Багалы кагаздар нарыгы

 

Мазмұны

 

 

Кіріспе

1 Бағалы  қағаздар нарығының экономикадағы  орны мен ролі

 

1.1. Бағалы қағаздар  нарығының мәні және қажеттілігі

1.2 Бағалы қағаздар  нарығының механизімін ұйымдастыру  құрылымы

 

1.3 Бағалы қағаздар  нарығының  орналасу құрылымы

 

2. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының қажеттілігі және қалыптасу проблемасы

 

2.1 Қазақстанда бағалы  қағаздар нарығының қалыптасуы  мен дамуы

2.2 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын жетілдіру жолдары

 

Қорытынды

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Өркениетті, нарықтық экономикасы  дамыған мемлекеттерде экономикалық өрдлеуді қаржыландырудың басты  жолы бағалы қағаздар нарығы болып  табылады. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында  маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.

Бағалы қағаздар нарығын  қалыптастыру және дамыту Қазақстан Республикасындағы нарықтық экономиканы тұрақты дамытудың алғышарттарының біріне жатады және республикадағы экономикалық ресурстарды тиімді қолдана отырып, халықтың тұрмыс жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығы кең құлаш алуда және қаржы нарығының жағдайын, жалпы елдің жағдайының жақсаруына септігін тигізуде.

Осы курстық жұмыстың мақсаты экономикадағы бағалы қағаздар нарығының ролін, оларды орналастырудың механизмдерінің қажеттілігін, мәнін және дамыту бағыттарын көрсету. 

Осы айтылғандарды орындауда  келесі мақсаттар алға қойылады:

• бағалы қағаздардың орналасуының нарықтық экономикадағы орны мен ролін анықтау;
• оның шығарылу мақсаты мен жұмыс істеу механизмдерін көрсету;
• бағалы қағаздар нарығының біріншілікті және екіншілікті орналасуын талдау;
• Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының реттелуі мен олардың орналасуының нысандарын жетілдіру жолдарын қарастыру

Өткен жылдардың экономикалық тәжірбиесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және ны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.

Нарық заманында бағалы қағаздар нарығын қарастыру әрқашан  маңызды болды, себебі ол нарық конъюктурасына байланысты үнемі жетілдіріліп, дамып отырады. Сондықтан, мұндай мәселе маңызды.

Курстық жұмыстың әдістемелік  негізі болып Қазақстан Республикасының  Заңы, нормативтік құқықтық актілері, шетел және Отандық экономистернінің ғылыми объектілері, баспасөз мағлұматтары, статистикалық және анықтама беру әдибиеттері қолданылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Бағалы қағаздар нарығының экономикадағы орны мен ролі

1.1. Бағалы қағаздар  нарығының мәні және қажеттілігі

Бағалы қағаздар нарығы жалпы қор нарығының құрамды бөлігі бола отырып, экономиканы инвестициялаудың негізгі инфрақұрылымдық элементтерінің бірі ретінде жалпы экономикалық дамуға әсер етеді.

Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс  қаржыны несиеге алып өркендеумен  ерекшеленеді. Оның ең жақын көрінісі қарыз міндеттемелерінің көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің әр жақтарын сипаттайды.  Солардың екі – үшеуін атап өтейік:

1) Қарыз міндеттемесі  – оны иемденушінің басқалардың  шаруашылығына несиеге ақша немесе  мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін қарыз алушының берген заңды құжаты.

2) Қарыз міндеттемесі  – қарыз алу кезінде несиеге  алушының несие берушіге беретін  құжаты. Сонымен, қарыз міндеттемесі  деген жеке немесе заңды тұлғалардың,  яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оған одан әрі ұстаушыға дейін қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқын және эмитенттің міндетін анықтайтын шарт жасалады.

Қарыз міндеттемесі нарыққа  қатысушылардың қаржылық жағдайларын  алдын – ала болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушыларлдың  қаржы жағдайын сол уақыттағы  олардың табысының кірісі мен  шығынының арақатынасын анықтайды.

Бағалы қағаздар нарығының  орнын екі көзқараспен бағалауға  болады: біріншіден, әр түрлі көздерден  ақша құралдарының көлемін тарту, екіншіден, бос ақша құралдарын қандай-да бір  нарыққа салым ретінде салу.

