Аќшаныѕ негізгі теориялыќ аспектілері

КІРІСПЕ

Курстыќ жўмыстыѕ ґзектілігі: аќшаныѕ пайда болуына, ќўрылымына, маѕыздылыєына теориялыќ аспектілер беріп, аќшаны жан - жаєынан - бўрынєы, ќазіргі жјне болашаќтаєы позицияларынан ќарастыру.

Меніѕ ойымша, аќшаныѕ экономикалыќ мјнін баєалау ґте ќиын. Оныѕ маѕыздылыєы мен функциясын тїсінбей, нарыќтыќ экономиканыѕ механизмін жјне де оєан аќшаныѕ јсерін танып білу мїмкін емес. Егер де сіздер «экономиканыѕ» не екенін жјне онда болып жатќан процестердіѕ ќоєам ґміріне јсерін білгіѕіз келсе, еѕ алдымен аќшаныѕ мазмўнын жјне функциясын танып біліѕіз. Бўл сўраќтардыѕ білуі, біздіѕ ќоєамда кездесетін экономикалыќ проблемаларєа басќаша кґзќараспен ќарауєа мїмкіндік береді.

Ал енді, аќша дегеніміз не деген сўраќќа келетін болсаќ, аќша - ол тауарлардыѕ тауары, оныѕ ґз бойында жасырын тїрде барлыќ басќа тауарлар болады, егер керек болса, ќызыєарлыќ жјне тілеген заттыѕ ќандайына болса да айнала алатын сиќырлы ќўрал. Ќўнныѕ аќшалай нысаныныѕ бекуімен байланысты баєа пайда болады. Баєа ќўнныѕ аќшалай кґрінісі. Оныѕ ќўннан жоєары да, тґмен де, теѕ де болуы мїмкін. Бўл ґз алдына талдауды талап етеді. Табиєат ґздігінен аќшаны да, банкирді де туєызєан емес. Экономикалыќ ќатынастардыѕ дамуымен байланысты алтынєа осындай ќасиетті ќоєам берген. Адамдардыѕ алтынды аќша ретінде пайдалануы оныѕ осы ќасиетімен тїсіндіріледі. Сонымен, аќша ерекше тауар, ол тауарлар дїнимесінен жеке дара бґлініп шыєып жалпы эквиваент рґлін атќарады.

Аќшаныѕ жалпыєа бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар:

1.      ол наќты бір заттыѕ, ќоєамдыќ тўтыну ќўныныѕ болатындыєын;

2.      онда абстракты еѕбек бейнелейтін ќўнныѕ да болатындыєын;

3.                    тауар ґндірушініѕ жеке еѕбегі ќоєамдыќ еѕбектіѕ бір бґлшегі болып табылатындыєын кґрсетеді.

Курстыќ жўмыстыѕ маќсаты: Ќазаќстан Республикасыныѕ аќша жїйесі туралы. Толыєыраќ айтќанда, Ќазаќстан Республикасындаєы аќша реформасы жјне айналымдаєы аќша динамикасы. Ќазаќстан Республикасыныѕ ўлттыќ валютасы - теѕге, теѕгеніѕ тўраќтылыєына ќол жеткізу. Ќазаќстан

Курстыќ жўмыстыѕ міндеттері:

       Ќазаќстан Республикасындаєы аќша реформасыныѕ ерекшеліктерін талдау;

       Ќазаќстан Республикасында айналымдаєы аќша динамикасын талдау;

       Ќазаќстан Республикасында ўлттыќ валютаны ныєайту проблемаларын ќарастыру.

Курстыќ жўмыстыѕ объектісі – Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ Банкініѕ міндеттері жјне операциялары ўлттыќ валютаныѕ тўраќтылыєын ќамтамасыз ету ретінде ќарастыру.

Курстыќ жўмысты жазу барысында Ќазаќстан Республикасыныѕ Заѕдар жинаєы, нормативті актілер, мерзімді басылымдар, сонымен ќатар шетелдік жјне отандыќ јдебиеттер ќолданылды.

