Қазақстан Республикасының нарық жағдайында шағын кәсіпкерліктің дамуын жетілдіру

 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

 

  «Қазақстан Республикасының нарық жағдайында шағын кәсіпкерліктің дамуын жетілдіру» («Прогресс-СМ » ЖШС-ң мысалында) тақырыбына жазылған

 

520830 «Экономика» (бакалавр) мамандығының 4 курс студенті

 

 

Мемлекеттік аттестациялық комиссиясының  алдына қорғауға жіберіледі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                  АЛМАТЫ, 2005

 

Мазмұны:

Кіріспе .....................................................................................................................3

 

1. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ДАМУ ДЕҢГЕЙІ

1.1. Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні және оның экономикадағы алатын орны.............................................................................................................5

1.2. Қазақстан Респуликасында шағын кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау.....................................................................................................................14

1.3.Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі кездегі даму тенденциясы ..........................................................................................................25

 

2. «ПРОГРЕСС-СМ» ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІГІНІҢ КӘСІПКЕРЛІК-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ

2.1. «Прогресс-СМ»  ЖШС-ң кәсіпкерлік-ұйымдастырушылық қызметін талдау......................................................................................................................29

2.2. «»Прогресс-СМ» ЖШС-ң экономикалық әлеуетін бағалау ......................43

2.3. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық  қызметін талдау...............................62

 

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің болашақ даму мәселелері және оны шет ел тәжірибелерін қолдана отырып шешу жолдары..................................................................................................................71

3.2.  .Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін басқару жүйесі кәсіпкерлік қызметтің тиімділігінің негізгі факторы ретінде...............................................90

 

Қорытынды .........................................................................................................101

 

 

Қолданылған әдебиеттер көздері.......................................................................105

 

 

КІРІСПЕ

Мемлекеттің  Қазақстан  2030  ұзақ  мерзімді  стратегиясына  және  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  жыл  сайынғы  «2005  жылға  арналған  ішкі  және  сыртқы  саясаттың  негізгі  бағыттары»  үндеуіне  сәйкес  экономика  аймағындағы  басты  міндет  ретінде  экономикалық  өсудің  жоғарғы  қарқынына  қол  жеткізу  қойылған.  Бұл  мақсатты  іске  асыру  көбіне  шағын  кәсіпкерліктің  даму  деңгейіне  байланысты.  Себебі  ол  нарық  конъюнктурасының  өзгеруіне  тез  сезіну,  айналым  қаржыларын  жоғары  айналымдылығы,  халықтың  қаржы  ресурстарын  шоғырландыру  прогрессивті  жаңа  идеяларды  жүзеге  асыру,  мөлшері  жағынан  аз  ғана  алғашқы  капиталды  пайдалану,  бәсекелестік  ортаны  құру  тұтынушыларға  жақын  орналасу  және  жұмыспен  қамту  проблемаларын  шешуге,  ғылыми – техникалық  прогресстің  дамуына  ықпал  етуге,  өнімді  өндіруді  және  бюджетке  түсетін  төлемдерді  ұлғайтуға  мүмкіндік  береді.  Сонымен қатар шағын кәсіпкерлік қазіргі қоғамның  саяси тұрақтылықтың негізі – орташа  топтың  пайда болуына әлеуметтік  экономикалық   алғышарттар құрады. 

Шағын  кәсіпкерліктің  артықшылықтары  және  Республикамызда  оның  дамуының  жетілмегендігі  диплом  жұмысының  тақырыбының  өзектілігін  ашады.  Республика  бойынша,  соның  ішінде  жеке  салаларда  шағын  кәсіпкерліктің  дамуын  қамтамасыз  ететін  тиімді  механизмінің  болмауы  оның  қызметін  тежеді.  Бұл  механизм  басқару,  салық,  қаржы – несиелік  саясатты, кеден  заңдарын,  инфрақұрылым  және  т.б.  мәселелерді  қамтиды.  Еліміздің  экономикасы  шағын  кәсіпкерлік  дамуының  жетілдіру  жолдарын  қажет  етеді.      

Зерттеу  объектiсi  боп “Прогресс- СС” ЖШС таңдалды.  “Прогресс-СМ” ЖШС Алматы  облысы  Үштөбе  қаласында орналасқан. Ол  “РМЗ” АҚ  сегменттелуi  нәтижесiнде құрылған.Шағын кәсiпкерлiк субъектiсi  болып табылады.

