Аудиттің отандық және халықаралық стандарттарын салыстырмалы талдау

      Мақсаттарымен салаларына қарай аудиторлық есеп берулер  мына фирмаларда жасалады:

• Қорытынды – қаржылық тексерулердің нәтижелері бойынша аудитордың тұжырымы.
• Есеп беру –  шаруашылық қызматтерін тексеру бойынша аудитордың тұжырымы.
• Хат – ұйым басқарушылары үшін.
• Ескерту – шағандау фирмалармен кәсіпорындардың дирекциясы үшін.

      Есеп  берулердің мақсаты – елеулі қателіктерге ықтимал есеп және бақылау жүйесіндегі  кемшіліктердің болуына түсініктеме  беру, құрылымдық кеңестер беру, болашақта  аудиторлық тексерулер қандай мәнге ие болатынын анықтау.

      Есеп  берулерде келтірілген ақпаратар  дәл әрі анық, сенімді әрі құзіретті, тәуелсіз әрі обьективті және сындарлы болып, басшылықты іс қимылмен қамтамасыз етілуі керек.

      Форма бойынша есеп беруде немесе қорытынды  шығаруда мекен жай, негізгі мазмұн, қойылатын қол, мөр және күні көрсетілуі қажет. Есеп берудің мазмұнында аудиттің уақытылы өткізілуі стандарттарға сәйкес келуі, заңдық негізі, мәні, сипаты, мақсатарымен ауқымы көрініс табуы қажет. 
 
 
 
 
 
 
 

2. Аудиттің  нормативтік-құқықтық негіздері

     2.1 Аудиттің халықаралық  стандарттарын отандық  тәжірибеде қолдану  жағдайы 
 

     Аудит стандарттары-аудитке қойылатын  бірегей талаптарды және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін  нормативтік құжаттар.

      Аудит стандарттары Аудиторлар палатасының республикалық конференциясында қабылданып, мемлекеттік уәкілетті органдарда тіркеледі. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудиторлардың бесінші республикалық конференциясында Қазақстан Республикасының аудитін Халықаралық стандарттарға көшіру және оларды ұлттық стандарттар ретінде қабылдау туралы шешім қабылданды. Стандарттар аудиторға бақылау шараларының ауқымын, оларды жүргізу әдістерін анықтауға көмектеседі әрі аудиторлық қызметтің нәтижелерін бағалаудың өлшемдері болып табылады. Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық қызметке қолдау көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктіліктерін ұдайы жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі оңтайландырады.

      Аудит стандарттарының маңызын төмендегілер айқындайды:

• жоғары сапалы аудиторлық тексеруді қамтамасыз етеді;
• аудит өткізудің барлық кезеңдері бойынша регламентті анықтайды;
• аудиторлық тексеру нәтижелері дұрыстығының құқықтық кепілдігін қамтамасыз етеді;
• Қазақстан аудитінің деңгейін көтереді және оны халықаралық экономикалық қатынастар саласында танымал етеді;
• аудит өткізу және оның нәтижелерін рәсімдеу мәселелеріне қатысты тәсілдерді, терминдерді, анықтамаларды, мәліметтерді бір ізге салу міндеттерін шешеді;
• аудиторлық тексеру жүргізу іс-тәжірибесінде жаңа ғылыми жетістіктерді енгізуге ықпал етеді;
• ақпараттарды пайдаланушыларға аудиторлық тексеру жүргізу үдерісін түсінуге көмектеседі;
• кәсіптің қоғамдық беделін құрайды;
• мемлекет тарапынан бақылауды жояды;
• аудиторға клиенттермен келіссөз жүргізуге көмектеседі;
• аудит өткізу үдерісінің жекелеген элементтерінің байланысын қамтамасыз етеді.

Жалпы стандарттар-аудитордың алдында тұрған міндеттерді

тиімді  әрі кәсіби деңгейде орындау үшін оның бойында болуға тиіс белгілі  бір қасиеттер мен кәсіптік дәреже. Ол үшін әзірлік, кәсіби біліктілік, тәуелсіздік, әділдік, аудитті өткізу кезінде тиісті көңіл бөлу талап етіледі.

