Багалы кагаздар нарыгы

4. Бағалы қағаздар  нарығының дамуына маңызды жағымды  болатын әсер – маманданған  қызметкерлерді  мақсатты дайындау. Ал ол жоғарғы  оқу орындардың жұмысына, ел экономикасының тәжірбиесіне байланысты болады.

Бағалы қағаздар нарығының  даму жолында шешуші талап ететін экономикалық және әлеуметтік – психологиялық  мәселелер көп. Оларды былайша жіктеуге болады:

• нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
• бағалы қағаздар нарығын дамытатын біріңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;
• заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
• салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
• бағалы қағаздар нарығының материалды – техникалық негізінің аздығы;
• нарықтық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендігі жатады.

Ал, әлеуметтік – психологиялық  мәселелерге бағалы қағаздар нарығында  халықтың инвестициялық белсенділігінің  төмен деңгейі жатады. Бұл мәселелер  халықтың басым көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігі мен инвестиция беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.

Дүние жүзіндегі нарық  тарихында бағалы қағаздар нарығының  негізгі 3

 үлгісі бар. Олар:

1) Банктік үлгі –  онда бағалы қағаздар нарығы  механизмі арқылы банктер қаржы  қорларын бөледі. Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет тапшылығын жоюды банктер өз міндетіне алады;

2) Банктік емес үлгі  немесе нарықтық үлгі – онда  бағалы қағаздар нарығы механизімі  арқылы қаржы қорын бөлумен  банктік емес мекемелер шұғылданады. Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейді.

3) Аралас үлгі –  онда бағалы қағаздар нарығы  механизімі арқылы қаржы қорын  бөлумен банктер, банктік емес  мекемелер де шұғылданады. 

Қазақстан Республикасындағы  бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі – кіші және жалпы жекеменшіктендіру механизімі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру болып табылады. Соның нәтижесінде, жеке меншіктендіруге банк жүйесі қатысқан жоқ.

Бұдан басұа мемлекетіміздің  бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін таңдап алуға себепші  болған үш фактор бар. Олар:

1) өндірісті өркендету  үшін шығарылып сатылған акциядан  түскен ақша – ол «арзан»  ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік  қоғам етіп қайта құру - өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі. Себебі акционерлердің де онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі;

2)  әлі көп уақытқа  дейін Қазақстан нарығында өндіріс  сапасын өз активтерімен инвестицияларын  отандық ұымдар болмайды.Сондықтан, мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру ррқылы халықты кәсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкін береді.

3)     саясат  факторы- дүниежүзілігі сияқты  Қазақстанда бос ақша көздерінің  негізгі иесі – халық.Жекеменшіктендіру купондары арқылы  әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын  жүзеге асыру – бүгінгі кездегі ең өзекті саясат.

Саясат факторына байланысты мемлекеттің және оның органдарының бағалы қағаздар нарығын реттеуі  маңызды орын алады . Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық Комиссияның құрамы – 1995 жылдың қаңтарында анықталып, сол жылғы сәуірдің 24-гі Республика Президентінің «Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы» жарлығына сәйкес, оның құқықтық статусы, қызметі және өкілеттілігі бекітілді.

Қазақстан Республикасы мемлекетінің бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатынада қажетті шараларды жасауда Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру, олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді  механизімдерінің бірі – акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды  банктен алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет тапшылығын толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығаурмен шұғылданады.

 

 

 

 

Қорытынды

1. Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру және дамыту Қазақстан Республикасындағы нарықтық экономиканы тұрақты дамытудың алғышарттарының біріне жатады және республикадағы экономикалық ресурстарды тиімді қолдана отырып, халықтың тұрмыс жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді.

2. Бағалы қағаздар нарығының орнын екі көзқараспен бағалауға болады: біріншіден, әр түрлі көздерден ақша құралдарының көлемін тарту, екіншіден, бос ақша құралдарын қандай-да бір нарыққа салым ретінде салу.

