Қазақстанда бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өндірісін басқару мәселелері

Өндірісті басқару үшін бір бірлік өнімге есептелген шығындар шамасын білген маңызды. Осыған байланысты шығындарды барлық алынған өнімдер бірлігіне (кәсіпорын өндірген) бөлу арқылы орташа шығын бір бірлікке есептеледі. Сондай-ақ орташа тұрақты және өзгермелі шығындар есептелінеді, себебі кәсіпорынның жұмыс жасау мақсатының өзі пайданы барынша көп алу.

Сонымен, әр түрлі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін әр түрлі аудандар шамасы жағынан бірдей емес, құрылым жағынан да біртекті емес материалдық және ақшалай шығындарды талап етеді. Ол шығындар тек кездейсоқ жағдайда ғана бірдей болып шығуы мүмкін. Сондықтан да өнім өндіру де әр түрлі болады. Қандай да болмасын қоғамдық-экономикалық формацияда өндіріс фундаментін негізінен үш түрлі ресурстар құрған: еңбек заттары, еңбек құралдары және еңбектің өзі. Олар тек бірлесе отырып бірыңғай жүйе ретінде жұмыс жүргізеді. Олардың типті біреуі болмай қалса жұмысты жоққа шығарады, жұмыс жүйесі мүмкін болмайды.

Оған қосымша, бұл ресурстар шектеусіз емес, керісінше олар шектелген және бәрі бітіп қалуы мүмкін. Әсіресе мұндай жағдай ауыл шаруашылығында көрініс табады, бұл ең алдымен, негізгі еңбек құралы ретінде жерге қатысты. Егер жерді еңбек құралы ретінде қарастыратын болсақ, онда жердің аумақтық шектеулігі, оған машиналар мен механизмдерді, құрылыстар мен ғимараттарды шексіз көп орналастыруға мүмкін емес.

Нарықтық принциптеріне мыналарды жатқызу керек: рыноктағы сұраныс пен ұсыныстың көлеңкесі; бағаның өзіне тең, рыноктағы біркелкі бағаға жетуге әрекеті, сондай-ақ толық шығындарды қайтару және әрбір нормалы түрде жұмыс жасап отырған кәсіпорын орташа пайда нормасын алуға ұмтылады; баға арқылы қоғамдық – қажетті шығындар анықталады және тауардың тұтыну құны көрсетіледі; бағаның нақтылығы мен атаулығы, мұнда әрбір жекелеген тауардың өзінің белгілі бір бағасы болады; бағаның көмегімен мемлекеттің орталықтандырылған табысын, оларға салықтарды, алымдарды және аударымдарды қосу жолымен анықтау; шаруашылық жүргізу субъектерінің және жалпы алғанда мемлекеттің шаруашылық, әлеуметтік, саяси проблемарын шешу; оларды мемлекет қолданысындағы бағалар тәртібі мен саясатына бағындыру қажеттілігі.

Дамыған қоғамда мына төмендегі бағалар түрі жұмыс жасайды: қызмет көрсету сипаты, мемлекеттік әсер етуі, тәсілін белгілеу және тіркелуі бойынша; уақыт факторын ескере отырып, ақпарат алу тәсілі бойынша; рыноктың түрлеріне тәуелді бағалар жеткізіп беру және сату жағдайлары бойынша; әлемдік бағалар – тауар өндірушілерге дифференциалды рента түрінде, топырақтарды құнарлығы орташа болған жағдайда, қосымша табыс алуға мүмкіндік береді, әдетте өндірушінің бағасы бойынша.

Мемлекеттің араласуы әдетте төрт негізгі формада жүреді: бәсекелерді қолдау, экономиканы тұрақтандыруға жағдай жасау, халыққа қоғамдық игіліктерді және трансферттік төлемдерді беру, ережелер мен шектеулерді белгілеу.

Баға теңсіздігі экономиканың аграрлық секторындағы қаржылық проблемалардың басты себебі деп қарастырылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі баға теңсіздігінің жоғары болуы, яғни аграрлық өндіріске керек ресурстардың бағасы ауылшаруашылық өнімдерінің бағасына қарағанда тез өсуі – нарықтық экономика үшін жай ғана процесс деп көрсетеді.

