Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері

1.Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады.Оған корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.

2. Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты шараларға жұмсалды. Мысалы, көлік құралдарына салынатын жол қорын  құруға жұмсалады.

Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.

1.Табысқа салынатын салықтар салық  төлеушінің кез келген салық салынатын объектісінен түсетін табысынан  алынады. Олардың санатына мына салықтар кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.

2. Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер жатады.

Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай  салықтар нақтылы және дербес болып бөлінеді.

1. Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.

2.      Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс салығы, жеке  табыс салығы жатады.

Салықтың мынадай негізгі түрлері бар:

-   корпоративтік табыс салығы;

-   жеке табыс салығы

-   қосылған құн салығы;

-   акциздер;

-   экспортқа рента салығы;

-   жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;

-   әлеуметтік салық;

-   көлік құралы салығы;

-   жер салығы

-   мүлік салығы;

-   бизнесі салығы;

-   тіркелген салық;

-   бірыңғай жер салығы;

-   ойын бизнесі салығы;

1.3 Салық жүйесінің элементтері. Салық саясаты.

«Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің, салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығын құрайды.

Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:

-         салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;

-         салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз болатындай етіп жасалуы тиіс;

-         салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс төленуі үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;

-         салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына ықпал етуі керек.

Нарықтық эколномиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін  салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.

Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен тұрады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект , салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары. Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:

Салық төлеуші (субъект) -  салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға. Қазақстан Республикасының салық төлеушілері:

1) резидент және  резидент емес заңды тұлғалар;

2) Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.

Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға  негіз болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы да басқа көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.

Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық  табыс  пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.

Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.

Жалпы, салық жүйесі мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып, дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік туғызады.

Салық саясаты – мемлекеттік қаржылық қажеттіліктерін мемлекет пен салық төлеушілердің экономикалық мүдделері тепе-теңдігінің сақталуы негізінде қамтамасыз ету мақсатында жаңа салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу және қолданыстағыларының күшін жою, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша ставкаларды, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді, салық базасын өзгерту жөніндегі шаралар жиынтығы.

Салық саясатын жүргізудің негізгі бастамасы – салық төлеушілерден салық төлемдерін алу немесе құқықтық Ережені қамтамасыз ету ғана емес, сондай – ақ салық салу әсерінен қалыптасатын шаруашылық  - экономикалық қатынастарды жан жақты бағалау. Мысалы, құлдыру кезеңінде жиынтық сұранысты көтеру  мақсатында, әдейілеп бюджет тапшылығы қолдан жасалады, яғни бұл мемлекеттік шығындарды өсіру немесе салықтарды төмендету арқылы жүзеге асырылады. Ол жаңа жұмыс орындарын ашуды, қаржыландыруды көздеуі мүмкін, ал өндірістің дамуы кезеңінде бюджеттік артықшылық тудырылуы мүмкін.

Салық саясаты ағымдық қана емес, болашақ кезеңге де бағытталады, яғни бұл ағымдық кезеңге  арналған тактика емес, салықтық стратегия. Егер де мемлекет қоғамдық корпоративті және жеке экономикалық мүдделерді ұштастыруды мақсат ететін болса, онда тактика мен стратегия бірігіп, бір болады. Ағымдық кезеңде салық салуды үйлестірулердің сәтсіз болуы – салық саясатын жүргізуді тежеп қана қоймайды, мемлекет экономикасын залалдандырады. мемлекеттің жалпы саясаттық жағдайының құрамды бөлігі болып табылады. Салық саясаты үш негізгі критерийлер арқылы бағаланады. Олардың негізгілері – теңдік, тиімділік және қарапайымдылық болып табылады.

Жалпы салық саясатының жүргізілу  барысындағы негізгі мақсаты:

        Мемлекеттің жалпы шаруашылығын реттеу үшін жағдай туғызу

        Нарықтық қатынастар  процесінде халық табысы деңгейіне қатысты теңсіздіктерді жою.

