ЖОСПАР 
 
 

КІРІСПЕ 3

І. ВАЛЮТАЛЫҚ НАРЫҚ  ЖӘНЕ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ 4

1.1. Валюталық нарықтың  мәні 4

1.2. Валюта жүйесі  және оның түрлері 5

ІІ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ВАЛЮТАЛЫҚ  ҚАТЫНАСТАР 11

2.1. Халықаралық валюталық  қатынастарды реттеу. Валюталық саясат 11

2.2. Дүниежүзілік валюта  жүйесінің даму кезеңдері  15

ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ 22

3.1. Қазақстан Республикасының  валюта жүйесі  және валюталық  саясаты 22

3.2. Теңге: тарихы  мен келешегі 24

ҚОРЫТЫНДЫ 36

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 37 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ

 

     Ақша, несие, банктер - қазіргі өркениеттіліктің өзінен ажырағысыз белгілері. Олардың  қызметі қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды бір-бірінен  бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады. Оларды пайдаланбай ешбір шаруашылық субъектісінің ісі тынбайды, ал кез  келген адам үнемі немесе анда-санда  банк қызметін пайдаланады. Банктер  уақытша қолданылмаған ақша қаражатын  жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы  қосымша капиталмен қамтамасыз етіп, сайып келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге  негіз қалайды.

     Ақша, несие, банктер - ұзақ қоғамдық дамудың  өнімі.

     валюта қатынастары, валюта жүйесі туралы ұғымдарға арналып, халықаралық валюта-несие қатынастарының қалыптасуы мен даму кезеңдері, ұлттық валюталардың айырбасталымдығы, халықаралық eсeп айырысу баланстары, валюта бағамы жэне оның ұлттық экономикаға әсері, сонымен қатар халықаралық және аймақтық валюта-несие, қаржы ұйымдары туралы кеңінен баяндалады.

     Ақша, несие және банктер мемлекеттің  экономикалық жүйесінің бір бөлігі ретінде қоғамдық дамудың проблемалары мен заңдылықтарын көрсетеді. Сондықтан  оларды жалпы экономиканың жағдайынан бөліп қарастыруға болмайды. Бұндай өзара байланыс әсіресе өтпелі кезеңде, өндірістің тиімділігінің төмендеуі  инфляцияның жоғарғы қарқынымен қабаттас келгенде, банктік белсенділіктің төмендеуі мен кейбір несие мекемелерінің  күйреуі кезінде белгілі болады.  
 

І. ВАЛЮТАЛЫҚ НАРЫҚ ЖӘНЕ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ

1.1. Валюталық нарықтың  мәні

 

     Валюталық нарық қаржы нарығының құрамдас бөлігі болып табылады.

     Валюталық нарық - бұл шетел валюталары мен  шетел валютасындағы бағалы қағаздарды сату және сатып алу операциялары жүзеге асырылатын арнайы орталық болып  табылады.

     Валюталық операциялардың көлемі, сипатына және пайдаланатын санына қарай байланысты валюталық нарықтар үшке бөлінеді:

     • халықаралық;

     • аумақтық;

     • ұлттық (жергілікті).

     Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында орналасқан. Оның ішінде Нью-Йорктегі, Франкфурт-Майндағы, Париждегі, Цюрихтегі, Токиодағы, Сингапурдағы, Гонгконгтағы ірі валюталық нарықтарда халықаралық төлем айналымында  кеңінен пайдаланылатын валюталар  ұлттық валюталық нарықтарда белгілі  бір еркін аумастырылады, мысалы: Сингапур - доллары, Сауд - риалы, Кувейт - динары т.б. орналасқан банктер өз клиенттеріне валюталық қызметін түсіндіреді.

     Валюталық нарықтағы операцияларға банктер  функциональдық көзқараспен қарасақ, валюталық нарық - халықаралық есеп айырысу, валюталық интервенциялау, пайда табуды қамтамасыз ететін валюталық операциялардың жиынтығын білдіреді.

     Институтционалдық жағынан қарасақ, валюталық нарық -Үкіметтің, банктердің, инвестициялық, компаниялардың биржалардың брокерлік конторалардың және шетелдік банктердің жиынтығы.