Дамыған елдерде сақтандыру индустриясы ұзақ мерзімді күрделі салымдардың төрттен бір бөлігін қамтамасыз етеді. Инвестициялық процестердің тиімділігі сақтандыру нәтижелері түріндегі кепілдемелермен анықталады.

Дегенмен, шетелдік және отандық ғалымдардың сақтандыру рыногы бойынша жүргізген зерттеулеріне қарамастан, осы күнге дейін сақтандырудың табиғатын түсіну жоқ (түрлерін, жіктеу нышандарын), бұл республикадағы өндірістік процестерге теріс әсерін тигізіп отыр.

Сондықтан сақтандыру рыногының жағдайына нарықтық салада іске асыру механизміне кешенді баға беру керек. Толығырақ айтсақ, сақтандыру рыногын қалыптастырудағы теориялық аспектерін қарастыру, қолданыстағы сақтандыру жүйесін, әсіресе ауыл шаруашылығы өндірісін сақтандыруды талдау. Экономикалық проблемалардың жалпы кешенінде сақтандыруды дамытудың ерекше маңызы бар, себебі ол тұрақтандыру процесінің факторы ретінде сенімді инвестициялық климат қалыптастырады, шаруашылық ортаның және әлеуметтік саланың мықты бірлесуіне жағдай туғызады. Осының бәрі бірнеше қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Біріншіден, іс жүзінде барлық мемлекеттерде сақтандырудың бұл түрі, бір жағынан аграрлық кешенді мемлекеттік реттеу шегі болса, екінші жағынан сақтандырудың өзі мемлекеттік реттеудің қарамағына түседі, себебі сақтандыру технологиясының параметрлерін, әдетте, мемлекет белгілейді. Екіншіден, ауыл шаруашылығын сақтандыру тауар өндіруші – егіншінің белгілі бір табыстылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Үшіншіден, ол мемлекеттік демеуқаржыларда негізделген және жеке сақтандыру компаниялары арқылы іс жүзіне асырылады, ал олар егінші – сақтандырушылармен тікелей байланысты және, ең соңында, олардың алдында сақтандыру шарттары бойынша барлық жауапкершілікті мойындарына алады.

Қолданыстағы өсімдік шаруашылығында 1 га егістік шығындарына байланысты міндетті сақтандыру жүйесі көрсетіп отырғандай, 2006 ж. Қазақстанда 65,1% егістік ауданы сақтандырумен қамтылған, о.і. Қостанай облысында - 92%, Ақмола – 74,8, Шығыс Қазақстан – 75,5, Павлодар – 66,5, Солтүстік Қазақстан – 64,2, Оңтүстік Қазақстан – 0,6%. Барлық сақтандырылған ауданнан дәнді дақылдардың сыбаға салмағы республика бойынша 96,6% болды, о.і. Ақмола облысы - 100%, Ақтөбе – 100, Алматы – 70, Шығыс Қазақстан – 69, Батыс Қазақстан – 100, Павлодар - 84%.

Майлы дақылдардың сыбаға салмағы сақтандырылған ауданнан Қазақстан бойынша 3,2%, о.і. Алматы облысы – 24,4, Шығыс Қазақстан – 30,9, Павлодар – 16,4%.

Қазақстандағы дәнді дақылдар құрылымында сақтандырылған ауданының сыбаға салмағы (2006ж) (2004жылмен салыстырғанда) 66,7%, майлы дақылдардың – 51,5, қант қызылшасының – 25,8, мақтаның сақтандырылған ауданы – 0,9%.

Сақтандырылған егістік ауданының көлемі республика бойынша 34,1 млрд.теңге. Ауылшаруашылық тауар өндірушілер сақтандыру компанияларына 756 млн теңге төледі (22%). Сақтандыру шығындардың үш статьясы бойынша жүргізілгенін атап көрсетуіміз керек (еңбек ақы, тұқымдар, жанар-жағар материалдар). 1 га егістікке аударымдардың орташа мөлшері республика бойынша 78 теңге, о.і. Ақмола облысы бойынша – 64 теңге, Ақтөбе – 133, Қостанай – 79, Павлодар – 82 теңге.

Дегенмен, тәжірибе көрсетіп отырғандай ауылшаруашылық тауар өндірушілерге сақтандыру сыйақылар төлеуде және сақтандыру зияндарының орнын толтыруда (компаниялар) көптеген шешілмеген проблемалар пайда болды (мемлекеттің қатынасуымен).

