Аќшаныѕ негізгі теориялыќ аспектілері

Кестеден кґріп отырєанымыздай, аќша базасыныѕ 2009 жылы кеѕеюі 60,7 % ќўрады, аќша массасы 17,9 % - єа, айналыстаєы ќолма - ќол аќша 6,5 % - єа артты. Ќолма - ќол аќшаны шыєарудан жəне алудан болєан эмиссиялыќ нəтиже 2009 жылы оѕ болып ќалыптасты, соєан ќарамастан 2008 жылєы кґрсеткіштермен салыстырєанда ол 2 еседен аса азайды. Ќазаќстан Республикасыныѕ тґлем жїйесі арќылы жїргізілген тґлемдердіѕ кґлемі 2009 жылы тґлемдер саны бойынша 6,1 % - єа жəне тґлемдер сомасы бойынша 12,6 % - єа ўлєайды. Айналыстаєы тґлем карточкаларыныѕ саны 6,2 % - єа ґсті.

Аќша базасыныѕ 2010 жылы кеѕеюі 5,0 % ќўрады, аќша массасы 14,1 % - єа, айналыстаєы ќолма - ќол аќша 25,7 % - єа артты. Ќолма - ќол аќшаны шыєарудан жəне алудан болєан эмиссиялыќ нəтиже 2010 жылы оѕ болып ќалыптасты жəне 2009 жылдыѕ кґрсеткіштерімен салыстырєанда нəтижесінде (+) 258,5 млрд. теѕгені ќўрап, 4,2 есе ўлєайды.

«Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ Банкініѕ Ќазаќстан банкаралыќ есеп айырысу орталыєы» шаруашылыќ жїргізу ќўќыєы бар республикалыќ мемлекеттік кəсіпорныныѕ тґлем жїйелері арќылы жїргізілген тґлемдердіѕ кґлемі 14,6 % - єа ўлєайды, тґлемдер сомасы 17,5 % - єа ґсті. Айналыстаєы тґлем карточкаларыныѕ саны 10,2 % - єа ґсті.

2011 жылы аќша базасы 15,2 %-єа кеѕейді жјне 2836,1 млрд. теѕге болды.

Кесте 2.2 - Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ Банкініѕ аќша базасы (тар маєынада) кґрсеткіштері (2009 ж. – 2011 ж.)

Кестеден кґріп отырєанымыздай, 2009 жылы тар аќша базасы, яєни банктердіѕ Ўлттыќ Банктегі мерзімді депозиттерін есептемегенде аќша базасы 31,5 %, 1 961 737 млрд. теѕгеге дейін кеѕейді.

2010 жылы тар аќша базасы, яєни банктердіѕ Ўлттыќ Банктегі мерзімді депозиттерін есептемегендегі аќша базасы 2 142 999 млрд. теѕгеге дейін 9,3 % кеѕейді.

2011 жылы тар аќша базасы, яєни екінші деѕгейдегі банктердіѕ Ўлттыќ Банктегі мерзімді депозиттерін есепке алмаєандаєы аќша базасы 32,4 %-єа 2 836 733 млрд. теѕгеге дейін кеѕейді.

Кесте 2.3 - Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ Банкініѕ аќша массасы кґрсеткіштері (2009 ж. – 2011 ж.)

Сонымен кестеден кґріп отырєанымыздай, 2009 жылы аќша массасы 19,5 % - єа ґсті жəне 7 487 306 млрд. теѕге болды. Оныѕ ґсуініѕ негізгі себебі банк жїйесіндегі таза сыртќы активтердіѕ ўлєаюына себепші болды.

2010 жылы аќша массасы 13,3 % ґсіп, 8 482 828 млрд. теѕге болды, оныѕ ґсуініѕ негізгі себебі банк жїйесіндегі таза сыртќы активтердіѕ ґсуі болды.

2011 жылєы аќша массасы 13,3 % - єа 9607,0 млрд. теѕгеге дейін банк жїйесініѕ таза сыртќы активтерініѕ ґсуі есебінен ўлєайды. 2010 жылмен салыстырєанда 2011 жылы банк жїйесініѕ таза сыртќы активтерініѕ ќўрылымында Ўлттыќ Банктіѕ таза халыќаралыќ резервтері де, банктердіѕ таза сыртќы активтері де ўлєайды.

Кесте 2.4 - Ќазаќстан Республикасы Ўлттыќ Банкініѕ айналыстаєы ќолма – ќол аќша кґрсеткіштері (2009 ж. – 2011 ж.)