Салық жүйесін жетілдіру бағыттары келесі:

        салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;

        салық жүйесін максималды ықшамдау, яғни заңдар мен нормалардан бір мәнді емес түсіндірмелерді алып тастау;

        салық ставкаларын төмендету арқылы, салық прессингін әлсірету;

        тікелей және жанама салықтарды оқтайлы түрде ұштастыру;

        тұрақты салық салынатын базасы бар, мүлік салықтарының рөлін күшейту; жеке тұлғаларға салық салуды, инфляциялық процесс есебімен салық салудың икемді шәкілін өндіруді жетілдіру және тағы басқалары.

Салық жүйесінің құрамы,  яғни салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер және тағы басқалары  бірнеше жыл  ішінде тұрақты болып тұруы керек.  Салық салу жүйесін тұрақты деп санауға болады, егер де санкциялар мен жеңілдіктер, салық жүйесінің құрамы, салық салудың принциптері өзгермей  кәсіпкерлік қызмет үшін өте қолайлы болса. Осы аталғандардың барлығы салық жүйесін дамытуда өте үлкен рөл атқарады.

Салық жүйесінің негізгі мақсаттарының бір – түсімдерді жұмылдыру болып табылады. Бұл салықтық түсімдер мемлекеттік бағдарламаларды және үкіметтің макроэкономикалық міндеттерін орындауға мүмкіндік береді.

2 тарау.Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері.

2.1 Қазақстан Республикасындағы тұнғыш салық жүйесі.

ҚР салық жүйесі өзінің дамуының 3 кезеңінен өтті.

Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан 1995 маусымына дейін). Республикада 40 астам салық түрлері қызмет етті:

1.      жалпымемлекеттік;

2.      жалпыға міндетті жергілікті салықтар;

3.      жергілікті салықтар.

Салық реформасының екінші кезеңі (1995 жылдың шілдесінен 1999 жылға дейін). Бұл кезеңде салық саны 11 дейін қысқарды. Олар жалпымемлекеттік және жергілікті салықтар деп бөлінді.

Салық реформасының үшінші кезеңі (2000 жылдан бастап бүгінге дейін). Жаңа Салық кодексін қабылдау. Ол үш бөлімнен: жалпы, ерекше және салықтық әкімшіліктендіру бөлімдерден тұрады.

1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты. Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге (салық агенттеріне) қатысты бірыңғай жүйе болып табылады.

1991 жылдың 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі қызмет ете бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың принциптерін, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен бастап 16 жалпы мемлекеттік салық, 17 жергілікті салықтар мен алымдар, 10 жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР алғашқы салық жүйесінде бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап айтсақ, біз салық жүйесін құрғанда елімізде жиынтықталған ғылыми және практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық  жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің өндірісті дамытуға еш ықпал етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды.

Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін көрсетті.

Қазақстан Республикасындағы салық түрлері:

-         корпоративтік табыс салығы;

-         жеке табыс салығы;

-         қосылған құн салығы;

-         акциздер;

-         экспортқа рента салығы;

-         жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;

-         әлеуметтік салық;

-         көлік құралы салығы;

-         жер салығы;

-         мүлік салығы;

-         ойын бизнесі салығы;

-         тіркелген салық;

-         бірыңғай жер салығы.

Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:

-         мемлекеттік баж;

-         алымдар;

-         тіркеу алымдары;

-         автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым;.

-         аукционнан алынатын алым;

-         жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;

-         телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым; Сонымен қатар

-         жер учаскесін пайдаланғаны үшін;

-         үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;

-         қоршаған ортаға эмиссия үшін;

-         жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;

-         орманды пайдаланғаны үшін;

-         ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;

-         радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;

-         қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы байланысты бергені үшін;

-         кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;

-         сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар қолданылады.

2.2 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» заңы

ҚР Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен заңнамасын бірте – бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 24-нде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Бұл занның қабылдануымен салық жүйесінің тиімділігін көтеруге мүмкіндік туды. Осы нормативтік актінің қабылдануымен салық саясаты салық санының өсуіне қарай емес, оны оңтайландыруға бағытталды. Ол шаруашылық жүргізуші субъектілерді іскерлік белсенділікті арттыруға және өндірісті дамытуға ынталандырды, тиімділігі жоғары технологияларды дамытуға және ұзақ мерзімді капитал салуға, шетел инвесторларын тартуға жағдай туғызды.