Инфляцияның әлемдік экономикада реттелуі

Күнделікті сұранымды  қысқарту аркылы да инфляцияға қарсы  әсер етуге болады. Ол үшін салымдарға төленетін процент кесімдерін арттыруға  болады. Сонда қор сақтау нормасы  артады, ал тұтыну шығындары қысқарады.

Инфляцияға қарсы саясаттық  байланысты инфляциямен күресу шығындары  туралы мәселе туындайды. Инфляцияға қарсы  күрес жұмыссыздықты арттырып, өндіріс  көлемін қысқартуы мүмкін. Мамандардың  есептеуінше, инфляцияны 1%-ке төмендету  үшін жұмыссыздықты оның табиғи деңгейінен 2%- ке арттыру қажет болады екен, бірақ бұл жағдайда ЖҰӨ-нің көлемі оңтайлы деңгейінен 4%-ке төмен калыптасады.

Инфляцияны ауыздықтау үшін көптеген елдер үкіметтері 60-шы жылдардан  бастап табыс пен бағаны реттеу саясатын жүргізген еді. Бұл саясат негізінен  табысты шектеуге бағытталған. Саясат инфляциямен күресудің нарықтық емес, әкімшілік әдісіне жақын  болғандықтан, қойылған мақсатқа әрқашан  жеткізе  бермеген.   АҚШ  тәжірибесі   көрсеткендей,  табысты тежеу  саясаты, түптеп келгенде, ұзақ мерзімде тұрақты нәтиже бермеген. 1971-1974 жылдары  АҚШ үкіметі жалақы мен баға деңгейін тікелей реттеу тәртібін қолданған  екен. 70-жылдардың  соңында  табыс  пен  бағаны  тікелей  реттеу тәртібі  жойылып, оның орнына орындауға міндетті емес үкіметтің  ұсынысы   ретінде   сақталған   болатын.   Ал   80-жылдардың басында президент  Р. Рейганның әкімшілігі  бұл мәселемен     айналысатын мемлекет мекемелерін  таратып жіберген.

 Инфляцияның әлеуметтік  және экономикалық зардаптары  оған шалдыққан елдердің үкіметін  белгілі экономикалық саясат  жүргізуге мәжбүр етті. Алдымен  экономистер ең басты сұраққа  жауап іздейді. Инфляцияны төтенше  шаралар қолдану арқылы жою  керек пе, әлде оған бейімделу  керек пе? Бұл дилемма әр елде  өзінше, сол елдің ерекшеліктеріне  сәйкес шешіледі. Мысалы, АҚШ-та, Англияда  инфляцияға қарсы күрес мемлекет  деңгейіндегі мәселе. Басқа бір  елдер бейімделу шараларын қарастырады  (жалақыны индекстеу және тағы  басқа).           Инфляцияға қарсы саясатты талдауда оның екі бағытын көрсеткен жөн: бірінші бағыт – белсенді бюджеттік саясатты жақтайды, мемлекеттік шығыстар мен салықтарды икемді пайдаланып, төлеу қабілеті бар сұранысқа ықпал жасайды.            Инфляциялық артық сұраныс тұсында мемлекет өз шығыстарын тежеп, салықтар деңгейін жоғарлатады. Нәтижесінде сұраныс қысқарады, инфляцияның қарқыны төмендейді. Алайда, солармен бір мезгілде өндірісте қысқарып, экономикада дағдарыс пен тоқырау белгілері байқалады, жұмыссыздардың саны өседі. Бұл инфляцияны тежеудің қоғамдық бағасы.

      Экономиканың құлдырауы кезінде сұранысты ұлғайту үшін арнйы бюджеттік саясат жүргізіледі. Егер сұраныс жеткіліксіз болса, мемлекеттік қаржыландыру бағдарламасы жүзеге асырыла бастайды, салықтардың деңгейі төмендетіледі. Төмен деңгейі салықтар ең алдымен табысы аз топтарға салынады, әдетте, олар табысты жедел пайдаланады. Сөйтіп қызмет көрсетулерге және тұтыну тауарларына сұранысты ұлғайтады. Сұранысты бюджеттік қаржылар арқылы ынталандыру, 60-70 жылдары көптеген елдердің тәжірибесі көрсеткендей, оны күшейтеді. Дегенмен, бюджет тапшылығының ұлғаюы үкіметтің салық арқылы маневр жасау мүмкіндіктерін тарылтады.