Келтірілген кестеден кґріп отырєанымыздай, аќша массасыныѕ ќўрылымында айналыстаєы ќолма - ќол аќша (МО) 2009 жылы 6,5 %, 913,5 млрд. теѕгеге дейін, резиденттердіѕ депозиттері – 19,7 %, 6473,0 млрд. теѕгеге дейін ґсті. Аќша массасыныѕ ќўрылымында депозиттер їлесініѕ ўлєаюыныѕ оѕ їрдісі айналыстаєы ќолма - ќол аќшаныѕ ґсу ќарќынымен салыстырєанда резиденттер депозиттерініѕ басымдыќпен ґсу ќарќыныныѕ салдары бойынша саќталды. 2009 жыл бойы осы кґрсеткіш 86,3 % - дан 87,6 % - єа дейін ґсті.

Аќша массасыныѕ ќўрылымында айналыстаєы ќолма - ќол аќша (МО) 2010 жылы 1148,5 млрд. теѕгеге дейін 25,7 %, резиденттердіѕ депозиттері 7397,9 млрд. теѕгеге дейін 12,5 % ґсті. Осылайша, аќша массасыныѕ негізгі ќўрамдас бґлігініѕ ќўрылымында резиденттердіѕ банк жїйесіндегі депозиттерініѕ ґсу ќарќынымен салыстырєанда айналыстаєы ќолма - ќол аќшаныѕ басымдыќпен ґсу ќарќыны тіркелді. Нəтижесінде резиденттер депозиттерініѕ аќша массасыныѕ ќўрылымындаєы їлесі 2009 жылы 87,6 % - дан 2010 жылдыѕ ќорытындысы бойынша 86,6% - єа дейін тґмендеді. Ал 2011 жылєы аќша массасыныѕ ќўрылымында айналыстаєы ќолма - ќол аќша (МО) 1 234 734 млрд. теѕгеге дейін 7,5 %, 2010 жылмен салыстырмалы тїрде ќараєанда 18,7 % тґмендегені байќалады.

2.3 Ќазаќстан Республикасында ўлттыќ валютаны ныєайту проблемаларын талдау

Валюта саясаты мјселесі, ўлттыќ валютаныѕ айырбас баєамын ќалыптастыру жјне јлемдік валюта нарыєында оныѕ тўраќты жўмыс істеу проблемалары тјрізді валюталыќ ќатынастарєа Ќазаќстандаєы нарыќ реформаларыныѕ байланыстылыєы оныѕ ерекшелігі болып саналады.
Валюталыќ баєамныѕ ґзгеру перспективасы бойынша мјселеге єалымдар жјне кґптеген сыртќы экономикалыќ ќызметке ќатысушылар арасында ќызу пікірталастар ўдайы жалєасуда. Осы кґзќарастан валюталыќ саясат жјне ўлттыќ валютаныѕ айырбас баєамын тўраќтандару мјселесін зерттеудіѕ ґте ґзекті екені айќын. Бўл тўрєыдан осы мјселеніѕ тиімділігін зерттеу жјне оныѕ мїмкіндігінше тўраќты экономикалыќ ґсуі стратегиясын жїзеге асыруды ќамтамасыз ету ќажеттілігі туындайды. Осыєан орай, елдегі ќазіргі валюта саясатын жетілдіру жјне ўлттыќ валютаныѕ айырбас баєамын тўраќтандыру мјселелерін аталєан ретте зерттеу мен оєан єылыми негізделген ўсыныстар жасау айырыќша кґкейтестілікке ие болады.

Ќазаќстан ґзініѕ тґл валютасын ќиын да кїр­делі жаєдайда дайындап, ќабылдаєан бола­тын. 90 - шы жылдардыѕ басы біздіѕ еліміз їшін болашаќты айќындау жолындаєы шешімдерді ќабылдауда барынша ќиын кезеѕ болды: ґндірістіѕ кеѕ ауќымды ќўлдырауы, экономикалыќ байланыстардыѕ їзілуі, бўрынєы одаќтас республикалар арасындаєы аќша - кредиттік ќаты­настар ќоллапсы. Їкімет пен Ўлттыќ банктіѕ алдында барынша маѕызды проблемаларды шешу міндеті тўрды. Шын мјнінде инфляция барынша ќарќын алєан, ґндіріс ќўлдыраєан ќиыншылыќтар кезеѕінде ўлттыќ валютаныѕ тўраќтылыєы мен айырбасталымын ќамта­ма­сыз ету ќажет болды. Басты назар ўлттыќ ва­лю­таны енгізудіѕ – жаѕа валютаны айырбастау пункттеріне жеткізу, аќша айырбастау баста­ла­тын жјне жалєастырылатын кїн, айырбастау коэффициенті сияќты рјсімдік мјселелеріне аударылды. Теѕге айырбастау басталєан бірінші кїннен бастап - аќ заѕды тґлем ќўралы болды.