      Аудит стандарттары аудиттің сапасы мен сенімділігіне  қойылатын нормативтік талаптарды анықтайды және тәуелсіздіктің, әділеттіліктің, кәсіби біліктіліктің, аудиторлық тексеру  нәтижесі жөніндегі ақпараттардың құпиялығын сақтаудың белгіленген деңгейін қамтамасыз етеді. Экономикалық реформалар механизмінің жетілдіруіне қарай Аудит стандарттарын уақыт талабына сай ету мақсатымен, оларды кезең сайын қайта қарап отыру қажет.

      Аудиттің  халықаралық стандарттары тек оны  өткізудің жалпы тәсілдерін, тексеру  жүргізу ауқымын, аудиторлық қорытынды  есептің түрлерін, әдістемелік мәселелерін, сондай-ақ аудиторлар қолдануға тиісті негізгі принциптерді айқындайды.

      Аудит стандарттары Аудиторлар палатасының республикалық конференциясында қабылданады және уәкілетті мемлекеттік органмен тіркеледі.

      Халықаралық аудит стандарттарын Халықаралық  аудиторлық тәжірибе жөніндегі комитет  ұйымдастырған (ХАТК). ХАТК Халықаралық  бухгалтерлер федерациясы кеңесінің тұрақты комитеті түрінде болады (ХБФ), ол 1997 жылы Нью-Йоркта құрылған.ХБФ-ға мүше болу Халықаралық бухгалтерлік стандарттар (ХБСК) жөніндегі комитетке мүше болу құқығын береді. ХБСК Лонданда құрылған. Екі мекеме бір-біріне тәуелсіз, біріншісі аудитормен, ал екіншісі бухгалтерлік есеппен жұмыс істейді.

      «Қазақстандағы  Халықаралық аудит стандарттары»  нұсқасы ТМД елдері үшін Еуразияның бухгалтерлері мен аудиторлары  Халықаралық жергілікті федерациясының шешімі бойынша ұсынылды.

     Халықаралық деңгейдегі кәсіби талаптарды әзірлеумен бірнеше ұйым айналысады, оның ішінде 115 елдің 158 ұйымының өкілдерін қамтитын Халықаралық бухгалтерлер федерациясы (ХБФ) бар.

      ХБФ аясында аудиторлық стандарттармен тұрақты дербес ұйымның құқығымен  әрекет ететін Аудиторлық іс-тәжірибе бойынша халықаралық комитет (2002 ж. Халықаралық Кеңес деп өзгертілген) тікелей айналысады. Халықаралық аудит стандарттары жалпы әлемдік деңгейден аудиттік деңгейі төмен елдердің бұл саладағы кәсібилігін дамытуға және халықаралық ауқымда (масштаб) аудиттің тәсілдемелерін сәйкестендіруге ықпал етеді. ХБФ өткізілетін тәуелсіз аудиттің кез келген жағдайында қолдануға келсе де, ол жергілікті (ұлттық) жерде қолданылатын аудиттен асып кете алмайды, яғни одан басым түспейді.

      1948 жылы Америкалық алқалы бухгалтерлер институты «Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары» деген атаудағы он қаулыны мақұлдап қабылдады. Содан бері олар айтарлықтай өзгере қойған жоқ және олардың пайдалануын бақылау, көкейтесті ету және қолдану бойынша ұсыныстарды әзірлеуді және әдістік басшылықты жүзеге асырушы ХБФ арқылы Аудиторлық іс-тәжірибе бойынша халықаралық комитет әзірлеген ХАС негізінде жатады. Осынау негіз қалаушы он принциптің мәнін кеңінен түсіндіріп беретін ХАС-та олар өз көрінісін тапты.

      Жыл сайын бұл жүйе жаңартылып отырады. Оларды тереңдетіп жаңғырту (модернизациялау) 1994 жылы болды, содан бері жаңартулар тек жекелеген формулаларын, сілтемелерін және т.б, нақтылай түсу деңгейінде жүргізіліп келеді.

      Кейбір  мемлекеттер (Австралияда, Бразилияда, Ресейде, Үндістанда, Голландияда) ХАС-ты өз стандарттарын әзірлеу үшін база ретінде пайдаланса, ал өз стандарттарын әзірлемейтін мемлекеттер (Кипр, Малайзия, Нигерия, Фиджи, Шри-Ланка) ХАС-ты ұлттық ретінде қабылдайды.

      Өздерінің ұлттық аудит стандарттары бар әлдеқайда дамыған мемлекеттер (Канада, Ұлыбритания, Ирландия, АҚШ, Швеция т.с.с.) ХАС-ты жай ғана мәлімет үшін қабылдап және кейбір іс-тәжірибелерде пайдаланады.