Ол проблемалардың негізгі себептері сақтандыру жүйесінің өзі өте үлкен болуында және облыстардың аймақтары бойынша 1 га егістікке нормативті шығындарды бағалаудың өзі, сақтандыру мөлшерін төлеу және зияндарды қайтару мәселелері қиынға түскен. Ресейдің және т.б. шетелдік елдердің тәжірибелерін пайдалана отырып, алдағы өнімнің сақтандыру құнын анықтау керек деп есептейміз. Оны егістік аудандарының мөлшеріне, ауылшаруашылық дақылдарының орташа өнімділігіне (5 жылда қалыптасқан) және әрбір дақыл бойынша есепті болжалданған тиісті жылдың бағаларына байланысты жүргізу керек.

Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне сақтандыру сыйақыларын демеуқаржыларды есептеу үшін мемлекет белгілеген мөлшерлемелерден анықтау керек. Ал ол мөлшерлеме республикалық бюджет есебінен шартта көрсетілген құннан 10% мөлшерінде беріледі. Осының 50%-ын мемлекет есебінен қайтару керек. Ауылшаруашылық тауар өндірушілері мен сақтандыру компаниялары арасында басқа қатынастар шарт негізінде құрылуы тиіс.

Республиканың қазіргі даму кезеңінде мемлекет басшысы өзекті міндет қойып отыр: жақын он жыл ішінде Қазақстанды әлемдегі бәсекелестік қабілеті ең жоғары 50 елдің қатарына оның халықаралық рыноктарға шығуы үшін өңірлік және ғаламдық экономикадағы артықшылықтарын пайдалану негізінде, ұлттық тауарлар мен қызметтердің бәсекелестік қабілетін арттыру есебінен қосу.

Бәсекелестік қабілеттің ең жоғары биігінде тұрған елдер тәжірибелері жекелеген салаларды дамытуда осы кластерлік тәсілдемені пайдалану бүкіл ел экономикасының бәсекелестік қабілетінің өсуіне жетуге мүмкіндік бергенін көрсетіп отыр.

Жалпы алғанда кластерлердің үш түрлі кең анықтамалары бар, олардың әрқайсысы оның жұмыс істеуіндегі негізгі шегін (бағытын) айқындап көрсетеді:

- экономикалық тиімділіктің туындас секторлар ішінде өңірлік шектелген формалары, әдетте ғылыми мекемелерге байланыстырылған (ҒЗИ, университеттерге және т.б.);

- сатылас өндірістік тізбектер, барынша қысқа анықталған секторлар. Олардағы өндірістік процестердің шектесуші кезеңдері кластердің ядросын анықтайды (мысалы, «жеткізуші - өндіруші - өткізуші – клиент» тізбегі). Осы категорияға негізгі фирма төңірегінде қалыптасатын тізбектер қосылады;

- агрегацияның жоғарғы деңгейінде анықталған өнеркәсіптік салалар (мысалы, «химиялық кластер») немесе агрегацияның мұнан да биік деңгейіндегі секторлар жиынтығы (мысалы, «агроөнеркәсіптік кластер»).

Кластерлік даму теориясының негізін қалаушы М.Портер кластерге мына төмендегідей анықтама береді: «... бұл географиялық көршілес өзара байланысты компаниялар тобы (жеткізушілер, өндірушілер және т.б.) және олармен байланысты ұйымдар (білім беру орындары, мемлекеттік басқару органдары, инфрақұрылымдық компаниялар), олардың бәрі белгілі бір сферада жұмыс істейді және бірін-бірі өзара толықтырады».

Қазіргі кезде күрішті қайта өңдеу зауыттарында 50 мың тоннаға жуық күріш қауыздары бөлініп шығады, олардың барлығы бекерге қалуда. Ал оларды физико-химиялық жолмен өңдеп аса қажетті кремний қоспаларын алу үшін кластерлік жүйенің мүмкіндіктерін пайдалану керек.

Мемлекет күріш шаруашылығын дамытуға елеулі қаржы ресурстарын бөліп отыр, олар мынадай мақсаттарға бағытталуда:

-   көктемгі дала жұмыстарын несиелендіруге;

-   тұқым өндірісін қаражаттандыруға;

-   минерал тыңайтқыштар алуға;

-   су пайдалануға;

-   өсімдік қорғауға;

-   тікелей инвестициялауға.