 

Дипломның  жазу  мақсаты – Қазақстан  Республикасында  шағын  кәсіпкерліктің  даму  мәселелерін  анықтау  және  оны  “Прогресс-См” ЖШС кәсіпорын  мысалында  жетілдіру  жолдарын  ұсыну.  

Міндеттері:

• шағын  кәсіпкерліктің  даму  проблемаларын  анықтау;
• Қазақстан  Республикасында  шағын  кәсіпкерліктің  даму  тенденциясын  қарастыру;
• шағын  кәсіпкерліктің  қызмет  етуінің шетелдік  тәжірибесін қорыту  және  оны Қазақстан Республикасының   экономикалық  жағдайында  қолдану мүмкіндіктерін  анықтау;
• кәсiпорын  қызметiн  талдау және оның қызметін жетілдіру үшін ұсыныстар  беру.

Дипломдық  жұмысты  жазу  барысында  теориялық  және  тәжірибелік  негіздеме  ретінде  оқулықтар,  заңдар,  бюллетендер, Салық  кодексі, интернет т.б. ақпарат көздері,  Қазақстан  Республикасының  Статистика  жөніндегі  Агенттігінің  мәлеметтері,  «Прогресс – СМ»  ЖШС –ң  мәліметтері,  баяндамалары  қолданылды. 

Дипломдық  жұмыс  108  беттен,  соның  ішінде  кіріспеден,  үш  тараудан,  қорытындыдан,  қолданылған  әдебиеттер  көздерінен,  қосымша  мәліметтерден  тұрады. 

Дипломдық  жұмыстың  бірінші  тарауында  шағын  кәсіпкерліктің  экономикалық  мәні  және  нарық жағдайындағы  алатын  орны,  мемлекет  тарапынан қолдау  саясаты,  Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің  қазіргі кездегі даму  тенденциясы қарастырылған.  Екінші  тарауда шағын кәсіпкерлік қызметті  «Прогресс – СМ»  ЖШС – ң  мысалында  талдау  берілген.  Үшінші  тарауда  шағын  кәсіпкерлік  қызметті  шетел  тәжірибесін  қолдана  отырып  жетілдіру  жолдары  және  кәсіпорын  (Прогресс – СМ  ЖШС  қызметінің  тиімділігіне,  оның  бәсеке  қабілеттілігін  арттыруға  қол  жеткізу  үшін  қандай  шараларды  жүзеге  асыру  керектігі  жайлы  ұсыныстар  берілген.      

1.      ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДАМУ ДЕҢГЕЙІ

 

1. Шағын  кәсіпкерліктің  экономикалық  мәні  және  оның  экономикада   алатын  орны

Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарға өту кезінде  шаруашылықтың әртүрлi формаларын ұйымдастыруда оның ең маңызды бөлiгi шағын кәсiпкерлiк болып табылады. Ел экономикасын дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестiктi дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда, жұмыссыздық мәселесiн тежеуде және жаңа технологияларды енгiзуде шағын және орта бизнес-  маңызды роль атқарады. Өйткенi ол қоғамның алѓа жылжуының бiрден-бiр тетігі болып табылатыны сөзсiз. Шағын бизнес iрi бизнеске қарағанда нарыққа тез бейiмдi, өзгермелi жағдайларға байланысты икемдi, жаңадан жұмыс істеп тұрған өндiрiс секторларында жұмыс iстеуге қабілеттi.

          Республика  Президенті  Н.Ә.  Назарбаев кәсіпкерлердің  оныншы  форумында,  елде  жеке  кәсіпкерліктің  көпшілікпен  мақұлданған  анықтамаларының  болмауын,  орташа  және  ірі  кәсіпкерліктің  алдына  дейін  өңделген  сандық  және  сапалық  бағалау  өлшемдерінің  критерилерінің,  шағын  кәсіпкерліктің  соңына  дейін  ойластырылған  ұғымдық  ақпаратының  жоқтығын  атап  өтті. Және  шағын  кәсіпкерліктің  мәнін  анықтауда  алдымен  «кәсіпкерліктің»  негізгі  түсінігін  ашып  айқындау,  содан  кейін  ғана  «шағын  кәсіпкерліктің»  негізгі  түсінігін  нақтылау  керек, деді.[]

           Кәсіпкерлік   теориясы  ғасырлар  бойы  дамыды,  оған  классикалық  экономикалық  теорияға,  неоклассикалық  теорияға,  кейнсианстік,  необерализмге   және  қазіргі  заманғы  экономикалық  ілімдерге  негізделген  әр  түрлі   бағыттар  тән.

