Аумақтық экономикалық дамытуды реформалау

•        елдің экономикалық дамуындағы территориялдық пропорцияларды моделдеу;
•        шаруашылық салалары бойынша орналастыруды моделдеу;
•        аумақтардың шаруашылық етуші кешендерін қалыптастыруды моделдеу (3).

    Математикалық аппараттардың  терең өңделуіне  қарамастан, ұзақ мерзімді салдарлар  ескерілмей қалуда. Сондықтан аумақтық экономикада статистикалық әдіс, яғни стратегиялық мәліметтер негізінде  индекстерді есептеу, корреляциялық  талдау, сонымен қатар таңдап зерттеу  әдісі, бастылау (генерализация) қолданылады. Барлық ғылыми әдістер бір-бірімен  тығыз байланысты және олар бірін-бірі толықтырады.

    Нарықтық  жағдайда аумақтардың рөлі және қызметі  халықтың өмірінің қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді. А.К.Осипов аумақтық рөлін  толығырақ сипаттап, оның қызметтерін  бөлді:

• институтционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербесті, екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өміп сүруінен тәуелсіз және әлеуметтік және заңды қорғамауына конституциялық құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің саясатын анықтайды;
•        экономикалық қызметтерді, елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға мүмкіндік және жағдай туғызуға бағытталған;
• әлеуметтік қызметтері, халықтың әлеуметтік дамуын, аумаққа экономикалық потенциалын қамтамасыз ету мүмкіндіктері мен құқығын кепіл етеді;
• экологиялық қызметтері, халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз етеді, табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту бойынша шараларды жүзеге асырады (4).

    Қазіргі кезде аумақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың  бірігуіне негізделеді.

    Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг  жүйесі мен экономикалық тұтқалары  мен ынталары арқылы мемлекеттік  реттеуден шығады.

    Мақсаттар мен тапсырмалар жүйесі көзқарасынан қарайтын болсақ, аумақтық экономика  өзінің мазмұны бойынша қайшы, ал ең алдымен жалпы республиканың  мүддесі үшін дамиды. Осы кезде  аумақтық ерекше экономикалық, әлеуметтік және басқа да ерекшеліктерін ескере отырып аумақтық мүддені қолдау қажет. Осыған байланысты аумақтық экономика, аумақтық экономикалық субъектілердің мүддесін қолдап қана қоймпй, жеке аумақтардың  мүддесін ескеретін механизмнің  рационалды қызмет етуіне жетуге мүмкіндік  жасауы керек.

    Қазіргі уақытта әрбір аумақ нарыққа  кірудің әртүрлі стартты деңгейіне  ие. Сондықтан, аумақтық саясатта аумақтық экономикалық қайшылықтарын жоятын әкімшілік және саяси шараларды  қолдану ерекше маңызды.

    Аумақтық  экономиканы зерттеудегі басты  артықшылықтары аумақтардың экономикасына  әсер ететін процестерді білу, әсіресе: еңбек бөлінісін жетілдіру, аумақтық шаруашылықтарды территориялдық ұйымдастыру, экономика құрылымдық қайта құру, халықаралық қауымдастықты және жеке аумақтардың өндіргіш күштерін орналастыруды дамыту болып табылады. Нарықтық қатынастардың құрылуы  және даму барысында мамандану және шаруашылықтың кешенді дамуы  деген түсінік қалыптасады, яғни қазіргі кезде Қазақстанның жалпы  шаруашылық кешенінің қызмет етуін  жақсарту үшін әр аумақтың жинақ қорын  көтеру ғана емес, сонымен қатар  әрбір аумақ тұрғындарының мүдделерін біршама толық қанағаттандыруды қамтамасыз ету қажет.

    Аумақтардың дамуын болжау әдістемесі он бес жылға  дейінгі кезеңді қамтитын өндіргіш күшті орналастыру мендамытуды  ретроспективті талдаудың міндетті түрде жүргілуін қарастыруы керек. Бұл әдісте ретроспективті кезеңде  аумақтардың әлеуметтік даму аспектілерін бағалау, ішкі аумақтық дифференциясын ескере отырып маңызды әлеуметтік бағдарламаларды  жүзеге асыру деңгейі қарастырылуы тиіс. Табиғи, экономикалық және ғылыми ерекшеліктерін ескеріп халықтың өмір сүру деңгейі бағалануы тиісті.