Дегенмен, талдаулар көрсетіп отырғандай күріш шаруашылығында оның

экспорты және бәсекелестік қабілеті төмендеп отырғаны байқалады. Бірақ біз күріш дәнінің крахмалға бай екенін естен шығармауымыз керек.(80%-ға дейін). Сондықтан оны терең қайта өңдеу арқылы кластерлік жүйеге қосуымыз керек. ТМД елдерінде крахмал өндіретін 16 ғана кәсіпорын бар екенін, ал Қазақстанда ондай бірде-бір кәсіпорын жоқ екенін ескерсек, бұл келешекте ойланатын проблема екені өзінен-өзі белгілі.

Тоқыма өнеркәсібін дамытуда маңызды ролді мақта-тоқыма кластері ойнайды.

Мақта – Қазақстанның оңтүстігінде өсірілетін ең маңызды ауыл шаруашылығы дақылдарының бірі. Мақта ауыл шаруашылығы саласы экспортқа шығаратын негізгі өнім болып саналады.

Мақта өсірудің республика үшін маңызды әлеуметтік-экономикалық мәні бар. Ауыл шаруашылығы өнімдерін шетке шығарудың ішінде мақта-талшығы 40%-ға жуық, оның үлесі республика экспортының жалпы көлемінде мұнайдан, түсті металлдан және астықтан кейін тұр.

Шитті-мақтаның тиімділігі мен оны өндірудің табыстылығын арттыру үшін мемлекет өндірістік ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ету бойынша бірқатар шаралар қабылдаған: тұқымдардың, минерал тыңайтқыштардың, суармалы аудандарда су жеткізу қызметтері құнын қаражаттау, ауылшаруашылық техникасының лизингі, жеңілдетілген несиелер және т.б. Осы шаралардың әсерін толығырақ қарастырайық.

Тоқыма өнеркәсібінде кластерлер құру үшін мына төмендегі негізгі міндеттерді шешу керек:

          кластерге қатынасушылардың өзара іс-әрекеті механизмдерін дайындау;

         аграрлық-индустриалдық технологиялар негізінде шикізат базасын дамыту;

         жаңартпашылық және жоғары технологиялық өндірістер енгізу;

         кадр дайындау проблемаларын шешу;

        техникалық регламенттер мен стандарттарды (халықаралық көрсеткіштермен үйлестірілген) дайындау;

        ішкі және сыртқы рыноктарда сату көлемдерін кеңейту;

        отандық тамақ өнімдерінің брэндаларын (сауда таңбасы) қалыптастыру;

        мемлекеттік реттеудің нормативтік-құқықтық базылары мен механизмдерін жетілдіру.

Сонымен, шитті-мақта өндірісі саласында елеулі өткір проблемалар мынадай: мақта өсірумен айналысатын ауылшаруашылық құрылымдарының майдаланып кетуі; өнеркәсіптің өсіп келе жатқан талабына жауап беретін бәсекелестік сорттардың жеткіліксіздігі; білікті мамандардың жетіспеуі; бірінші – үшінші репродукцияға дейінгі тұқым өндіретін тұқым шаруашылықтары тізбегінің нашар дамуы; өнімдерді және өндірісті сертификаттау, стандарттар, сапа менеджменті жүйелері бойынша аккредитивтік құрылымдардың болмауы; қайта өңдеу кәсіпорындарының төмен жүктелгендігі.

Мақта шаруашылығындағы проблемалық мәселелерді шешу үшін 2007-2009 жж. мына бағыттарда жұмыс жүргізу керек:

Қазақстан Республикасында «Мақта саласын дамыту туралы» Заң қабылдау;

Мақтаны қайта өңдеу ұйымдарында халықаралық ИСО сериясы 9000 стандарттарына сәйкес сапа менеджменті жүйесін енгізуге жағдай туғызу;

Мақта шаруашылығы және тоқыма өнеркәсібі бойынша халықаралық ұйымдар арқылы халықаралық ынтымақтастықты кеңейту;

            Мақтаны қайта өңдейтін бір кәсміпорын салу; мақта егістігіне тұқым дайындау бойынша тұқым тазалайтын зауыт салу (ОҚО-да);