           Ғылыми  термин  түсінігінде  «кәсіпкер»  экономика  теориясына  тұңғыш  рет  VIII  ғасырдағы  атақты  ағылшын  экономисті,  банкирі  Ричард  Кантильон  енгізді.  «Кәсіпкер -  бағаның  тұрақсыздығы  мен  сату  болашағын  болжауға  болмайтын  жағдайда  тауарларды  сатып  алу  мен  сату  процесстеріне  қатысатын,  бірақ  кірістерінің  жалпы  сомасын  біле  бермейтін  адамдар.  Ең  басты  ерекшелік – тәуекелділік» -  деген.

              Кәсіпкерлік  ұғымын  зертеуге  тұңғыш  ден  қойғандар  «саяси  экономиканың»  ғылым  ретінде  қалыптасуының  іргесін  қалаған  физиократия  мектебінің  өкілдері.  Негізін  салушы  Ф. Кенэ  (1694-1774).  Ол  былай  деген :  «Жерді  жалға  алып,  ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  өндіруші  кәсіпкер  қоғамдық  өнімді  өткізуде  басты роль  атқарады». .[]

ХХ ғасырдың  басындағы  капиталистік  елдер  экономикасының  шапшаң  өсуі  және  ғасырдың  отызыншы,  жетпісінші  жылдардағы  әлемдік  дағдарыстар  кәсіпкерлікке  қатысты  жаңа  баптардың  пайда  болуына  әкелді.  Мұнда әйгілі  экономист Йозеф Шумпетерді  атап  өту  керек.

 Й. Шумпетер  кәсіпкерлер  деп  әр  түрлі  комбинацияларда  экономикалық  жаңашылдықпен  айналысатын  адамдарды  атады.  Оның  пікірі  бойынша,  кәсіпкерлік қызмет  адамға  мәңгілік  бекітілмеген,  ол  оның  жеке  қасиеттеріне  байланысты. .[]

А.Смит шағын  кәсіпкерлік пен кәсiпкер туралы төмендегідей жазған екен: «... ол тек өзінің жеке қызығушылығын, өзінің жеке пайдасын ғана ойлайды және де көрінбейтін қол арқылы жоспарланбаған мақсаттарына жетеді. Қоғамға қызмет етемін деп ойлаған кезден гөрі, өзінің жеке пайдасын ойлаған кезде, қоғамға көбірек пайда алып келеді.»¹. .[]

              Осылайша  ғасырлар  бойы  кәсіпкерліктің  теориялық  негіздемелері  дамып  отырды. Сонымен  мынадай қорытынды жасауға болады:  «Кәсіпкерлік – бұл,  табысты алу мақсатымен  өндірістің  барлық  факторларын қозғалысқа  келтіретін  және  толық экономикалық  жауапкершілікке негізделген,  қауіптің  және  белгісіздіктің  белгілі үлесімен  жанасатын,  шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің  ынталы,  инновациялық  қызметіне  негізделген  өзін - өзі  ұйымдастыру  және өзін - өзі  жаңарту  процесі. 

               Қазіргі  таңда  кәсіпкерлікті   жандандыру  процесі  экономикалық  және  инвестициялық  дағдарыстармен;  білікті  мамандардың  жоқтығымен;  нормативті -  құқықтық  базаның  жетілдіруімен,  коррупциямен,  тікелей  шаруашылық – коммерциялық  қызметпен,  тұрақты  қауіппен;  капиталдық  тапшылығымен;  шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің,  моральды  және  табиғи  тозған  материалдық  базасымен  байланысты  қиын  жағдайларда  өтуде.