3. Бағалы қағаздар нарығының құрамды бөліктеріне мыналар жатады: біріншілікті және екіншілікті; ұйымдасқан және ұйымдаспаған;биржалық және биржадан тыс;дәстүрлі және компьютерлендірілген; ассолық және жедел;

4. Біріншілік нарық – бұл бағалы қағаздарды бірінші иеленушілері мен бағалы қағаздардың нарықта ең бірінші пайда болуы, олар белгілі ережелер мен міндеттемелерге байланысты шығарылады. Андеррайтинг – халыққа сату үшін және бірінші нарықта орналастыру үшін бағалы қағаздарды кепілді  сатып алу. Андеррайтер – келісіліп, сыйақы үшін белгілі шарттарда эмитентке кепілді түрде бағалы қағазды орналастыру үшін қызмет ететін инвестициялық институт.

5. Эмиссиялаудағы инвесторлармен алынған бағалы қағаздар басқаларға өтуі мүмкін. Мұндай келісім шартар екіншілік нарықты, қор биржасы және қор биржасынан тыс  нарықтарға жүзеге асады.

Биржалық сауда –  активтерінің кең көлемін қамтиды:  жеке тұтыну тауарларынан бастап, валюта мен қор құндылықтарына дейін

6. Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі және өндірісті ұйыдастырудың ең тиімді түрі екендігін дәлелденген ақиқат шындық. Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту – тек ашық нарыққа өту ғана емес сонымен қатар әр нарықтың салалық, сапалық жақтарын жетілдіру болып табылады. Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздарды орналастыру жөніндегі басты негіз - қор  нарығы болып табылса, Үкіметтің негізгі алға қойған мақсаты ішкі инвесторларды ынталандыру шарттарымен өздерінің жинақтары және бос құралдарын ел экономикасының  нақты секторына бағыттау, жұмсау болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1.Рынок ценных бумаг:  Учеб.пособие для вузов/Под.ред.проф. Е.Ф.Жукова. – М: ЮНИТИ – ДАНА, 2002. – 399с.

2. Лякин А.Н., Лапинская А.А. Рынок ценных бумаг: учебное пособие. Спб: Поис, 2001, 160 с

3. Бердникова Г.Б.  Рынок  ценных бумаг и биржевое дело: учебное пособие. – М: ИНФРА-  М, 2005. -270 стр.

4.  Биржевой фондовый  рынок Казахстана: итоги одинацати  месяцев 2004 года. РЦБК № 12.2004, с. 18-26

5. Практикум по курсу  «Ценные бумаги» Учебное пособие  / Под. ред Колесникова – Москва : 2000

6. Карагусов Ф.С. Ценные  бумаги и регулирование их  обращения в РК – Алматы, 1995

7. Көшенова. Бағалы қағаздар  нарығы. Алматы – «Экономика»

8. Сейлова З.С. Құнды  қағаздар нарығы. Қарағанды, «Арко», 2000

9.В.А.Галанов, А.И.Басов  Рынок ценных бумаг: Учебное  пособие. – Москва «Финансы  и статистика» 2000

10.Проблемы казахстанского  фондового рынка. Сапарова Б.  РЦБК № 2 2004

с. 37

11.Рынок государственных ценных бумаг в Казахстане: итоги формирования и перспективы развития. А. Мусина, Аль-Пари №1-2 2001 с. 23-25

12.Рынок ценных бумаг Казахстана: Итоги 2004 года РЦБК №4 2005, с. 2-20

13. А.Мусина. Рынок государственных  ценных бумаг в Казахстане:итоги формирования и перспективы развития. Аль-Пари, № 61-2 2001 г. стр.23-25

14. А. Канафин, Корпоративные  и муниципальные ценные бумаги, как инструмент для развития  сектора экономики Казахстана. РЦБК № 65 1999 стр. 47-48

15.Көшенова Б.А. –  э.ғ.к, доцент. Бағалы қағздар нарығы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 1999-234бет