     Ұйымдастырылу-техникалық жағынан алсақ, валюталық нарық - банктерді халықаралық есеп айырысу және валюталық операцияларды жүзеге асыру барысында өзара байланыстыратын басқа да коммуникациялық жүйелер жиынтығын білдіреді.

     Валюталық нарық белгілеріне қарай келесідей  түрде жіктеледі:

     1.) Орналасу аумағына қарай:

     • халықаралық;

     • ішкі;

     • аумақтық.

     2.)Валюталық  шектеуге қатысты:

     • еркін нарық;

     • еркін емес.

     Валюталық шектеу қойылған валюталық нарықты - еркін емес нарық деп, ал валюталық  шектеу қойылмаған жағдайда оларды еркін  валюталық нарық деп атауға болады.

     3.) Валюталық бағамның қолданылу  түріне қарай:

     • бір ғана режимді;

     • қос режимді.

     Бір ғана режимді валюталық нарық - бұл  еркін валюталық бағамға негізделген, яғни валюталардың өзгермелі бағамы биржадағы саудада белгіленеді. Қазақстан Республикасында теңгенің арнайы валюталық бағамы фиксинг  көмегімен белгіленеді. Фиксинг (француз  сөзінде fixer латында Fixus- белгілі бір  жағдайда бекіту) - Қазақстанның қор  биржасында жүзеге асырылатын және АҚШ  долларының теңгеге қатысты бағамын  анықтауды біддіреді. Фиксинг бағамы - Қазақстан Ұлттық банкінің біртұтас бағамы болып табылады. Валюталық  фиксинг аптасына екі рет болады. Фиксинг арқылы Рейтер (Reuter) агенттігінің кросс-бағамдары туралы валюталарға  қатысты бағамы анықталады. Шетел  валютасына қатысты теңгенің кросс-бағамын  есептеуде төмендегідей формула  пайдаланылады.

Кросс-бағам (теңге) = ;

1.2. Валюта жүйесі  және оның түрлері

 

     Валюта (итальян сөзі, сөзбе-сөз - құн) - елдің ақша бірлігі, оның шартты түрі, халықаралық төлем-есеп айырысу айналымының каналдары арқылы ұлттық ақшаларды қолданудың ерекше формасы.

     Шаруашылық  жағдайларын интернационалдандыру және әлемдік еңбек бөлінісін  интенсивтендіру (күшейту) халықаралық  нарықтың құрылуына себепші болды. Өндіріс күштерінің дамуы мен  ішкі нарықтағы өркендеген салалардың өнімін сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын жетілдіру - міне осылардың бәрі әлемдік сауда-саттық байланыстарының кеңеюіне әсер етті. Әлемдік тауар айналымының дамуы  мұнай, машина жасау, ауыл шаруашылығы, тамақ өнеркәсібі салаларының өнімдерін сатудың ұлғаюына байланысты болды.

     Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс  пен капиталды интернационалдандыру ішкі сауда айналымындағы шектеуді азайтуды, оның жолындағы кедергілерді жоюды, яғни ішкі сауда-саттықты босаңдатуды  талап етті. Өз тауарларының сыртқы нарықта кедергісіз қозғалыста жүруіне  транскорпорациялардың қызығушылығы күшті болды. Олардың дамушы мемлекеттердің тауарларын нарыққа түсуін жеңілдетуі, сондай-ақ интернационалдық өнеркәсіп  кешені аумағындағы ішкі корпорациялық  тауар айналымының ұлғаюы - ресурстарды  толық және тұрақты қолдануға  қол жеткізгендіктің айғағы.

     Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған  мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің экономикалық жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік  айырбастың, жалақы мен бағаның өсу  қарқынына зор әсер етті. Әлемдегі елдердің шаруашылық қарым-қатынастарына  тауарлар, қызмет, капитал және несие  легі жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде қалыптасқан тауар айналымы тұрақты  түрде әлемдік нарыққа ұласады  және де әрбір егемен мемлекеттің  заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы саналады. Халықаралық  тауар айналымында, әдетте, шетел  валютасы қолданылады. Бұл әлемдік  шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге  міндетті деп танылған халықаралық  несие ақшасының әзірше жоқтығынан.