             Кәсіпкерлік  қызметтің  Қазақстан   Республикасында  заңдылық  негіздері  1990 жылдардан  құрала  бастады.  Бұл  бизнес  түрінің  дамуына   заңдар  қабылданды,  сонымен  қатар  заңдылық  және  басқа  да  нормативті  құқық  актілері  қабылданып,  іске  асуда.  Сонымен  қатар  кәсіпкерліктің  дамуы  дамуы  туралы  түрлі  сұрақтар  қамтылуда,  ол:  шаруашылық  серіктестерінің  дамуы,  акционерлік  қоғам;  тұлғалық  кәсіпкерлік;  лицензиялау,  заңды тұлғаларды  мемлекеттік тіркеу,  кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азаматтар мен заңды тұлғалардың құқығын қорғау  және  т.б.

              Қазіргі  кезде  Қазақстан   Республикасында  кәсіпкерлік  көптеген  түрде  дамуда.  Қызметтің  туындауына  қарай - өндірістік,  коммерциялық,  қаржылық,  меншік  сипатына  қарай – жеке  меншік,  біріккен;  ұйымдастыру  нысаны  бойынша – тұлғалық,  ұжымдық (серіктестік, АҚ);  шаруашылық  субъектілері  бойынша – ірі,  орта  және  шағын  болып  бөлінеді. Кәсіпкерлік түрлері 1 суретте  берілген.

Өндірістік  кәсіпкерлікке – тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және ақпарат беру, рухани құндылық жасау т.б. бағытталған қызметтер жатады.

Коммерциялық  кәсіпкерлікке – қызмет түрін  сипаттайтын, оның мазмұнының мәнін  айқындайтын тауар ақша қатынастары, тауар айырбастау

операциялары  жатады.

              Қаржылық кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, сондықтан оның сатып алу, сату айрықшылығы – ақшалар, валюта, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер және т.б.) яғни бірдей ақшаларды сату тікелей немесе жанама формада жүргізіледі.

             Мемлекеттік  кәсіпкерлікті,  әсіресе  шағын  кәсіпкерлікті  мемлекет  тарапынан  қолдау  түрі  кең  ауқымды  жүріп  жатыр.

             Нарықтың  әр  түрлі  аймақтарын  жеңіп  алу  және  көптеген  елдердегі  шағын  кәсіпкерліктің  әлемдік  нарықта  өркендеуі,  экрномиканың  осы  сферасының  шаруашылық  жүргізуші  субъектілерін  мақсатты  түрде  мемлекеттік  қолдау  ұлттық  экономикадағы  ролі  мен  орнын  анықтауда  қызығушылық  туғызады.

          Шағын  кәсіпкерліктің  нарық  жағдайында  алатын  орны  зор.  Мысалы  Мәскеу  мемлекеттік  Университетінің  еңбегі  сіңген  профессоры  В.А. Рубе  шағын  кәсіпкерлік  «кәсіпорын  иесінің  еңбекке  және  кәсіпорынды  басқаруға  қатынасымен,  оның  персоналмен  қарым – қатынасқа  түсу  дәрежесімен  анықталады  деген.  Және  оның  пікірі  бойынша,  шағын  кәсіпкер  бір  тұлғада  меншік  иесі  және  басқарушы,  сонымен  бірге  өндіріс  процессінің  тікелей  қатысушы,  әрі  басқа  жұмыскерлермен  әрқашан  байланыста  болады.  Бұл  пікір  мен  келісуге  болады. .[21]

           Халықаралық  банктің  мәліметтері  бойынша  кәсіпорындарды  шағын  кәсіпкерлік  субъектілеріне  жатқызу  көрсеткіштерінің  саны  50– ден  асады.  Соның  ішінде  көп  қолданылатыны – жұмыс  істейтіндердің  орташа  саны,  жылдық  айналым,  активтер  шамасы.  Бірақ  барлық  дамыған елдерде негізгі көрсеткіш ретінде жұмыс істейтіндер саны  алынады.

           Құрамына  экономикасы  жоғары  дамыған   елдер  кіретін  халықаралық   экономикалық  байланыс  және  даму  ұйымы (ОЭСР)  саны  19 –  ға  дейін – «өте  шағын»,  99 – ға  дейін – «шағын» ретінде,  100 ден 499  адамға  дейін – «орташа»  және  500 – ден аса – «ірі» деп кәсіпорындарды  анықтайды.

          Қазақстан   Республикасының  «шағын  кәсіпкерлікті   мемлекеттік  қолдау  туралы»   Заңына  сәйкес  Заңды  тұлға   құрмайтын  жеке  адамдар