 

Бағалы қағаздар нарығы көптеген қызметтерді атқарады, оларды үлкен екі топқа бөлуге болады: әр нарыққа тән жалпынарықтық қызмет; басқа нарықтардан айрықшалайтын ерекшелікті қызмет.

Жалпынарықтық қызметке келесілер кіреді:

• коомерциялық қызмет, яғни берілген нарықта пайда алу қызметі;
• бағалық қызмет, яғни нарық нарықтық бағалардың құрылу үрдісін және олардың қозғалысын қамтамасыздандарады.

Ақпараттық қызмет, яғни нарық нарықтағы ақпараттарды қатысушыларға, сауда объектілеріне жеткізіп тұрады.

Реттеуші қызмет, яғни нарық сауда мен оған қатысушыларға ережелер құрады, қатысушылар арасындағы келіспеушілік шешу реттілігін, басқару мен бақылау органдары құрады.

Ерекшелікті қызметке келесілерді  жатқызамыз:

• қайта бөлінушілік қызмет;
• бағалық және қаржылық тәуекелділікті сақтандыру қызметі;

Қайта бөлінушілік қызмет үшке бөлінеді:

• нарықтық қызметтегі салалар мен сфералар арасныда ақша қорларының бөлінуі;
• өндірістік емес саладан өндірістік салаға жинақтардың орын ауыстыруы;
• инфляциялық  емес негізде, яғни айналысқа қосымша ақша құралдарын шығармай мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру;

Бағалық және қаржылық тәуекелділікті сақтандыру қызметі  туынды бағалы қағаздардың пайда болуынан фьючерстік және опционды келісім шарттардың тууына байланысты.           

Эмитенттеріне байланысты  үлесті және  қарызды бағалы қағаздар төмендегідей  болып бөлінеді:

- қазыналық немесе  Үкімет  атынан Қаржы Министрлігі  шығар,ан бағалы қағаздар. Бұл  қағаздар ең бір сенімді қағаздардың  бірі. Себебі оның төлемін мемлекеттік  бюджеттің қаржысы қамтамасыз  етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп тараған түрі – қазыналық вексельдер мен қазыналық облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындар көбінесе облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.

- жергілікті әкімшіліктер  мен олардың меншігіндегі кәсіпорындардың  бағалы қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің нақты жобасына Үкіметтің берген дотациясы.

- қаржы институттары  мен корпорациялардың, яғни ашық  түрдегі акционерлік қоғамдардың  акция  мен облигация түріндегі  бағалы қағаздары. Оларды өндіріс  құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындар мен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру  және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары шығарады.

- банктердің бағалы  қағаздары – олар депозиттік  сертификаттар, чектер және бұлардың  да басқа банктің өзінің қарыз  міндеттемелері.

- кәсіпкерлердің бағалы  қағаздары олардың коммерциялық  вексельдер, фьючерстік  шарттар  және басқа да коммерциялық  қағаздар.

Бағалы қағаздар қай  жерде сатылады деген сұраққа  жауап бойынша да жіктеледі: сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал нарығындағы бағалы қағаздар деп екіге бөлінеді.

Ал ақша нарығы қаржы  нарығының бір бөлігі, онда қысқа  мерзімді бағалы қағаздар сатылып және сатып алынады. Бұл нарыққа қазыналық  вексельдер, депозиттік сертификаттар  және басқа да  коммерциялық қағаздар сатылуға түседі. Оларды шығарушылар әртүрлі жіктелу топтарыгна жатса да, олардың бәрі қарызды бағалы қағаздарға жатады.

Капитал нарығына бір  жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялық, қаржы инститтуттары және тағы да басқалары.

 

 

 

 

 

 

Сурет 1. Бағалы қағаздардың  эмитенттері

Бағалы қағаздар нарғында тауарлы нарықтардай өздерінің белгілі мақсаттары бар нақты сатыушылар мен сатып алушылар қызмет етеді. Бірақ бұл тек жалғыз ұқсастықтары болып табылапды. Тауарлы нарықта өндіруші компаниялардың маркенингтік басымдылықтары мен стратегияларына сәйкес  тауарлап өндіріліп, сатылса, бағалы қағаздар нарығында қағакздар тек инвестициядлықұ үрдіс қажет кезде ғана қолданылады.

