Аудиттің отандық және халықаралық стандарттарын салыстырмалы талдау

Олардың ішінде арнайы экономикалық әдебиеттерде ең

маңызды делінетін мынадай негізгі постулаттар  ұсынылады:

      1.Тексеруші орган өз қызметінде барлық мәселелер

      бойынша аудиторлық қызметтің стандарттарына сәйкес әрекет етуі керек.

      2.Аудиторлық (тексеру) органның еш қоспасыз өз пікірі болуы және тексеру барысында пайда болатын әр түрлі жағдайларды дербес бағалауы керек.

      3.Қоғамдық сана өскенде қоғамдық қаражат сеніп тапсырылған жеке тұлғаны немесе ұйымды бақылауға талап күшейеді; олардың елдің көзінше, яғни көпшілік алдында есеп беруіне және қаржылық-шаруашылық операцияларын дұрыс жүргізуіне қолдау көрсету.

      4.Есеп берушілікті дамыту ақпаратты алу, бақылау жүйесінің дұрыс жүргізілуі мен жетілуіне ықпалын тигізуі керек. Қаржылық есеп берулер және басқа мәліметтер мазмұнының толық болуы мен формасының дұрыс болуына кәсіпорын басшысы жауап береді. Тексерілген (немесе тексерілетін) бірліктер қаржылық жағдайдың сипаты мен өз қызметінің нәтижелеріне, сондай-ақ жинау жүйесін әзірлеуге жауапты болып табылады.

      5.Басшылық пен үкіметтің тиісті органдары қаржылық есеп берулердің стандарттарын таратуға кепілдеме беруі керек.

      6.Есеп берулердің стандарттарын дәйекті түрде, яғни тізбектілікпен қолдану қаржылық жағдай мен қызмет нәтижелері туралы дәл қорытынды жасауға өз септігін тигізуі керек. Алайда аудитор есеп берулердің стандарттарын дәйекті түрде қолдануды әр түрлі қаржылық есептіліктің дұрыстығы мен шынайылығына күмән келтіруге болмайтын дәлел ретінде қарастыра алмайды. Есеп берулердің анықтығы туралы қорытындыны аудитор тек өзінің зерттеулерінің негізінде ғана шығаруы тиіс.

      7.Ішкі бақылаудың барабарлық (адекватной) жүйесі болғанда ықтимал қателіктер мен бұрмаланушылық ең төменгі деңгейде азаяды. Осыған байланысты аудитор ішкі бақылау құралы қабылданған нормаларға сәйкес келмесе немесе ол мүлдем жоқ болған жағдайда тексерілген бірлікке өз ұсынысын енгізеді.

      8.Заң актілері бақылаудағы қызметтерді жан-жақты бағалауда қажет болатын қолдағы бар ақпараттарға қол жеткізуді қамтамасыз ететін тексеруші органдарымен ревизия бірліктерінің ынтымақтастықта болуын мақсат етеді.

      9.Барлық аудиторлық қызмет заң актілерімен, келісім-шартпен және басқа да нормативті құжаттармен белгіленетін өкілеттіліктің шегінен шықпауы тиіс.

      10.Тексеруші  органдар аудит технологиясын  жетілдіруге және шаруашылық  операцияларының заңды болуына  ықпал етуі керек. Аудиторлар  кәсіпорында жүзеге асырылатын  шаруашылық шараларын тексеру  мен бағалау технологиясын, әдістерін  жақсарту үшін ұдайы жұмыс істеуге міндетті.

      11. Тексеруші органдар аудитор мен  тексерілетін бірлік мүдделеінің  қарама-қайшы келуінен сақтануы, яғни олардың арасында жанжалға  жол бермеуі керек. Ал бұл  үшін аудитор мен аудиторлық  стандарттар Әдебі (этика) кодексіндегі  тәртіптерді ұстанып, объективті тәуелсіз болуы қажет.

      12. Аудиторлық органдар зерттеу,  бағалау және қаржылық есеп  берудің жағдайы туралы қорытынды  шығару жолымен тексерілетін  ұйымның қаржылық қызметін аттестациядан  өткізеді, шаруашылық қызметті оның  қол жеткізген нәтижелерін жоспарланған межесімен салыстырып, барлық ресурс түрін қалай пайдаланғанын ескеріп, үнемдеу, өнімділік және тиімділік мәселелері бойынша тексеруден өткізеді.

     Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс-тәжірибесінде  негізгі ережелер немесе аудиторлық процедураның принциптері деп ұғуға болады. Осы ереже минимумы аудиторға бақылау шараларының ауқымын, оларды жүргізу әдістерін анықтауға көмектеседі әрі аудиторлық қызметтің нәтижелерін бағалаудың өлшемдері болып табылады. Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық қызметке қолдау көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық  ұйымдардың жұмыс сапасын салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі оңтайландырады.