      Екінші бағыттың авторлары экономикада пайда болған кемшіліктерді ақша-несие саясаты арқылы реттеуді ұсынады. Реттеудің бұл түрі үкіметтің тікелей бақылауынан тыс, дербес орталық банк арқылы жүргізіледі. Ол айналымдағы ақша санын және қарыз процентінің ставкасын өзгертеді. Ақша-несие саясаты экономикаға қысқа мерзімдік ықпал жасау құралы ретінде қолданылады, басқаша айтқанда, экономистердің – ойынша үкімет төлеу қабілеті бар сұранысты тежеу үшін инфляциялық шаралар қолданады. Өйткені экономикалық өсуді ынталандыру және жұмыссыздықтың табиғи деңгейін жасанды әдістер арқылы төмендету, инфляцияны бақылаудан шығады. Қоғамдық мүдде тұрғысынан инфляциямен күрес халық шаруашылығына үлкен зиян келтіреді, яғни жұмыссыздықты өсіріп, өндірісті құлдыратады. Кейбір есептер бойынша инфляцияны 1%-ке төмендету жұмыссыздықты жыл бойындағы өзінің табиғи деңгейінен 2% жоғарлатады, ал нақты Жалпы Ұлттық Өнімді 4%-ке кемітеді.[6]

     Бақылаудан  шыққан инфляцияны ауыздықтау  үшін бірақ елдердің үкіметтері 60-жылдардан бастап, бағамен табыс  арақатынасы деген саясаты жүргізуде.  Оның басты мақсаты жалақының  өсуін тежеу.

     Бұл саясат  инфляциямен күресте рыноктық  стратегиядан гөрі әкімшілікке  көбірек бағыт ұстағандықтан  туындайды және оларға қойған  мақсатқа әрдайым жете бермейді. Қайшылықты проблемаларды шешуде  түрлі экономикалық шараларды  қатар қолдану жалпы экономикалық  реттеуді тиімсіз етеді.

     АҚШ-тың тәжірибесі  табыс саясатын жоққа шығарады. Мұнда 1971-1974 жылдарда үкімет жалақы  мен баға деңгейіне тікелей  бақылау жүргізді. Одан кейінгі  жылдарда бұл мәселеде тек  кеңес берумен ғана шектелуде.  Ал үкімет басына Р.Рейганның  рспубликалық әкімшілігі келісімен  аталған мәселелермен шұғылданатын  үкімет мекемесі жойылды.

2.2 Инфляцияның дамыған  мемлекеттер мен дамушы елдер  экономикасында реттелуі

Ал, енді дамушы елдерді инфляцияның  даму жағдайлары мен оған әсер ететін факторларға байланысты төмендегідей жіктеуге болады.

     Бірінші топтағы  елдерге Латын Америкасының дамушы  мемлекеттері жатады, оларда 80-жылдардың  аяғы 90-жылдардың бас кезінде  экономикалық тепе-теңдіктің жоқтығы,  мемлекет бюджетінің тұрақты  тапшылығы, ішкі саясатта ақша  шығару станогы мен үнемі индекстеу  механизімінің қолданылуы байқалып, ал сыртқы экономикалық ортада  жүйелі түрде ұлттық валютаның  курсы төмендеді. Никагуада, мысалы 1990 жылы ақшаның құнсыздануы 8500 процентке, Перуде – 8291,5 процентке  жетті.

     Екінші топқа  Колумбия, Эквадор, Венесуэла, Бирма,  Иран, Египет, Сирия, Чили елдері  кіреді, оларда да экономикалық  тепе-теңдіктің жоқтығы байқалып, ал қаржы саясатында аз қаржыландыруға  және несиелік экспансияға (несиені  ұлғайту) ерекше көңіл бөлінді.  Бұл елдерде қарқынды инфляция (бағаның жылдық орташа өсуі 20-40% шамасында) сақталып, бірен-саран  индекстеу жүргізілуде, жұмыссыздықтың  жоғары деңгейі сақталуда.

     Үшінші топқа  жататын елдер – Сингапур, Малайзия, Оңтүстік Корея, Біріккен Арабтар  Әміршілігі, Катар, Сауд Арабиясы, Бахрейн – жеткілікті деңгейде  экономикалық тепе-теңдігі бар  мемлекеттер. Оларда жылжымалы  инфляция (1-5%) сақталуда, бағаға қатаң  бақылау енгізілген. Экономикасы  дамыған нарық жағдайында жұмыс  істеуде. Инфляцияға қарсы шаралар  ретінде тауарды сыртқа шығару  және шетел валютасының құйылуы  зор роль атқаруда, жұмыссыздық  бірқалыпты деңгейде жүреді.