1 АЌШАНЫЅ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫЌ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Аќша: пайда болуы, мјні

Аќша (аєылш. money; cash; нем. Geldn, Geldmittelpi) — жалпыєа бірдей балама ретінде барлыќ басќа тауарлардыѕ ќўнын кґрсететін ерекше тауар. Ал барлыќ тауар ґндірушілер, сатушылар, тўтынушылар арасындаєы экономикалыќ байланысты ќаматамасыз етеді.

Аќша - ґндіру мен бґлу процестерінде адамдар арасындаєы белгілі бір экономикалыќ ќарым - ќатынастарды кґрсететін, тарихи даму їстіндегі экономикалыќ категория болып табылады. Экономикалыќ категория ретінде аќшаныѕ мјні оныѕ їш ќасиетініѕ бірігуімен кґрініс табады.

    жалпыєа тікелей айырбасталу;

    айырбас ќўныныѕ дербес формасы;

    еѕбектіѕ сыртќы заттыќ ґлшемі.

Аќшаныѕ айырбас ќўныныѕ дербес формасы ретінде пайдалану тауарларды тікелей ґткізуіменен байланысты емес, аќшаны бўл формада ќолдану жаєдайлары олар несие беру, бюджеттіѕ кірістерін ќалыптастыру, ґндірістік жјне ґндірістік емес шыєындарды ќаржыландыру, Ўлттыќ банктіѕ несиелік ресурстарды басќа банктерге сатуы жјне т.б.

Єалым - экономистердіѕ арасында алтынныѕ аќшалай тауар ретіндегі ролі туралы јр тїрлі кґзќарас бар. Біреулер алтынныѕ демонтезациялануы аяќталып, ол жалпыєа бірдей эквивалент жјне аќша ќызметтерін атќару ролін орындауды толыєымен тоќтатты. Ќўнныѕ аќшалай формасынан жалпылама немес жайлаѕќы формасына ќайтып келді. Несие аќшалар жалпыєа бірдей эквивалент ретінде жїреді. Алтын, аќшаныѕ классикалыќ ќызметтерін атќаруды жалєастыруда дейді екінші біреулер. Ал, енді їшінші біреулер, алтынныѕ жартылай демоентезациялануы жалєасуда жјне ол жалпыєа бірдей эквивалент рґлін орындаушы, ерекше тауар ретіндегі ґзініѕ ќасиеттерін саќтап ќалды дейді.

Жекелеген елдердіѕ ішінде алтын айналысы жоќ. Тґлем, айналыс жјне ќорлану ќўралы болып, алтын белгілері - (ќаєаздай белгілері) ќаєаз жјне несие аќшалар ќызмет атаќарады. Біраќ та алтын дїниежїзілік аќша болып ќалып отыр десек, онда ол жалпыєа бірдей эквивалентті білдіреді.

Аќша адамдарєа ежелден таныс. Біраќ оныѕ ќалай пайда болєандыєы туралы ќўпия сыры жјне ќоєам ґміріндегі мјні кґп уаќытќа дейін беймјлім болды. Бўл сўраќтарєа ќоєам ґмірін зерттей келіп, оќымыстылар аќшаныѕ тауар айналымында атќаратын маѕызын жан - жаќты ашып, жауап береді. Аќша - тауарлы ґндірістіѕ ґнімі. Тауардыѕ басќа тауарєа айырбасталу ќасиетін оныѕ айырбас ќўны деп атайды. Айырбас ќўнын тауарлар сатылєанда єана ілесе жїретін баєалыќ кґрсеткіш айќын кґрсетеді. Сонымен тауардыѕ тўтыну ќўны басќа адамдардыѕ ќажетін ќанаєаттандыру ќасиетіне шыєады да, ал басќа тауарларєа айрбасталу ќасиетінен айырбас ќўны шыєады. Јр бір тауар ґзініѕ ґндірушісіне айырбас ќўны ретінде тўтыну ќўнын алатын ќўрал болады. Айырбас ќўны, яєни тўтыну ќўндары айырбасталуыныѕ пропорциясы, ол – ќўнныѕ айырбас актісіндегі сыртќы кґрінісі.