Ўлттыќ банк жалєан монета жасаудыѕ ал­дын алу маќсатында екі негізгі баєыт бойынша мынадай мјселелерге кґѕіл бґлу керек:

        жалєан аќша жасаушылар їшін шыєару технологиялыќ тўрєыдан кїрделі, еѕбек шыєы­нын ќажет ететін јрі шыєыны кґп ќорєаныш элементтерін їнемі жетілдіріп отыру;

        аќпараттыќ жўмыс, яєни азаматтарды ґз ќўндылыќтарын кез келген жоєалтудан  ќорєау маќсатында халыќќа ќолма - ќол аќшаныѕ тїпнўсќалылыєын айќындаудыѕ јдістері мен даєдыларын тїсіндіру. Сондыќтан ўлттыќ валюта теѕгеніѕ ќорєаныш элементтері бойынша аќпараттыќ плакаттар, параќтар, буклеттер шыєару бойынша жўмыстар тўраќты жїргізіледі.

Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ Банкі еѕ тґменгі резервтік талаптар тетігін жетілдіру, оны ќолданудыѕ тиімділігін, негізінен резервтік активтердіѕ ќўрамын ґзгерту бґлігінде кґтеру бойынша жўмысты бастауы ќажет. Банктіѕ резервтік активтерініѕ базасынан шетел валютасындаєы активтерді алып тастау мјселесі ќаралуы тиіс. Орта мерзімді кезеѕде (2012-2013 жылдары) резервтік активтер ќўрамынан банктердіѕ кассаларындаєы ќолма - ќол аќшаны алып тастау мјселесі шешілуде. Банктердіѕ ґтімділігімен жаєдайдыѕ елеулі нашарлауын болдырмау маќсатында Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ Банкі еѕ тґменгі резервтік талаптардыѕ нормативтерін тґмендету мјселесін ќарай алады.

Ўлттыќ Банк аќша - кредит саясатын јзірлеу жјне жїргізу кезінде ішкі жјне сыртќы экономикалардаєы ахуалєа їнемі мониторинг жјне талдау жїргізеді, Ќазаќстандаєы макроэкономикалыќ ахуалєа теріс јсер етуі мїмкін ыќтимал тјуекелдерді баєалайды. Бўл ретте экономиканыѕ ішінде, сол сияќты одан тыс орын алып отырєан жјне јлеуетті тјуекелдерге ќарамастан баєа тўраќтылыєын ќамтамасыз ету аќша - кредит саясатыныѕ негізгі маќсаты болып табылады. Ќаржы секторыныѕ тўраќтылыєын жјне ўлттыќ валютаныѕ орныќтылыєын ќамтамасыз ету мјселелері де Ўлттыќ Банк їшін стратегиялыќ міндеттер болып табылады. Тиісінше, бўл баєыттаєы шаралар тўраќты тїрде ќабылданады.

3 ЌАЗАЌСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЅ АЌША ЖЇЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 

Ўлттыќ валюта кїннен - кїнге ґз елімізде єана емес, одан тысќары жерлерде де сенімді беделге ие бола бастады. Ґндіріс дамыєан сайын, елге шетел капиталыныѕ аєыны ўлєайып, отандыќ ірі инвесторлар пайда болєан сайын (зейнетаќы ќорлары арќылы) ўлттыќ валюта да, сонымен ќатар валюта рыногы да ныєая тїсті. Сонымен бірге, ўлттыќ валютаєа да сенім арттырылды.

Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ Банкі баєа тўраќтылыєын ќамтамасыз етуге жјне ќалыптасып отырєан макроэкономикалыќ алєышарттарєа бара - бар жылдыќ инфляцияныѕ тґмен деѕгейін ўстап тўруєа баєытталєан аќша - кредит саясатын жїзеге асыруды ґз ќызметініѕ басым баєыты деп айќындайды.