     Аудиторлық  қызмет заңнан басқа стандарттармен, нормалармен және негізгі постулаттармен реттеледі.

     Аудиторлық  қызмет заңнан басқа стандарттармен, нормалармен және негізгі постулаттармен реттеледі.

     Аудиторлық  стандарттар әрбір тексеруші  органға кәсіпорынның міндет жүктеушісі болып табылады, алайда олар ревизиялық іс-тәжірибелерді қорытындылаудан  алынған іріктемелер негізінде әзірленген.

     Әрбір нақты аудиторлық (ревизиялық) орган  сыртқы тексеру стандарттары оның мақсаттары мен міндеттеріне қаншалықты дәрежеде сәйкестігін дербес анықтауы керек.

     Стандарттардан  бір айырмашылығы аудит нормалары  негізгі принциптерді қарастырмайды, сөйтсе де мына жағдайларда қолданылуы мүмкін процедуралар бойынша басшылықты қамтиды:

- Өзіндік ерекшелугу бар мәселелерді тексеру;

- Жекелеген салаларды ревизиялау;

- Бейаудиторлық есеп берулерді дайындау және т.б.

     Нормалар  көз жеткізіп иландыратындай болуы  керек, бірақ

олардың тура нұсқаулық (директивалық) сипаты жоқ. Аудиторлар нормадан ауытқуы мүмкін, бірақ олардың сақталмау себептерін түсіндіріп беруге әрдайым дайын  тұруы керек.

      Аудиторлық  стандарттар мен нормалар сияқты жарияланған ресми құжаттарды мемлекеттік, бақылаушы, заңды және басқа да өкілеттіі  инстанциялар аудиторлар жұмысының  құзыреттілігі мен дұрыстығын қарастырғанда  басшылыққа алып, пайдалануы мүмкін. 
 
 
 

     1.3Аудиттің постулаттары және стандарттары 
 

     Аудиттің  көкейтесті мәселелерінің бірі-оның постулаттарын зерделеу болып табылады. Кең мағынасындағы постулат-бұл  басқаша дәлелденбейінше, жоққа  шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер. Дж. Робертсон мынадай анықтама ұсынады: «Постулат-бұл негізінде қызмет бағыты белгіленетін негізі бар аксиомалық бекіту». Постулаттардың көмегімен аудиторлық стандарттардың мазмұнын танып білуге болады.

      Постулаттар ғылым және ғылыми тәртіп жүйесінің  негізінде жатады. Олар кез келген ғылыми теорияның дамуы үшін одан кейінгі логикалық құрылымды жасау базасына керекті бастапқы алғышарт пен болжаулар болып табылады. Іргелі постулаттарды негізгі ала отырып, ең күрделі мәселелерді түсінуге болады.

      Тіпті олардың шынайылығы толық  дәлелденбесе де постулаттар анық болуы керек. Кез келген постулат немесе аксиомалар білімнің даму процесінде өзгерістерге ұшырауы ықтимал болғандықтан олар соңғы инстанциясында шынайы болмауы да мүмкін. Осы жөнінде Дж. Робертсон былай деген: «Аудиторлық тексерудің белгілі бір жағдайларын ескермей тұрып, постулаттарға көзсіз ере беруге болмайды. Постулаттар белгілі бір жағдайда жалған болып, соған сәйкес (нақты жағдайларды назарға алмай) әрекет етеді-яғни , аудиторлық тексеруде жүргізуге қалай болса, солай ұқыпсыз қарайды».

      Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса маңызды болады. Батыс ғылымдары  мен мамандары олардың қажеттілігін ерте сезінді. 1961 жылы Р.К. Маутц және Х.А. Шараф аудиттің 8 постулатын қалыптастырды. Олар өте әйгілі болып, аудит теориясында кеңінен қолданыла бастады.

      1982 жылы америкалық ғылым Т.А.  Ли өзінің постулатын қосты.  Сондай-ақ  Дж. Робертсон, Р.К. Мауцпен  Х.А. Шараф постулаттарын «экономикалық  тиімділіктің максимасы» деп  аталатын тағы бір постулатпен  толықтырды. Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда, А. Белкаоуи, Р. Адамс, Я.В. Соколов, К.Ш. Дүйсембаев, М.С. Ержанов және басқалары жекелеген постулаттардың мазмұнын нақтылау бойынша және оларды қалыптастыру үшін өз нұсқаларын ұсынды.

