Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері

Оны 1995 жылы қабылдау республиканың қаржы жүйесiн қалыптастыруда, барлық мiндеттi төлемдердi бюджетке құрылымдандыруда, салықтарды есептеу мен алудың тәсiлдерiн белгiлеуде едәуiр рөл атқарды

Занның негізгі принципі - әділеттілік принципі еді, ол “жоғарыдан төмен” қарай да, “оңнан солға” қарай да теңдік болуын қарастырған. Бұл жүйеде салық, төлеушілердің барлық табыстарына, олардың көлеміне, сонымен бірге оны қалай табатындарына және жұмсауларына қарамай, бірден тең жағдайда салынады. Реформаланған салық жүйесінің артықшылықтарына оңтайлылығы, салық салудағы экономикалық бейтараптығы, салық мөлшерлемесінің шектеулігі және салыстырмалылығы жатады. Мысалы, Қазақстан Республикасында қолданыста болған салықтың және ақша түсімдерінің 45 түрінің, сондай-ақ мақсаттық қорға деп бөлінген соманың 6 түрінің орнына салық пен ақша түсімдерінің 19 түрі ғана қалды. ҚР Президентінің 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-I заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы уақыт аралығында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 2002 жылға дейін мемлекеттік бюджеттің кірістерін негізінен 17 салықтар мен басқа да міндетті төлемдер құрады.

Бұл заңда қамтылған барлық базалық принциптер  1995-1999 жылдар аралығында жүзеге асырылды. Бұл әлеуметтік салыққа, амортизация саясатына, айналымнан алынатын салықты жоюға, ҚҚС-ты халықаралық принциптерге сәйкестендіруге қатысты еді. Осы уақыт ішінде экономика, экономикалық қатынастар құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынасы, тіпті адамдардың ділі (менталитеті) де айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Мемлекет, бір жағынан, салық саясатының мақсатын, міндеті мен қызметін терең түсінді, екінші жағынан, экономикалық қатынастардың көптеген тұстары қолданыстағы салық заңдылығында қамтылмай қалды. Осы және Қазақстан экономикасында болып жатқан оң өзгерістер жаңа салық заңын талап етті.

Сол кезге таман қалыптаскан салық жүйесі “іріктемелі жеңілдіктер жасау” принципы бойынша қызмет жасады. Мысалы, түскен пайдаға салынатын салық бойынша тоғызға дейін мөлшерлеме көлемі әр түрлі – 0-ден 70% деінгі көрсеткіштер (меншіктің түріне, саласына,қызмет көрсету түріне байланысты) және салық төлеуден босатудың немесе салықтың мөлшерлемесін кемітудің (пайданы жұмсау бағытына, оның түсу көздеріне байланысты) 40-тан астам түрі қолданылды. Салықтың басқа да түрлеріне жасалынатын жеңілдіктердің саны арта түсті. Жүйенің тиімсіздігіне тағы бір мысал: түскен пайдаға салынатын салықтың мөлшері салалық принцип пен меншіктің түріне қарай саралап жіктелінді.

1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған ҚР Президентінің «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заң күші бар жарлығы салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізді. Олардың қатарына қолданылып келген салықтар мен салықтар мен алымдар санының 46-дан 11-ге қысқартылуы, салық салу принциптерінің дүниежүзілік тәжірибеге сай өзгертілуі, халықаралық салық салу тәртібінің енгізілуі, салықтардың нышанына, белгілеріне қарай топталуы, сонымен қатар бұл құжаттың көптеген заңдармен тығыз байланыстылығы, салықтық әкімшіліктің жаңа ережелерінің енгізілуі салық жүйесіндегі басқа да  түбегейлі өзгерістер жатады. Әрине мемлекттің нарықтық экономикалық қатынас талабына сай дамуы жағдайында салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Алайда қысқа уақыт аралығында қабылданған шексіз өзгерістер мен толықтырулардың енгізілуі нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін көрсетеді.