Барлық бағалы қағаздарды сатып алушыларды екі топқа бөлуге болады:

• индивидтер (бөлшек инвесторлар)
• институтционалды инвесторлар;

Бөлшек инвесторлар. Бұл  категорияға өзінің құралдарын дұрыс салықтық басқару мен  капиталын сақтау және ағымдық жоғарғы табысқа жетуге ұмтылған табысты индивидтер кіріеді. Дамыған мемлекеттерде, яғни АҚШ – та, Жапонияда, Канадада,  жеке тұлғалардың жинақтарының жоғарғы деңгейде  болуы инвестициялық капиталдың ірі жабдықтаушыларпын тударады.

Институтционалдық инвесторлар. Бұл топқа көбінесе қаржы –  несие институттарының рольдері басым, копрорацияның зейнетақы  қорлары, мемлекеттік зейнетақы  қорлары, сақтандыру компаниялары, инвестициялық қорлар, коммерциялық банктердің траст бөлімшесі, траст компаниялар.

Зейнетақы қорларын қордың сақтандырылуы мен оларға табыстар қызықтырады. Зейнетақы қорларының инвестицияларының табысына салық  салынбайтындықтан, олар жоғарғы табысты  мемлекеттік және коперативті бағалы қағаздардың сатып алушылары болда алады.

Сақтандыру бизнесі  инстутционалдық жинақтардың ірі  орталығы болып табылады. Өмірді сақтандаруда компаниялар инвестициялық қызметте максимум байқаушылық білдіреді. Бірақ  сақтандару ұзақ мерзімді операция болғандықтан, бұл компаниялар әрқашан жоғарғы табысты ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға сұраныс білдіреді.

Бағалы қағаздар нарығында  сатып алушылар ретінде  инвестициялық  қорлар да қызмет етеді. Олардың қажеттері  әртүрлі мақсаттарға бағытталады: өз инвестицияларының сақталуын (облигация, акция, «көгілдір фишкалар» сатып алады) капиталының кеңейтілуін қадағалайды.

Коммерциялық банктер  де бағалы қағаздарды сатып алушылар ретінде көрінеді. Ол әртүрлі мемлекеттік  бағалы қағаздар нарығына байланысты.

Траст компаниялар сипаттары  бойынша коммерциялық банктер операцияларына ұқсас қызметтер атқарады.  Траст  компаниялар жеке тұлғалар мен корпорациялардың мүліктері мен бағалы қағаздарды сенімді басқару үшін құрылған.

Кейбір елдерде бағалы қағаздар нарығында шетел сатып алушылары да маңызды роль ойнайды. Мысалы Б елінің үкіметінің немесе корпорациясының бағалы қағазын алғысы келген А елінің сатып алушысы өзінің брокеріне және банкке бұйрық береді, ал олар яғни бұйрық алушылар Б елінің дилеріне тапсырысты береді.  Сатып алушы тікелей дилер арқылы да қатынасқа түсе алады.   Бағалы қағаздардың сол немесе басқа түрін өзінің жинақтарын сала отырып нақты мақсаттарға жетуге тырысады. Негізгі  мақсаттардың бірі салымның қауіпсіздігі, табыстылығы, өсімі және өтімділігі.

 

1.2 Бағалы қағаздар нарығының механизімін ұйымдастыру құрылымы

 

Қаржылық нарықта сұраныс  пен ұсыныстың өзара байланысының екі үлгісі бар – кейнсиандық  және неоклассикалық. Олардың айырмашылығы – жинақтар қызметінің тұрақтылғы мен және тікелей пропорционалдығымен сипатталады. Бәсекелі бағалы қағаздар нарығындағы тепе – теңдікті іздейтін болсақ, онда тәуекелділік факторын ескеру қажет. Шарпо, Литнер, Моссин ғалымдарымен енгізілген заң бойынша бағалы қағаздар нарығының инвестор бағалы қағаздарды ала отырып, тәуекелдікке барады. Инвесторлардың бұл жиынтық сұранысы нарықтан талап етіледі. Егер корпорацияның бағалы қағаздарының ұсынысы сұраныспен сәйкес келмесе, онда сұраныс пен ұсыныстың нарықтық заңы іске қосылады. Басқаша айтқанда бәсекелі нарықты, яғни инвестициялауда шынайы және бірдей лайықты мәлімет болса, онда бағалы қағаздарды сатып алу кезінде нарыққа сеніп және өзінің портфелінің құрылымын нарық портфелінің құрылымына сәйкестеп алу керек.