2.   Қазақстандағы аумақтық экономикалық саясат түсінігі және мәні.

    Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа  өту барысында аумақтық экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аумақ саясаты аумақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы  жоқ десек болады.

    Аумақтық  саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі  мәндерде кеңінен қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы  негізгі үш проблеманы көрсетуге болады:

1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аумақтық органдары арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аумақтық өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аумақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық, өндірістік, аумақтық және тағы басқалар (5).

    В.С.Жихаревич  келесідей анықтама береді: “экономикалық  саясат – құрастырылған мақсаттарға  жету мүддесінде аумақта өткізілген белгілі бір концепцияны, экономикаға  реттеуші әсер етуші”. Аумақтық экономикалық саясат үш құраушылардан тұрады: субъект, объект және мақсаттар.  Аумақтардың  өздерімен жүргізілген аумақтық саясат – бұл нақты бір территорияда жергілікті жағдайларды қосқанда кеңістіктегі тараптайтын сферасының барлық элементтердің  өзара және келісілген бұзылмайтын  дамыту үшін жасалуы тиіс. Мемлекеттік  аумақтық саясат жерлерде аумақтық саясаттық  қабілетсіздігін қамтамасыз етуге  бағытталған. Аумақтық саясаттың объектісі  – аумақ арасындағы өзара байланытар және қатынастар.

    Қазақстанның  басты аумақтық мүддесі қазіргі  кезде, жергілікті құрылымдарды қолдау ретінде, Қазақстан Республикасының  әрбір аймағы өзінің ішкі потенциалын  максималды қолдануы және мемлекеттік  көмек мүмкіндіктеріне көп сенбей жалпы қазақстандық жағдайлар құру болып табылады.

    Орталық үкімет аумақтық саясаты елімізді дамытудың  жалпы ұлттық мақсаттары шегінде  жүзеге асырылады және экономика  жағдайына тәуелді. Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттарды  иеленеді, экономикалық өсу кезеңінде - әлеуметтік мақсаттар болады. Қазіргі  уақытта, Қазақстан үшін аумақтық даму мақсаттарына төмендегідей түрлерін пайдалану  пайдалы және мүмкін болып есептеледі:

         1. Әр аумақтағы халықтың тұрмыс-жағдайы деңгейін   теңестіру. Еліміздегі жүргізілген реформалар аумақтық бөліністердің тез көтерілуіне әкелді.

           Аумақтық экономикасын дамыту ерекшеліктеріне төмендегідей негізгі факторлар әсер етеді:

• өнеркәсіптік дамудың табиғи-шикізаттық база ерекшелiгi;
• еңбек потенциалының сипаты және тұрғындары;
• аумақтық шаруашылық жинақталған құрылымы;
• аумақтың шаруашылық жағдайда жиналған дәстүрлері;
• еліміздің басқа аумақтарымен экономикалық байланыстарды дамытудың болмауы немесе қолда бар мүмкіндіктері.
1. Аумақтық даму мақсаты – дипрессивті аумақтарды құрылымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін жүргізілетінімен ерекшеленеді. Депресивті аумақтарды қөұрылымдық қай құру тек ірі жалпы мемлекеттік юағдарлама көмегімен жүзеге асырылады, кейбір аумақтарда бұл тапсырманы орындай үшін қажет ресурстардың жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған территорияларды жоғары дамудағы аумақтардың деңгейіне дейін көтерілу, бірақ халықтар зардап шекпеуі тиіс.
2. Аумақтардың кешенді дамуы бірдей деңгейде жалпы мемлекеттік сияқты экономикалық дамудың жеке аумақтық мақсатымен сәйкес келеді. Жергілікті аумақтық мүдделер берілген территорияның барлық элементтерінің тепе-теңдік дамуымен келісіледі.
3. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Бірақ бұл мақсатты жүзеге асыруда ауырлық түсіп тұрған аумақтарға экономикалық өсуді көтеру қажеттілігін ұмытпау керек (6).

    Мемлекеттің аумақтық саясаты – мемлекет пен  аумақ арасындағы өзара қатырастар ретінде әсер ететін және кеңістіктік, аумақтық аспектіде еліміздің экологиялық. әлеуметтік, экономикалық, саяси басқару  бойынша қызмет сферасы болып  табылады.