Ќўн дегеніміз - тауар ґндіргенде жўмсалатын еѕбек жиынтыєы. Ќоєам дамуыныѕ негізі - еѕбек. Сондыќтан, тауарєа сіѕген ќоєамдыќ еѕбек тауардыѕ ќўны болады. Бўл бір жаєынан, ал екінші жаєынан еѕбек шыєындары ґздігінен ґнім ќўн ете алмайды. Ќўнды кґруге, сезінуге бола ма? Ґнімніѕ ќўны болуы їшін белгілі - бір ќоєамдыќ жаєдай болуы ќажет - ол тауар ґндірісі, яєни ґндірістік ќатынастар, оныѕ ішінде айырбас ќатынастары болуы шарт. Ол тек тауар ґндірушілердіѕ єана ќатынастары. Айырбас кезінде олардыѕ белгілі бір тауарды басќа тауарларєа теѕестірулері кезінде, яєни айырбас ќўны арќылы кґрінеді. Тауарлардыѕ ќўнын зертханада физикалыќ, ия болмаса химиялыќ талдау жасап байќауєа болмайды. Оны тек ќоєамдыќ сипатта - нарыќта, айырбас кезінде байќауєа болады. Сґйтіп ќўн деген заттыѕ ќоєамдыќ ќасиеті.

Капитал сґзініѕ шыєуы малмен байланысты, ґйткені ескі герман тілінде бўл сґз мал басы саныныѕ кґптігін білдіре отырып, меншік иесініѕ байлыєын кґрсетті.

Солтїстік халыќтары еѕ бірінші тауар ретінде айырбас їшін жїнді пайдаланады. Ежелгі скандинавтар кґлемі бойынша јр тїрлі тауарлар сатып алу барысында ќўстардыѕ, аѕдардыѕ жїндерін пайдаланды. Ќўс жїндері Солтїстік Сібір халыќтарында, ал аѕ жїндері Солтїстік Америка халыќтарында жалпы ќўндыќ эквивалент ретінде ќолданылады. Жїн аќшалар Монєолияда, Тибетте, Памир аудандарында кеѕ кґлемде таралды. Ежелгі Русьтардыѕ арабтармен, хазарлармен, Византиямен сауда - саттыќ жасауы барысында жїн еѕ басты ќўралдарыныѕ бірі болды.

Баќалшаќ аќшалар тауар аќшалардыѕ еѕ бір тўраќты формасы болып табылады. Біздіѕ бїгінгі кїндерімізге дейін ґмір сїре отырып, олар ешќандай ґзгеріске ўшыраєан жоќ. ХХ єасырдыѕ 70 - жылдарыныѕ басында Соломон аралдарыныѕ кейбір тўрєылыќты тўрєындарыныѕ аќша айналысы ретінде баќалшаќтардыѕ їш тїрі: еѕ арзаны - ќара тїсті (курила), аќ тїсті (галиа), аса ќымбат - ќызыл тїсті (ронго) пайдаланды.

Јлемде јр тїрлі «экзотикалыќ» аќшалар болєан. Каролин аралдары тобына кіретін Яв аралында осы кїнге дейін феи аќша айналысында ќызмет етеді. Олардыѕ формасы дґѕгелекше тас тїрінде келе отырып, диірменініѕ тасын еске тїсіреді.

Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана басталды. Ежелгі Спартта, Жапонияда, Африкада темір, мырыш, ќорєасын, мыс, кїміс, алтын тїріндегі аќшалар пайдаланылды. Ќытайда жјне Ежелгі Римде мыс аќша ретінде пайдаланылды.