     Елдердің  әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы (экономикалық одаққа кіруі) ақша капиталының  бір бөлігінің ұлттық ақшадан  шетел валютасына және керісінше  айналуын туындатады. Ол халықаралық  валюта, есеп айырысу және несие-қаржы  қатынастарында жүзеге асады.

     Валюта  қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың нәтижесінің (тауарының, қызметінің) өзара  айырбасталуына қызмет етеді. Валюта қатынастарының кейбір элементтері көне дәуірде (ежелгі Египетте, Римде) вексель және айырбастау істері ретінде пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске  байланысты болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай керісінше де әсер (жағымды  немесе жағымсыз) етеді. Валюта қатынастары  құқықтық нормалармен және ережелермен реттеледі.

     Сыртқы  экономикалық байланыстардың дамуына  қарай валюта жүйесі пайда болды. Валюта жүйесі - ол экономикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта-экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол белгілі бір қоғамдық-экономикалық формация шегінде мемлекеттік-құқықтық түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар.

     Тарихи  үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік жане мемлекетаралық немесе аймақтық валюта жүйесі қалыптасқан. Алғашқыда елдің ақша жүйесінің  құрамдас бір бөлігі ретінде ұлттық валюта жүйесі пайда болды.

     ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға және халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта ресурстарын пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта жүйесі ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес формада (банктік шоттардағы ақша қалдығы) болады. Оның эмитенттері ұлттық орталық банк және коммерциялық банктер. Ұлттық валюта жүйесінің негізгі элементтері төмендегілер:

     •  ұлттық валюта;

     • ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни айырбасталудың екі түрлі болуы: а) шетел валютасына шектеусіз еркін айырбасталатын валюта. 1978 жылдан Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) Жарғысында "еркін қолданылатын валюта" деген ұғым енгізілген. Оған американдық доллар, евро, жапон  иені; ә) жарым-жартылай айырбасталатын валюта, мысалы, ресейлік рубль; б) айырбасталмайтын (тұйық) валюта;

     • валюталық паритеттің бірдейлік  ережесі - валюталардың алтын құрамына байланысты өзара қатысы. Ақша өлшемінің  алтын мазмұнына негізделген  ондағы алтын паритеті алынып тасталды (Батыста 70-жылдарда, ал КСРО-да 1991 жылдан). ХВҚ-ның Жарғысы бойынша валюта паритеті тек СДР - арнаулы ақша өлшемімен  немесе басқа халықаралық валютамен, бірақ алтынмен емес, анықталуы мүмкін. 70-жылдардың орта шенінен бастап паритеттер валюта қоржыны (корзина) негізінде  анықталады. Валюта қоржыны деп бірнеше  валюталарды белгілі бір бөліктерінің сомасын сол валюталардың нарықтық бағамына көбейтіп, оларды АҚШ долларына бөлумен анықталатын бір валютаның орташа өлшенген бағамын айтады. Мысалы, СДР валюта қоржыны жоғарыда көрсетілген бұрын еркін қолданылатын валюталардан құралады, қазір ондағы американдық доллардың үлесі шамамен 39%, жапон иені - 18%-тен болады. Еуропа қауымдастығының еуропалық валюта өлшемі (Еуро) он бес елдің валютасынан тұратын валюта қоржынынан құрылған;

     • валюта бағамының тәртібі (белгіленген, белгілі бір аралықта өзгермелі), Мысалы, Еуропа валюта жүйесіндегі  орталық бағамында он бес валюта бағамының өзара ауытқу шегі ± 15% шамасында бекітілген; 1995 жылдың екінші жартысында Ресейде АҚШ-тың 1 долларына  шаққанда 4300-4900 руб. аралығында, ал 1997 ж. 5750-6350 руб. болды. 1998 ж. валюта коридорының  жоғары шегі 9500 рубльге дейін көтерілді. Валюта-қаржы дағдарысы кезінде, 1998 жылдың тамызынан, рубльдің долларға шаққандағы бағамы бұл шектен шығып, деноминацияланған 15-25 рубльге дейін  көтерілді. Көптеген елдерде валюта бағамының өзгеретін шегі заңмен бекітілмеген;