    Аумақтық  саясаттың мәні және тапсырмалары бар  және оларды жүзеге асырудың тәжірибелік  жолдарының көзқарастары бар. Аумақтық саясат тапсырмаларын нақты қою  үшін еліміздің кеңістікті айырмашылық  себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегідей:

• еліміздің жеке аумақтарындағы кәсіпкерлікті және табиғи-климаттық жағдайының айырмашылығы;
• аумақтың продуктивтілігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты, саласы және масштабы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық, пайдалы қазбаларды шығару ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
• аумақтың терең немесе қатпарлы жағдайы, соның әсерінен көлік шығыны, баға өсуіне әкеледі. Бұл аумақтың көлік және байланыс қызметтерінің нашарлығына оның экономикалық дамуын қиындатады;
• инновация енгізумен артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
• агромеграциондық артықшылық (аумақтағы салааралық байланыстардың қиылуы) және агромеграциондық жетіспеушіліктер (қайта орналастыру);
• елдің экономикалық дамудағы тенденциясы;
• тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму стадиясы;
• жалпы және аумақтық саясаттың формалары, саяси жағдайы; институтционалды факторы: аумақтық автономия деңгейі, аумақтық даму тарихы және басқалары;
• орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі, өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы,  байланыс жүйелерін қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
• жергілікті кәсіпкерлермен негізделген фирманы үлкен сыртқы бақылау немесе фирманың шағын салмақ үлесі;
• әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және тағы басқа;
• орталықпен жүргізілетін экономикалық макросаясатты жүргізудің аумақтық есепке алынбауы;
• орталық пен аумақ арасындағы құқықтары мен міндеттерін шектеу процестерінің аяқталмауы;
• аумақтық жүйеде және жеке аумақ арасында халық кірістерінің диференциа процессінің бақыланбауы.

    Нарықтық  қатынастар экономикалық елдерде аумақтық дамытуда мемлекеттің араласуының  екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:

• “әділдік”, яғни барлық аумақ тұрғындары жақсы тұрмыс-жағдайға жетудің тең мүмкіндіктерінде экономикалық қызметті орналастыру болып табылады;
• “тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайы мақсатында әр аумақтың өндірістік потенциалын тиімді пайдалануды талап етіледі. Бұл екі мақсат қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы, экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат болса, дағдарыс кезеңінде – екінші мақсатты қолданады (5).

    Қазақстанның  аумақтық экономикалық саясаты унитарлық  мемлекет саясаты ретінде құрылуы  керек, бірақ, бұған қоса федеративті  мемлекеттердің аумақтық саясат қағидаларымен  сәйкес келуі қажет. Біріншіден, аумақтық экономикалық саясат, орталық үкіметпен  сияқты аумақтық биліктерімен де жүргізілуі тиіс. Бізге белгілі қазіргі кезде  негізі пайда өндіруші салаларда, әсіресе  отын-энергетикалық кешенінде қалыптасады. Тек орталық үкіметте жалпы елдің  экономикалық өсуді ынталандыру, жалпы  әлеуметтік шиеленісуді азайту үшін аумақ және сала арасындағы пайданы тиімді қайта бөлуді, елдің экономикалық дамудағы терең аумақтық және салалық диспропорцияны қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығуға, республиканың іс белсенділігін дамытуды көздейді. Сондықтан, Қазақстанның қазіргі даму этапының проблемасы болып аумақтық экономикалық саясат шығару және механизмдерін жасау болып табылады.

    Екіншіден, барлық аумақтарда жалпы мемлекеттік  қаржылық ресурстарына қол жеткізу  және тең құқық болуы керек, сонымен  қатар, макроқұралдарды пайдалануда  тең құқықтық монетарлы, фискалды және сауда саясаты болуы тиіс.

    Аумақтық  экономикалық саясат құжаттарымен шешуге мүмкін болатын Қазақстанның қазіргі  даму этапының негізгі проблемаларына  біздің көзқарасымызға байланысты төмендегілер жатады:

1. орталық Үкіметпен жүргізілген экономикалық реформалар шараларының жергілікті жағдайларына адаптация;
2. Қазақстан Үкіметі, аумақтық биліктермен аумақтық экономикалық саясат координациясы;
3. әлеуметтік-экономикалық жағдайларды тұрақтандыру және экономикалық көтерілу траекториясына шығу;
4. кәсіпкерлікті дамыту және өмір сүру қызметі жағдайында аумақтық айырмашылық минимумына мәліметтер жинау.(7).