     Төртінші топқа  дамушы мемлекеттер әлеміне теңгерілген  бұрынғы социалистік мемлекеттер  кіреді (ТМД елдері, Қытай, Польша, Вьетнам және тағы басқалар). Бұл  мемлекеттердегі инфляция жоспарлы-бөлу  жүйесінен нарыққа өту барысында  туындайтын объективті процестерге  байланысты болады. Себебі инфляция  факторлары, біріншіден, мемлекеттік  бюджеттің бұрыннан келе жатқан  тапшылығы негізінде қаржыландыру  мәселелерінде анықталады; екіншіден,  құрылым факторлары, мысалы, тез  қайтарылымы болмайтын ауыр өнеркәсіпке  салынатын инвестицияның қауырт  өсуі; үшіншіден, «баға қайшысы»  деп аталатын ауыл шаруашылығы  өнімдерінің бағасымен салыстырғандағы  өнеркәсіп өнімдері бағасының  қарқынды өсуінің арасындағы  үйлесімсіздік. Құрылым факторлары  тек бағаны қауырт көтеріп,  шығын инфляциясына жағдай жасап  қана қоймай, сонымен қатар сұраныс  инфляциясының өсуіне әсерін  тигізеді.[7]

     Бұл мемлекеттер  өндірістің өсуі мен ішкі нарықтың  аз сұранысы арасындағы қайшылықтарды,  бір жағынан, зиянды қаржыландыру  жолымен, яғни ақша массасын  басып шығарумен, екінші жағынан  шетел займдарын көптеген мөлшерде  тартумен шешуге ұмтылуда. Нәтижесінде  бұл топтағы мемлекеттерде көп  мөлшерде ішкі және сыртқы  қарыздар пайда болады.Келесі суретте(2-сурет) әлем мемлекеттеріндегі инфляция деңгейі көрсетілген.

                                                    2-сурет

Талдау керсеткендей, инфляция деңгейін төмендетуге көмектесетін механизмдерді (тетіктерді) таңдау әр елде қатаң, әрі жеке-жеке іске асырылды. Инфляцияның әр елдегі өз себептері  де, сол сияқты өсу қарқыны да әр түрлі. Олар уақыт жөнінен де бір-бірінен  алшақ. Егер Латын Америкасы елдерінде  инфляцияның өсу қарқыны 70–80 жылдарда 300%-ға жетсе, Жапонияда олар нөлге  тең дерлік болды. Сонда да инфляция қарқыны көрінуінің ең шеткі көрсеткіштеріне  көңіл бөлсек, онда соғыстан кейінгі  кезеңге тоқтаусыз да біркелкі инфляция тән болған.

Егер антиинфляциялық  саясат тәжірибесіне тікелей назар  аударсақ, онда әр түрлі дамыған  да, дамушы да батыс елдеріндегі  жоғары инфляциямен күрестің басым  көпшілік мысалдары олардың бұл  жолда аралас бағдарламаларды пайдаланғандығын көрсетеді. Бұнда ортодоксалды да, гетеродоксалды да бағдарлама шаралары үйлесім тапқан.

Бағаны реттеуге келетін  болсақ,онда көп елдерде жалпы тактика ретінде мемлекеттік органдармен құрастырылатын белгілі бір бағақалыптастырудың ережелері, әкімшілік-юрисдикциялық әдістер қолданылады.

Италия:

Баға бойынша ведомствоаралық  комитет «қоғамдық пайдалы» жұмыстар бойынша тәуелсіз органдар мекемесімен  қызметтері тоқтатылды.

Бұл органдар өкілеттілігі ведомствоаралық комиттетің билігіндегі  өкілеттіліктерден бір шама ерекшеленеді. Бір жағынан бұл органдар «тәуелсіз», бірақ та басқа ведомствоаралық комитет - Экономикалық жоспарлау бойынша ведомствоаралық комитеттің нұсқауларына бағынды. Басқа жағынан, бұл органдардың міндеті бағаны бекітуде ғана емес, сонымен қатар нарық немесе көмек түрлерінде жеке салалардың әр түрлі аспектілерін реттейді.