Металл аќшаларыныѕ артыќшылыєы, олар - біркелкі, тґзімді, ўсаќталынады, жјне т.б. Кейін келе металдардыѕ арасында басты рґль алтын мен кїміске ґте бастады, ґйткені олар жалпы эквивалент їшін аса ќажетті сапаєа ие. Јрине, металдар бўєан дейінгі аќша формаларын бірден ыєыстырып шыєарып тастаєан жоќ. Ўзаќ уаќыт бойы металл аќшалар тауар формасын саќтап келді. Біраќ б.э. дейін ХІІІ єасырда салмаєы кґрсетілген ќўймалар пайда бола бастаєан. Осындай себепке байланысты кґптеген аќша бірліктері фунт стерлинг, ливр, марка салмаќ бірліктері атауымен аталады.

1.2 Аќша тїрлері мен ќызметтері

Аќшаныѕ айналымыныѕ тарихы мынаны дјлелдейді, яєни аќша біртекті масса болып табылмайды. Ол ґтуі бойынша жјне ґмір сїру уаќыты бойынша, сонымен бірге айналым бойынша алуан тїрлі болып келеді. Іс жїзінде аќшаныѕ формасы дегеніміз - аќшаныѕ белгіленген типіндегі заттыќ айырбас ќўны, ол айналымдаєы тўраќтылыќты кґрсетеді. Јр тїрлі балама тауарларєа, баєалы металдарєа, ќарыз міндеттемелеріне, банк депозиттеріне ґзгере отырып, аќша ґз формасын ќалыптастырады. Аќша формалары ретінде алтын, кїміс монеталар, ќаєаз жјне несиелік аќшалар баршаєа аян.

Сурет 1 – Аќша тїрлері

Аќша ґзініѕ даму барысында екі тїрге бґлінеді толыќ ќўнды аќшалар жјне толыќ ќўнсыз аќшалар.

Толыќ ќўнды аќшалар номиналдыќ ќўны оны дайындауєа кеткен наќты ќўнымен сјйкес келетін аќшалар.

Мўндай аќшаларєа металл аќшалар, соныѕ ішінде: мыстан, кїмістен, алтын жасалєандар жатады. Металл аќшалар јртїрлі формада болєан монета тїріндегі формасы. Бўл олардыѕ соѕєы формасы. Монетаныѕ бет жаєы аверс, артќы жаєы реверс жјне гурт деп аталады. Алтын айналысына бірќатар елдерде ХХ єасырдыѕ екінші жартысында бўл елдердіѕ ішінде алтын ґндіру жаєынан бірінші орынды, ґзініѕ орталарымен бірге аєылшын елі алєан.

Толыќ ќўнсыз аќшалар - номиналдыќ ќўны наќты ќўннан, яєни олардыѕ ґндірісіне кеткен ќоєамдыќ еѕбектен жоєары болып келетін аќшалар. Оларєа мыналар жатады:

    Ќўнныѕ металдыќ белгілері - арзан баєалы металдардан жасалєан ўсаќ монеталар, мысалєа жез, алюминий т.б. монеталар.

    Ќўнныѕ ќаєаздан жасалєан белгілері.

Аќша ґзініѕ даму эволюциясында мынадай сатыларды ґтті: металдыќ, ќаєаздыќ, несиелік, электрондыќ аќша.

Металл аќшалар - толыќ ќўнды, наєыз аќшалар, олардыѕ номиналдыќ ќўны наќты ќўнына, яєни ґздері дайындалєан металл ќўнына сјйкес келеді. Олар монета тїрінде шыєарылады.

Металл аќшалардыѕ ќаєаз аќшаєа ауысу себептері тґмендегідей:

               Металл аќшалардыѕ тасмалдап, алып жїру ќолайсыздыєы;

               Металл аќшалардыѕ мемлекеттік билік органдарына жасаєан јрекетініѕ нјтижесінде, яєни ќазынаєа ќосымша табыс алу маќсатында металдыќ ќўрамын тґмендетуі барысында тґленуі;

               Баєалы металдарды ґндірудіѕ ќаєаз аќшаларды шыєаруєа ќараєанда ќымбатќа тїсуі;

               Эммисиондыќ табыс алу маќсатында ќазынаныѕ ќаєаз аќшаларды шыєаруы;

               Бюджет тапшылыєын жабу маќсатында ќаєаз аќшалардыѕ шыєарылуы.