      Әр  түрлі ғалымдар мен маман-практиктердің көзқарастарын жан-жақты зерделеу арқылы ғылыми негізделген постулаттар болып мыналар саналады:

1. Қаржылық есеп берулер мен қаржы мәліметтері тексерілуі мүмкін.
2. Мүдделердің қайшы келіп қалу ықтималдығы.
3. Верификацияның (қандай да бір нәрсенің дұрыстығын тексеру) мүмкіндігі.
4. Есептеме дұрыс жасалмаған.
5. Егер қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз пікір білдіру мақсатында орындалса, онда аудитордың қызметі оның өкілеттігімен реттемеленеді.
6. Қате қорытынды жіберіп алудан ешкім де тыс емес.
7. Аудитордың пікірі оның мүдделеріне тәуелді.
8. Есеп беру мәліметтерінің объективтілігі ішкі бақылаудың тиімділігіне тікелей пропорционалды.
9. Әрбір тізбекті тексеру өткен шақтағы тексерулердің құндылығын кемітуі мүмкін және әрдайым ақпараттылығы аз болады.
10. Аудитордың әрбір пайымдауы белгілі бір деңгейде иландырады.
11. Бұрынғы (алдыңғы) ақпараттың құндылығы.
12. Жалпы қабылданған бухгалтерлік принциптерді ұдайы сақтау.

     Осылайша, аудит саласын стандарттау және теориясын дамытудағы постулаттардың маңызы зор. Олар аудитордың тәжірибелік  жұмыстарына міндетті түрде қажет болады. Оларды күнделікті іс-тәжірибеде біліп қолдану аудиттің мақсаттары мен техникасын, аудиторлық стандарттардың, нормалардың, мазмұнын терең түсінуге мүмкіндік береді.Аудиторлық стандарттарды жобалауда қолданылуы аудиторлық қызметтің тиімділігіне оң әсер етеін, кәсіби маман топтар талқыға салатын постулаттардың нақты жүйесі негізге алынуы керек.

      Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс тәжірибесінде  негізгі ережелер немесе аудиторлық процедураларының принциптері деп  ұғуға болады. Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық қызметке қолдау көрстеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың сапасын салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі оңтайландырыды.

      Аудиторлық  қызмет заңнан басқа стандарттармен, нормалармен және негізгі постулаттармен реттеледі.

      Аудиторлық стандарттар әрбір тексеруші органға кәсіпорынның міндет жүктеушісі болып табылады, алайда олар ревизиялық іс тәжірибелерді қорытындылаудан алынған іріктемелер негізінде әзірленген.

      Аудиторлық  стандарттар  мен нормалар сияқты жарияланған ресми құжаттарды мемлекеттік, бақылаушы, заңды және басқада өкілетті инстанциялар аудиторлар жұмысының құзыреттілігі мен дұрыстығын қарастырғанда басшылыққа алып, пайдалануы мүмкін.

      Аудиторлық  стандарттар  мен нормалар сияқты жарияланған ресми құжаттарды мемлекеттік, бақылаушы, заңды және басқада өкілетті инстанциялар аудиторлар жұмысының құзыреттілігі мен дұрыстығын қарастырғанда басшылыққа алып, пайдалануы мүмкін.

     Стандарттардан  бір айырмашылығы аудит нормалары  негізгі принциптерді қарастырмайды, сөйтсе де мына жағдайларда қолданылуы мүмкін процедуралар бойынша басшылықты қамтиды:

     -Өзіндік ерекшелугу бар мәселелерді тексеру;

     -Жекелеген салаларды ревизиялау;

     -Бейаудиторлық есеп берулерді дайындау және т.б.

     Жалпы стандарттар – бұл алға қойылған мақсатты тиімді әрі кәсіби               орындауы үшін аудиторға қажетті біліктілік деңгейі мен белгілі бір сапасы.

      Аудиторға қойылатын негізгі талаптар:

      - даярлығы

      - құзіреттілігі

      - тәуелсіздігі

      - ақпаратты алуға, тексеруге және  оған баға беруге, есеп берулерді  жасауға, қорытынды шығаруға, ұсыныс жаауды дайындауға тиісті көңіл бөлу.

      Жұмыс стандарттары – бұл тексеру міндетін орындауда аудитор басшылыққа алатын ережелер.

      Олардың құрамына мыналар кіреді:

      - аудиторлық тексеруге дайындалу

      - қадағалауды жүзеге асыру

      - анық айғақтармен сенімді мәліметтерді жинау

      - ішкі бақылаудың жағдайын бағалау

      Есеп  беру стандарттары – қорытындылаушы кезеңде қолданылады әрі аудиторлық тексерудің нәтижелері бойынша материалдарды  беруге, орналастыруға және оның формасымен мазмұнына қатысты ережені білдіреді.