе  түседі.

Шетелдік  тәжірибе антиинфляциялық саясаттың  құрамдас бөлігі ретінде валюталық  бақылау мен валюталық реттеу шараларын жемісті пайдаланудың көптеген мысалдарын алға тартады. Валюталық  бағдар тұрақты болып тұрғанда, бұндай саясат өзін-өзі ақтайды. Валюталық  саясат ойдағыдай жүзеге асуы үшін ұлттық валютаның айырбасталымдылығы ұсынылады, бірақ ол ағымдағы операциялар  шеңберінен шықпағаны жөн. Жалпы өтпелі экономикаға ие елдер тәжірибесі тұрақтылыққа, егер ол парасатты макроэкономикалық саясат тұрғысынан қолдау тапса, айырбас бағамы базасында ғана емес, сонымен бірге ақшалай негізде де қол жеткізуге болатындығын көрсетті. Айырбас бағамы базасында тұрақтандырудың артықшылығы инфляция төмендеуінің неғұрлым жылдам қарқынында, өндіріс пен жұмысбастылықтың анағұрлым аз түсуінде жатады.

Ақша  көлемінің жылдам өсуіне және соған  сәйкес экономиканың монетизациялануын  жеделдетуге жол бермеу ұсынылады, өйткені тез өсудегі монетизация  инфляцияның қысқа мерзімді кезеңде  көтерілуіне, банк жүйесінде өтімділіктің шамадан тыс қорлануы инфляцияның  орта мерзімді кезеңде өсуіне, ал ақша агрегаттарының тұрақты да елеулі артуы  экономикада инфляциялық фонның сақталуына әсер етеді.

Инфляцияның өсу қарқынын ауыздықтау үшін қайта  қаржыландыру мөлшерлемесі мен минималды  резервтік талаптар нормативтерінің  реттеушілік әсерін оларды арттыру  және «қымбат ақшалар» саясатын жүргізу  жолымен күшейту ұсынылады.

 

 

              Пайдаланылған әдебиеттер тізімі