Монета – бўл заѕмен бекітілген формасы, сыртќы пішіні, салмаќтыќ ќўрамы бар металдан дайындалєан аќша белгісі. Мемлекет монетадаєы таза металдыѕ ќўрамын, салмаєын, массасын, типін, эмиссия ережесін жјне т.б.

Ќаєаз аќшалар – бўл наєыз аќшалардыѕ ґкілдері. Тарихта олар айналыста жїрген алтын жјне кїміс монеталардыѕ орынбасары ретінде пайда болды. Ќаєаз аќшалардыѕ айналыст жїруініѕ объективті мїмкіндігі олардыѕ айналыс ќўралы ќызметін атќару ерекшеліктермен байланысты.

Ќаєаз аќшалар (ќазыналыќ билеттер) — бюджет тапшылыєын жабу маќсатында шыєарылатын жјне металєа ауыстырылмайтын, сондай-аќ мемлекет белгілеген ґзіндік номиналы бар ќўнныѕ белгілері.

Ќаєаз аќшалар тек ќана айналыс ќўралы жјне тґлем ќўралы ќызметін атаќарды. Олардыѕ айналыста ўлєаюы мемлекеттіѕ ќаржы жетпіспеушілігіне байланысты шыєаруымен тїсіндіріледі. Ќаєаз аќшалар ґзініѕ табиєаты жаєынан тўраќсыз жјне ќўнсыздануєа тез икемді. Олардыѕ ќўнсыздану себептеріне: айналысќа басы артыќ ќаєаз аќшалардыѕ шыєарылуын, эмитентке деген сенімніѕ тґмендеуін жјне тґлем балансыныѕ ќолайсыздыќ жаєдайын жатќызады.

Несиелік аќшалар — тауар ґндірісініѕ дамуымен, яєни тауарларды сатып алу жјне сатудыѕ уаќытын кешіктіріп тґлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болєан аќшалар.

Несиелік аќшалардыѕ шыєуы банктердіѕ несиелеу операцияларымен байланысты. Мўндай аќшалардыѕ басты маќсаты: аќша айналымын икемді ету; наєыз аќшаларды їнемдеу; ќолма-ќолсыз аќша айналымыныѕ дамуына мїмкіндік жасау.

Несиелік аќшалардыѕ мынадай тїрлері бар:

    вексель;

    банкнота;

    чек.

Электрондыќ аќшалар — компьютер торабыныѕ, аќпараттарды автоматты тїрде ґѕдеу ќўралдарын ќолданатын байланыс жїйелері арќылы жїзеге асыратын банктер жјне олардыѕ клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындаєы тґлемдер жиынтыєы.

Электронды аќшалар — пластикалыќ карточка нысанында болады. Олар екі тїрлі болып келеді:

Дебеттік (тґлем) карточка — банкте арнайы карточкалыќ ќаражаты бар, клиент арасындаєы келісімшартќа сјйкес шоттаєы ќаражатты пайдалануєа, банкомат арќылы ќолма-ќол аќша алуєа, сондай-аќ тауарлар мен ќызметтер їшін тґлеуге арналєан тґлем ќўралы.

Кредиттік карточка — оныѕ эмитеті мен карточка иесі арасындаєы келісімшартќа сјйкес, несиелік кґлемінде тауарлар мен ќызметтер їшін тґлемді жасауєа, не ќолма-ќол аќша алуєа арналєан карточка.

Ќазаќстан Республикасындаєы екінші деѕгейдегі банктер дебеттік жјне кредиттік карточкалардыѕ локальдыќ жјне халыќаралыќ тїрлерін кеѕінен ќолданылуда. Халыќаралыќ карточкаларєа: «Eurocard», «Master Card», «Visa», «Maestro» жјне т.б. жатады.