Қазақстан Республикасының салық заңнамасы салық салу принциптеріне негізделеді. Салық салу принциптеріне салық салудың міндеттілігі, айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және Қазақстан Республикасы салық заңнамасының жариялылығы принциптері жатады. Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айќын болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салық міндеттемесі, салық агентінің салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндеті туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібінің Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгіленуін білдіреді.

2.3 Салық кодексі

Экономиканың даму перспективасын ескеретiн және мемлекет пен салық төлеушiлердiң мүдделерiн оңтайлы үйлестiретiн қолайлы орта жасауға барлық нормативтiк құқықтық актiлердi бiр заң актiсiнiң шеңберiнде бiрiктiруге бағытталған, салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында қабылданды. Жаңа салық кодексінің ережелері салықтардың фискалдық және ынталандырушылық қызметтерін қоса атқаруды барынша оңтайландырды әрі жеткілікті дәрежеде жүргізіліп отырған салық саясатының негізгі мақсаты – мемлекет пен салық төлеушінің мүдделерін үйлестіретін салық жүйесін құруды іске асыруға жеткілікті мөлщерде мүмкіндік береді.

Жаңа Салық кодексін қабылдау Қазақстанның салық заңнамасының дамуындағы бір жаңа кезең болды. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және Қазақстанның Даму Банкi құрылды. 

Салық кодексі алдыңғы жылдарда қалыптасқан салық жүйесінің концепциялық негіздерін нығайтып, салық саласындағы құқықтық тетіктердің тиімділігін бір мезгілде арттырды. Кодекс салық заңнамасының тұрақтылығы, салыққа жеңілдіктер беру жүйесінің бірлігі принциптерін бекітті, нақты бір салық төлеушіге жеке тұрғыдан жеңілдіктер беруді алып тастады. Соңғы жылдары салықтың мөлшерлемесі: жеке зейнетақы салығы – 10%–ға, қосымша құннан алынатын салық – 14%-ға дейін айтарлықтай төмендетілді, оларды одан әрі оңтайландырып, төмендету көзделіп отыр.

Уақыт ағымының әсеріне, заман  талабына сай қабылданған Салық кодексінде келесідей мәселелерді шешуге басты назар аударылған.

Біріншіден, барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең жағдайын жасау.

Екіншіден, кейбір жекелеген категориядағы салық төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету.

Үшіншіден, салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру.

Төртіншіден, салық заңдылығының тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Әрине, салық заңдылығында өзгерістер мен толықтырулар болашақта да жүргізіліп отырылады. Өйткені экономикалық қарым-қатынастар бір орында тұрып қалмайды, ол жаңа даму сатысына көшкен сайын салық заңдылығының да сол экономикалық саясатқа сай өзгертіліп отыруы керек. Сондықтан өзгерістің енгізілуі де заңды. Бірақ, кодекс бойынша енді жаңадан енгізілген өзгерістер жылына бір рет енгізілуі тиіс. Енгізілген өзгерістер келесі жаңа жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бұл ереже біржағынан салық төлеушілерге жаңа енгізулерге алдын ала дайындалып, операциялар мен қаржы шешімдерін жоспарлауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан салық қызметкерлерінің жұмысын жеделдетуге және жеңілдетуге көп әсерін тигізеді.

Салық кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Ол салық салудың ойластырылған құқықтық негізін құрудың түпкілікті міндетін шешуге бағытталған.

Жаңа Салық кодексіндегі салықтардың, салық сипатындағы алымдардың тізбесі мыналарды құрайды:

Салықтар:

1.      Корпорациялық  табыс салығы

2.      Жеке табыс салығы

3.      Қосылған құнға салынатын салық

4.      Акциздер

5.      Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері

6.      Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы

7.      Әлеуметтік салық

8.      Жер салығы

9.      Көлік құралдарына салынатын салық

10. Мүлік салығы

Алымдар:

1.      Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым

2.      Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым

3.      Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалынған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым

4.      Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым

5.      Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым

6.      Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым

7.      Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым

8.      Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым

9.      Автокөлік құралдарының ҚР аумағы арқылы жүру алымы

10. Аукциондардан алынатын алым

11. Консулдық алым

12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым

13. Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені ұщін алым

Төлемақылар:

1.      Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы

2.      Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы

3.      Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы

4.      Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы

5.      Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы

6.      Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы

7.      Радиожиілік спектірін пайдаланғаны үшін төлемақы

8.      Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы

9.      Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы

Мемлекеттік баж:

1.      Кеден төлемдері

2.      Кеден бажы

3.      Кеден алымдары

4.      Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы

5.      Алымдар

Қазақстан Республикасы салық заңнамасының ережелері Кодексте белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуге тиіс.