      2000 жылдың 16-шы наурызында, Алматы қаласында  өткен ҚР аудиторларының бесінші  республикалық конференциясынд «Қазақстандағы халықаралық аудит стандарттары» қарастырылып, қабылданды.

      «Қазақстандағы  ХАС» атты біздің нұсқамызды халықаралық  аймақтық бухгалтерлер федерациясы  мен «Евразия» аудиторлары барлық ТМД елдеріне негіз етіп алуға  ұсыныс білдірді. ҚР аудиторлар палатасының Кеңесіне осы бухгалтерлер мен аудиторлардың Халықаралық Кодексін қабылдауды тапсырды. Қалыптасқан жағдайға қарай «Аудиторлық қызмет туралы» заңның бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдіру және дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес Республикалық аудиторлар палатасы ХАС-қа өтудің тұжырымдамасын сайлады. ХБФ-тың (халықаралық бухгалтерлер федерациясы) қолданылуына ұсынылған қолданыстағы барлық ХАС түпнұсқадан орыс және мемлекеттік тілдерге аударылды.

      Аудиторлық  іс-тәжірибе жөніндегі Халықаралық Комитет (АІХК) аудитті өткізудің халықаралық стандарттары (ХАС) мен ілеспе қызметті көрсету бойынша стандарттардан (ІҚС) тұратын нормативтік құжаттарды шығарады. 1994 жылдың шілдесінен бастап Халықаралық аудит стандарттарының кодификациясы өзгертілді, яғни екі мәнді белгілеуге көшу жүзеге асырылды. Егер ескі кодификацияда 29 ХАС пен 4 ІҚС болса, кодтарды қайта қарастырып өзгерткеннен кейін олардың жалпы саны 2005 ж. басында 50-ге жетті, оның ішінде олардың 38-і ХАС-қа, ал 12-сі халықаралық аудиторлық іс-тәжірибе бойынша ережеге (ХАІЕ) негізделді.

      Аудиторлық  қызмет туралы Заңдылық Қазақстан Республикасы Конституциясына негізделеді. Аудиторлық қызметтің субъектілерін құру бойынша  ұйымдастыру іс – шаралары Азаматтық  Кодекске сәйкес жүзеге асырылады. Азаматтық Кодекс негізінде аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар кәсіпкерлік қызметтің субъектілері болып табылады және жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға ретінде тіркелінеді. Аудитордың заңды міндеттері мен жауапкершілігі Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық – бұзушылық және Қылмыстық Кодексімен анықталған.

      Аудиторлық  қызметтің келесі негізгі құқықтық негізі 1993 жылы қабылданған Қазақстан  Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» заңы (1993 жылы 18 қазанда №17 ҚРЗ).  (1998 жылы 20 қарашадағы № 304-1 өзгертулер мен қосымшалар).

      Сонымен бірге, оған (2001 жылы 15 қаңтардағы №139-11 ҚРЗ) енгізілген өзгертулер мен қосымшалар.

      Аудиторлардың мінез – құлық (жүріс тұрыс) этикалық нормасы аудиторлар Этикасы Кодексімен реттелінеді. Кәсіби қызметті жүзеге асыру  үшін Кодекспен бірге аудиторлар аудиттің стандарттарын (нұсқаларын) қолданады. Қазақстан Республикасының белсенді халықаралық қызметі бухгалтерлік есеп пен аудит бойынша аз уақыты қамтиды, сондықтан Юстиция Министрлігімен аудиттің нұсқаулары тіркелінген.

      Аудиттің стандарттары аудиторлар Палатасының Республикалық конференциясында қабылданады және сенім берілген мемлекеттік органмен бекітіледі. Қазіргі кезде елімізде Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы Департаментімен бекітілген аудиттің стандарттары (нұсқаулары), аудиторлар Палатасымен ұсынылған «Қазақстандағы аудиттің Халықаралық стандарттары», ал салық аудиті бойынша Салық Кодексі жұмыс істеуде. 
 
 

     2.2 Халықаралық аудит  стандарттарының  мазмұны мен құрылымы 
 

      Халықаралық аудит стандарттарының (ХАС) негізі бөлімдерінің құрылымы мен мазмұнын қарастырайық. 
 

1. Стандарттандың  мазмұны