АҚШ–да 70-ші жылдарда ішкі нарықтағы  көтерме және бөлшек сауда бағаларының өсу қарқыны айтарлықтай жылдамдады, бір қалыпты инфляцияның қарқынындағы ұласуы елдің экономикалық стратегиясын модификациялаудың қажеттігіне әкелді. Мемлекеттің бірінші ықпалы бағаларды тікелей реттеу арқылы инфляцияны жеңу әрекеті болды. 1971 ж. АҚШ президенті Р.Никсон єкімшілігінің белсенділігі бойынша бағаларды орталықтандырып, басқару енгізілді. Елдің экономикалық жағдайы, қоғамдық ойдың қыспағы президентті шекті шараларға баруға мәжбүрледі. Осындай жағдайда инфляция деңгейін төмендету өте ауыртпалы салдарды туғызу мүмкін еді (жұмысбастылықты төмендетпей инфляцияны шектеу еңбекақы мен бағаларды бірдей уақытта тоқтатып қоюды енгізген жағдайда мүмкін болады).[12]

Франция - өнеркәсібі дамыған  аз ғана елдердің бірі, онда ұзақ уақыт  бойы бағаның мемлекеттік реттелуі қатаң режимде жүргізілді. Қырықжылдық  кезең аралығында (1947-1986) бағаның  мемлекеттік реттелуі “дирижизм (белсенді мемлекеттік реттеу саясаты)” саясатының құрамдас бµлігі болды және қазіргі  уақытқа шейін оның бірен–сараны сақталды. 1973ж. басталған бағалардың ырықтандырылуы (либерализациясы) 1980-шы жылдардың екінші жартысына шейін  жалғасты. 1986 жылы мемлекеттік бақылаудан µнеркєсіптік µнімдер бағаларының  шамамен 90%-ы босатылды.

Швеция. Елде бағаларға бақылау  және тексеру арнаулы орган –  азаматтық-әкімшілік Министрлігіне  бағынатын, бәсекелестік және бағаларды  мемлекеттік басқару органымен  жүргізіледі. Швеция бағаларды реттеу туралы заң және бәсекелестік шарттар  мен бағалар жайлы мағлұматтар  берудің міндеттілігі туралы заң  қабылданған және ол қызмет етуде.

Швеция ауыл шаруашылығын бағалық қаражаттандырудағы (субсидирование) құралдардың маңызды көзі – шикізаттың импортталуынан кедендік алымдар. Олар ішкі нарықтың жоғарырақ бағалары мен  сыртқы нарықтың бағалары арасындағы айырмашылықтың мөлшерінде қалыптасады.

Дания. Данияда бағақалыптастыру жүйесі көбінесе нарық факторларының  ыықпалымен құралған. Бағақалыптастыруға мемлекеттік әсер ету жоғарғы  сипатта шектелген. Мемлекеттің  бұл облыстағы қызметі сүраныс  пен ұсыныс арақатынасы, өндірістік шығындар сияқты өлшемдерге (критерий) сүйеніп, өз өнімдеріне бағаларды өз бетімен қоятын жекеменшіктік өндірушілердің еркін бәсекелестігі үшін максималды түрде жағымды жағдайларды қалыптастыруға кіріседі.[8]

Ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағақалыптастыру Дания мүшесі болып  табылатын, ЕО-тың (еуропалық Одақ) ауыл шаруашылық саясаты механизмдерінің  ықпалының жетегінде қалыптасады. Мұндай жағдайда, фермерлерге суландыру және сорғыту (дренажная) жұмыстарын жүргізу, энергияүнемдеуші (энергосберегающая) жүйелерді енгізу, негізгі құрылыс үшін жеңілдік ренталық шарттарды және қарыздарға мемлекеттік кепілдікті беруді қамтитын мемлекеттік қолдаудың біршама тармақталған жүйесі бар.

Норвегия. Елде бағаларды  мемлекеттік реттеудің құқықтық негізіне 1953ж. қабылданған бәсекелестікті шектейтін және пайданы, бағаларды  бақылау туралы заң, сонымен қатар  осы заңның негізінде шығарылған корольдік қарарлар (резолюции) реттілігі  жатады. Кәсіпкерлік пен бағақалыптастырудың  мәселелерін реттейтін заңдардың  орындалуын бақылауды органдар жүйесі жүзеге асырады. Олардың ішіндегі маңыздыларына  бағақалыптастырудың келесі мамандандырылған органдары жатады: баға бойынша Кеңес, бағалар бойынша Директорат, бағалар  бойынша Мемлекеттік инспекция.

Австрия. Бағаларды мемлекеттік  реттеу бағалар туралы (1976ж.) заң, картель  туралы (1988 ж. редакциясында) заң, Антидемпинг (1985ж.) заңы негізінде жүзеге асырылады. Мемлекет бағалардың 10% жуығын реттейді (қара металдың қалдықтары мен сынықтары, формацевтикалық шикізат, дәрілік  препараттар, электроэнергия, газ, жылумен  қамту). Елдің Парламенті телефондық, телеграфтық және теміржолдық тарифтерді, пошталық жинау, тұз, темекі бұйымдары, темекіге бағаларды орнатып, бекітеді. Қаржы Министрлігі спирттік ішімдіктерге бағаларды бекітеді.