Салық салудың әділдік принциптері:

1.      Қазақстан Республикасының салық заңнамасы салық салу принциптеріне негізделеді. Салық салу принциптеріне салық салудың міндеттілігі, айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және Қазақстан Республикасы салық заңнамасының жариялылығы принциптері жатады.

2.      Қазақстан Республикасы салық заңнамасының ережелері осы Кодексте белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуге тиіс.

Қазақстан Республикасында салық төлеушінің құқықтары:

1)     Салық қызметі органдарынан қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, Қазақстан Республикасының салық заңнамасындағы өзгерістер туралы ақпарат, салықтық нысандарды толтыру тәртібі бойынша түсіндірмелер алуға;

2)     Қазақстан Республикасының салық заңнамасында реттелетін қатынастарда жеке өзі не өзінің өкілі арқылы немесе салық консультантының қатысуымен өзінің мүдделерін білдіруге;

3)     белгіленген жағдайларда салықтық бақылау нәтижелерін алуға;

4)     салық органында уәкілетті орган бекіткен мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын, салықтық өтініштердің белгіленген нысандарының бланкілерін және (немесе) электрондық түрде салық есептіліктері мен өтініштерін беру үшін қажетті бағдарламалық қамтамасыз етілімді тегін алуға;

5)     өтініш бойынша салық органында бұрын өзі тапсырған салық
есептілігінің көшірмесін алуға;

6)     салық қызметі органдарына салықтық бақылау нәтижелері бойынша салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөніндегі түсіндірмелерді табыс етуге;

7)     салық органы салықтық өтініш алған кезден бастап екі жұмыс күнінен кешіктірмей салық міндеттемесін, сондай-ақ міндетті зейнетақы жарналарын есептеу, ұстау және аудару, әлеуметтік аударымдарды есептеу және төлеу бойынша міндеттемелерді орындау бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы жеке шоттан үзінді көшірме алуға;

8)     резидент еместің Қазақстан Республикасындағы көздерден алынған табыстар мен ұсталынған (төленген) салықтардың сомасы туралы анықтама түрлерін алуға;

9)     салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі салық міндеттемесін орындау мақсатында төлем құжатын толтыру үшін қажетті деректемелер туралы мәліметтер, сондай-ақ салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу тәртібі туралы ақпаратты салық органына көрсетілген ақпарат үшін өтініш жасалған кезден бастап бір жұмыс күні ішінде алуға;

10) Кодексте және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру нәтижелері туралы хабарламаға және (немесе) салық қызметінің жоғары тұрған органының хабарламаға жасалған шағымды қарау нәтижелері бойынша шығарған шешіміне, сондай-ақ салық қызметі органдарының лауазымды адамдарының іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасауға;

11) салықтық құпияның сақталуын талап етуге;

12) салық қызметі органдары көрсететін мемлекеттік қызметтерді тегін алуға;

13) салықтық тексеру жүргізу барысында салық қызметі органдарының лауазымды адамында туындаған сұрақтарды жазбаша тіркеуге және осы сұрақтар көрсетілетін құжатты онымен келісуге;

14) берілуі Қазақстан Республикасының салық заңнамасында, Қазақстан Республикасының трансферттік баға белгілеу туралы заңнамасында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін өндіру мен олардың айналымын мемлекеттік реттеу туралы заңнамасында тікелей көзделген ақпарат пен құжаттарды қоспағанда, салық салу объектілеріне және (немесе) салық салуға байланысты объектілерге жатпайтын ақпарат пен құжаттарды бермеуге құқылы.