Бағалы қағаздар нарығы құн заңы кезінде саяси экономикаларында белгіленген заңды қолдануға болмайды. Құн заңына сәйкес тауарлар құны қоғамдық еңбек шығындарымен анықталады және қоғамдық қажетті еңбек шығындарының деңгейін қалыптастыратын мөлшері қоғамдық құнға сәйкес тауарлар айырбасы жүргізіледі. Бағалы қағаздар нарығындағы бұл заңды қолдану мүмкін емес, онда бағалы қағаздар бағасы қағаз нарығы және ондағы сәйкес әріптер өндірісіне жұмсалатын шығындарға тең болады. Құн заңы бұны реттеуден қоғамдық қажеттерді орындайды, басқаша айтқанда қазір бәсекенің орындайтын қызметтерін іске асырды. Бұл жерде бәсекені екі аспектіде қарастыруға болады: ішкі және сыртқы. Ішкі аспект ретінде бағалы қағаздар арасындағы бәсеке көрінеді. Мұнда бәсекеге келесі факторлар әсер етеді: эмитенттер саны және әртүрлілігі, бағалы қағаздар саны, бәсекелестер бағасын білу. Сыртқы аспектіде бәсеке инвесторларды тарту үшін әр түрлі нарықтар арасындағы бәсеке, мысалы, бюджет, несиелік нарық және бағалы қағаздар нарығы арасындағы бәсеке: бюджет ресурстарының ұлғаюы кезінде салықтар ұлғаяды, ақша массасы және сәйкесінше инвестициялар төмендейді. Бағалы қағаздар нарығы сұраныс пен ұсыныс ерекшеліктері туралы айта отырып, алып-сатарлы және сақтандыру келісімдері туралы айта кету керек. Біріншіден, бағалы қағаздар нарығының алып - сатарлы мүмкіндіктері оған салым жасаушының сұранысын жоғарылатады, сол арқылы экономиканы дамытуға қажетті ақша қаражаттарын ұлғаюына әсер етеді. Алып - сатарлы ұмтылыс, яғни баюға ұмтылу салым жасаушыларды кәсіпорынның бағалы қағаздарын иеленуге мәжбүрлейді. Екіншіден, алып сатарлық қаржылық активтердің өтімділік деңгейін жоғарлатуға әсер етеді. Алып сатар нарықтағы сұраныс пен ұсыныс арасында туындауы мүмкін айырылысты толтырады. Спекуляцияға байланысты қатысушыралдың қор нарығына әсері қарастырылады. Егер нарық дамымаған болса, жеке ірі қаржылық құрылыстар бағаларды өздерінің қажетіне байланысты өзгеруі мүмкін. Бірақ дамыған нарықта спекуляция (алып сатарлық) бағалы қағаз құнын өзгертеді. Керісінше, ол бағалы қағаз бағасының дәлдігін жоғарылатады, себебі алып-сатардың маманданған  дағдылары болашақ конъюктураны болжаумен ерекшеленеді. Нәтижеде нарықта болашақ бағаны дәл анықтайтын алып-сатарлар ғана қалады. Алып сатарлық келісімдер бағалы қағаздың курстық бағасының айырым есебінен табыс алуға негізделген. Егер алып сатар болашақта бағалы қағаз бағасының жоғарылауын болжаса, онда ол оларды болашақта жоғары бағамен сату мақсатында қазір сатып алады. Бұндай іс-әрекетті жорғалау ойыны дамуда. Ал егер алып сатар бағалы қағаз құнының төмендеуін болжаса, тез арада сатуға ұмтылады. Мұны төмендеу ойыны дамуда.